«Трипан Вась» (Тима Веньлӧн)

by Тимушев Анисим Петрович

„Ми ошкывлам ӧтка овмӧсъясӧн олӧм, ошкывлам собственносьта мӧвпсям. Олӧмыс кӧ ми гӧгӧрын эм, ми некыдзи ог вермӧ лэдзны искусствоын, тшӧтш и литератураын, „идеализируйтны“ собственносьта мӧвпсям...“ — гижӧ „Ордым“, витӧд нумер журналын, аслас медводдза статтяын. Аттӧ, мися, „идеальнӧй“ жӧ, тыдалӧ, тайӧ нумерыс, — мӧвпышті аслым да понді зэв зіля лыддьыны. Лыдди, лыдди да и крукаси... „Трипан Васьӧ“. Эг крукась мисьтӧма гижӧм вӧсна, эг, а крукаси „идеологияас“. „Ордым“ сувтӧдӧ ас водзас мог: „...мед творчествоын социализм нога олӧмлы коланторсӧ сувтӧдӧма веськыда, петкӧдлӧма паськыда... Ми видзӧдам, гижысьыс... матыстчас оз...“ — пролетариат идеологияӧ, — содта ме. Ме ог тӧд, кутшӧм „идеал“ „Ордым“ аддзӧма „Трипан Вась“ гижӧдысь да аслас могъяс пуктан лунъясӧ лэдзӧ „пример“ пыдди. „Трипан Вась“ гижӧдын став „идеалыс“, став художествоыс (мичлуныс) бергалӧ да гартчӧма асшӧра (собственносьта) овмӧс лӧсьӧдӧмын, ас вӧсна мырсьӧмын, ас вӧсна кулӧмын. Мем шуасны: пытшкӧс везъясыс пӧ бур да бура зильӧдчӧны да сійӧн бур. Мед зильӧдчӧны. Сӧмын татшӧм „зильӧдчӧмъясыд“ абу зэв колана ӧнія кадӧ, коді „идеализируйтӧ“ асшӧр эмбур овмӧс. Босьтам сюрӧссӧ видлавны. „Трипан Вась“ — гусьӧн, аслыс мырсьысь морт. Гӧтырсӧ и йӧзсӧ ылӧдлӧ. Гӧтырыс юалӧ пыжас лэччигӧн:

— „Сы ыжда туиссӧ нӧ мый керны босьтін?“

— „Черитӧ нӧ пуктыштны. Тіянлы гӧснеч вая, — правдайтчигмоз шуис.“

Эз правдайтчигмоз тайӧ шу, а пӧръялыштіс гӧтырсӧ. „Правдайтчыны“ морт вермас сэки сӧмын, кор сійӧс мыйыськӧ мыждӧмаӧсь да тӧдӧны нин сылысь мыжсӧ. Ӧні ӧд гӧтырыс мыжсӧ оз тӧд вӧчис эз на туиссӧ босьтӧмнас верӧсыс, а сӧмын юалӧ:

„Сы ыжда туиссӧ нӧ мыйла босьтін?“ „Медводдза воськовсянь кӧ пӧръялан, колӧ нин медбӧръя воськолӧдзыс пӧръясьны“, — шуласны пӧслӧвичаӧн. Сідз и эм. Катыштас Трипан Вась, да берегсяньыс кодкӧ юалӧ:

— „Кытчӧ нӧ мӧдӧма Васьӧыс?“

Васьӧлӧн кывйыд гӧтов пӧрйыштныд:

— „Сідз... сюмӧд кульыштігмоз тай...“ — нюжӧдыштіс. „Идеологияа“ пӧръясян гижӧдыд идеологиятӧм гижӧмысь на омӧль. Том йӧзлы лыддьӧм бӧрас юрас кольӧ: позьӧ пӧ тай „ас коланінад пӧрйыштны“, лёкыс тай нинӧм абу. Со ӧд кутшӧм мӧвпсямӧ вайӧдӧ татшӧм „идеалыд.“ Ми песовтам том йӧзлысь вежӧрсӧ омӧльланьӧ, ас колӧм серти мӧвпалӧмӧ, пӧръясьӧмӧ. Тадз оз позь петкӧдлыны художествоа гижӧд. Мый вӧсна „Вась“ катіс сы ылнаас йӧзысь-мортысь гусьӧнсӧ? Код вӧсна мырсис да сьӧкыдсӧ лэптіс? Код вӧсна вишкис: ӧтувъя овмӧс вӧсна, уна тшыгъялысьяс вӧсна, али ӧтувтчӧм вӧсна? Эз!. Эз!. Сы йылысь ми сылысь сьӧлӧм везъяссьыс ни, эжвыв везъяссьыс ог аддзӧй. Сэтшӧм „идеалыс“ сылӧн абу ни, эз на вермы лоны: сійӧ „эгоист“ — ас дор вишкысь-пессьысь морт. Мый жӧ сійӧ мӧвпалӧ сотчӧмтӧ кытшовтӧм бӧрын?

...„Ок, эськӧ кӧйдысыд кӧ унджык эм татчӧ — няньсьӧдас жӧ крестьянинтӧ!.. — Ышловзис Вась.“

Сылы эз усьлы дум вылас мукӧд гӧль йӧзыс. Сылы вӧлі колӧ водзджык асьсӧ „шебрӧдны-а“, а йӧзыд кӧть и „кынмӧны“ — нинӧм. Мыйла нӧ сійӧ ыджыд местаыс вӧсна эз мӧвпышт: „Ок, эськӧ артельӧн кӧ тайӧ уджавны...“ либӧ: „Ок, эськӧ артельӧн кӧ локтім ми...“ — Сы йылысь Трипан Вась оз на путьмы мӧвпыштны. Сылы аслыс ставсӧ колӧ курыштны:

— „Ок эськӧ кӧйдысыд кӧ унджык...“

Трипан Васьлы кӧть мый-а, колӧ вӧлