Кугижä дон шӹжвӹк

Таммсааре, Антон Хансен

КУГИЖÄ ДОН ШӹЖВӹК

ӹлен-ылын цаткыды дä виäн кугижä. Йӹр ылшы халыквлä дон сäндäлӹквлäм тӹдӹ шин шäлäтен ылын, нӹнӹн цӧклӹмӹ вäрвлäштӹм яктарен коден, нырвлäштӹм, садвлäштӹм имнивлä дä вырсы арававлä доно ташкен лыктын, эдемвлäжӹм äль пуштын, äль раb семӹнь мӹндӹр вäрвлäшкӹ поктыл колтен. ӹдӹрäмäшвлä логӹц цевер шӹргäнвлäм дä яштака кäпäнвлäм айырен, сäрzӹвлäлäнжӹ мыскылаш нӹнӹм пуэн. ӹдӹрвлäм нӹнӹ кычылтыныт дä мӹшкӹрäн ылмымат нӹнӹ нимаэшäт шотлыделыт.
Кого кырыквлäм ванжен, тырдӹмӹ тангыж якте тӹдӹ шон. Тӹштӹ тӱнымbалын пӹсмäнжӹ ылын. Тенге тӹдӹ кечӹ куzымы монгыр гӹц кечӹ шӹцмӹ монгыр якте сäндäлӹквлä мыч хоzа семӹнь сäрнен дä тӹдӹ ваштареш ылшы иктäт ылде.
Мӱлäндӹн кок пӹсмäн тӹреш кого колоннывлäм шагалташ прикаzым пуэн. Тӹшäкенжӹ тӹдӹм мактымы дä Йымы тӹдӹлäн пуры ылынат, кидӹшкӹжӹ кӹлӹм (властьым) пуэнäт, йымылан таум келесӹмӹ шамаквлäм сирäш шӱден. Йымылан ярал лиäш дä курым Йымы пуры лижӹ манын, кырык вӹлнӹ ыжар шудан алыквлäштӹ ӹрдäлтшӹ ӱшкӱжвлäм дä вес йиш иzи вольыквлäм цӧклäш шӱден.
А сӹнгӹмӹвлä, кыдывлä ытлалт кодыныт дä кердӹ гӹц мӹндӹр кырыквлä дä цӹшкерäн купвлäшкӹ шӹлӹнӹт, кого тыл паштек пäнгшӹ сола дон халавлäшкӹштӹ толын, мäгӹрен каштыныт.
Тӹ сек ышан дä пуры гишäн шанышы кугижä кого дä косир тюрьмäм чангаш шӱден. Тӹдӹн охыр ылмыжым иктäт ак äшӹндäрӹ.
Ти тюрьмäм пачын веле шоктенӹт, кыце пӹтäриш шошымок, лишнӹ кушы лӱлпӹ вӹлнӹ шӹжвӹк мыраш тӹнгäлӹн. Кугижäлäн ярал лиäш цацышы ӹнян слугавлäжӹ тидӹ гишäн тӧрӧк увертäренӹт.
- Ма гишäн тӹдӹ мыра?- кугижä нӹнӹ гӹц ядын.
Ирӹк дон яратымаш гишäн, мäмнäн шӱдӹшӹнä,- рок якте кымал, слугавлäжӹ вäшештенӹт. Тидӹ паштек кугижä ик выртеш шӹп ли дä тамам шаналтыш. Варажы ышмажым пачы дä келесӹш:
ӹлӹмäш- тидӹ тюрьмä дä ирӹк гишäн мыраш сулык. ӹлӹмäш- кӱсӹм пӧрӹктӹмäш дä яратымашым макташ преступлени. Мӹнь, тäмдäн кугижäдä, ма техень ирӹк- ам пäлӹ, мӹнь лач йымын раbшы веле ылам. Мӹнь, тäлäндä шӱдӹшӹ, ма яратымаш ылеш- ам пäлӹ, мӹньӹн лач кӱсем, долгем веле улы. Седӹндонат сек лӱдӹшлä дä сек пӹсӹ курныжем нäлдä дä шӹжвӹк вӹкӹ колталтыда!
Ик юкымат лыкде ӹнян слугавлäжӹ шӱдӹмӹ прикаzым ӹштевӹ. Вес кечӹн вадеш нӹнӹ тӹдӹлäн увертäрен кердӹнӹт:
- Мäмнäн кого шӱдӹшӹнä, тюрьмä лишнӹ ӹнде тыр.
Ик и эртӹмӹкӹ шошым тюрьмä решотка лӹвäлнӹ кушшы лӱлпӹ вӹлнӹ вес шӹжвӹк мыраш тӹнгäлӹн. Но тӹдӹ вӹкäт кугижäн сек лӱдӹшлä курныжшым колтымы лин, кыды курымеш мырыzын ышмажым питӹрен. Тенге гӹнят, шошым йӹде соок тӹ лӱлпӹ вӹлнӹ шӹжвӹк мырен.
Икäнä тӹ сек цаткыды, сек виäн дä сек ышан кугижä кӱкшӹ кырыквлä шайылны ӹлӹшӹ халык ваштареш вырсым тӹнгäлӹн дä сӹнгӹмӹ лин. Тӹдӹлäн ярал лиäш цацышы ӹнян слугавлäжӹм пуштыныт, тӹдӹн сӹнzäвлäжӹм печкäлтäрен лыктыныт, а ӹшкӹмжӹм тӹ кого дä косир тюрьмäшкӹ кыдым сек ышан дä сек кого ылмыжы доно шагалташ шӱден ылын, шужен пушташ манын мырыктенӹт.
Кугижä йӹр ӹнде курымаш пӹцкемӹш ылын. Окняштыш решотка шайылны шӹдӹрвлä йыленӹт, но кугижä нӹнӹм ужын кердде. Тюрьмä йӹр мардеж шишкен, но кугижä тидӹм колын кердде- стенäвлä цаткыдывлä дä яжон оптымывлä ылыныт.
Кугижäн кӹдежвлäштӹжӹ ӹнде вес эдемвлä аенӹт дä ӹдӹрвлäжӹ доно сусун жепӹм эртäренӹт. Нӹнӹн шӧртньӹ кыйыр ӱпӹштӹм жемчуг дон шергäкäн кӱвлä сӹлнештäренӹт.
Но кугижäлäн тидӹ гишäн иктäт увертäрӹде- вет тӹдӹлäн ярал лиäш цацышы ӹнян слугавлäжӹ цилäн коленӹт ылын.
Тырхаш лиде качмыжы дä вӹд йӱмӹ шомыкыжы, кугижä Йымым сарвалаш тӹнгäлӹн. Тидӹ паштек курымаш пӧртӹш куzыкташ манын, Йымы кугижä докы суксым колтен. Лач тӹ выртын, кынам кугижä суксын ышмажы гӹц Йымын шамаквлäжӹм кольы дä райышкы куzашат йäмдӹ ыльы, тюрьмäн шӹпӹштӹжӹ мыры юк шактен колтыш.
Кугижä ти юкым колыштын дä колыштмы годымжы шужымы дон йӱмӹ шомыжымат мондыш. Седӹндонат Йымым сарвалаш тӹнгäльӹ:
- Пуры Йымы! Мӹлäм, кугижäлäн, пӹлӹшӹштем ма юк шакта дä ма гишäн тӹдӹ мыра- тидӹм ынгылдаремä! Тидӹ паштек тӧрӧк мӹнь токет куzем.
Йымы суксыжым эчеäт кугижä докы колтен дä келесäш шӱден:
- Тӹнь шӹжвӹкӹн мырымыжым колат. Тӹдӹ тюрьмä анzылны лӱлпӹ вӹлнӹ шӹнzä дä ирӹк дон яратымаш гишäн мыра
Тидӹ паштек кугижä угӹц сарвалаш тӹнгäльӹ:
- Кого Йымем! Хоть ик вырт тӹдӹн мырыжым колышталнем. Колышталамат тӧрӧк толам.
- Но Йымы кугижäлäн нимат вäшештенäт ӹш шокты, кыце мыры цäрнен колтыш. Тӹнäм кугижä Йымылан келесӹш:
- Мӹньӹн Йымем, ойхем шӧремä, малын шӹжвӹк мыраш цäрнӹш, келесемä.
Йымы суксыжын ышмажы доно тӹдӹлäн вäшештен:
- Тӹ сек кого дä сек пуры кугижä, кыды тӹньӹн ӹнян слугавлäэтӹм пуштын, кыды сӹнzäвлäэтӹм печкäлтäрен лыктын дä шужен колы манын, тюрьмäшкӹ мырыктен, ӹшке сек лӱдӹшлä дä сек пӹсӹ курныжшым мырышы шӹжвӹк вӹкӹ колталтен. Седӹндонат шӹжвӹк ӹнде ак мыры. Но весин шошым вес шӹжвӹк толеш дä курныж качкын колтымешкӹ, ӹшке мырывлäжӹм мыраш тӹнгäлеш.
Кугижä ӹнде кымшы гäнä Йымым сарвалаш тӹнгäльӹ:
Пӹлгомын дä мӱлäндӹ вӹлвäлӹн пурым кандышы дä сек виäн хоzажы! Мӹнь соок мам шӱденäт, тӹдӹм ӹштен ӹленäм. Тӹньӹн лӹмет дон шукы сäндäлӹкӹм эртенäм дä мӱлäндӹ тӹр якте вäк шонам. Седӹндонат тӹньӹм сарвалем, сек остатка ядмашем колыма- вес шошым якте ӹлӹмäшэм кужемдемä. Тагачы тӹнь рай капкам анzылнем питӹрен, а ик иштӹ угӹц пачын кердäт. {ужымем дä вӹд йӱмем шомы годым токет нäлäш сарвалаш тӹнгäлäм гӹнят, сарвалымы шамакем ит колышт, сарвалымем докы клухой ли. Ой, Йымем, кӱ ганьым йäнгем ӹштӹ, тек тӹдӹ шӹдäн гӹцäт шӹдäн лиэш. Сарвалымем анzылны ӹшке ӧртетӹн (дух, душа) амасавлäжӹм питӹрӹ. Тенге ирӹк дон яратымаш гишäн мырымым колмешкем ӹштӹ!
А Йымы кугижäн сарвалымыжым ӹштен дä вес шошым якте ӹлӹмäшӹжӹм кужемден.
Но кугижä кечӹ дон йыд, кäнгӹж дон тел, шӹжӹ дон шошым лоштыш айыртемӹм пäлӹдеäт, йыдет-кечет вäк амалыде дä со шӹжвӹкӹн мырыжым вычен. Кынам угӹц шукы вычымы ирӹк дä яратымаш гишäн кӹтӹк мырым колын, тӹдӹ эчеäт ик иэш ӹлӹмäшӹжӹм кужемдäш Йымым сарвален.
Тенге шошым йӹдеок слӧпӧй кугижä Йымым сарвала, а пуры шӱмäн Йымы со сарвалымыжым ӹштä. Вет кугижäн ӹлӹмäшӹжӹ валгыды (свäтой) ылеш дä тӹдӹн сарвалымыжы Йымылан bальzам гань яжо.
Тӹ шонгы лӱлпӹ тагынамок ӹнде урын дä шӱн кен. Вäрешӹжӹ ӹнде весäт кушкын шагалын. А кугижä молнамшылаок шужен дä йӱде шӹнzä, орлана дä йыдет-кечет ирӹк дä яратымаш гишäн мырын шактымыжым выча.

1910 и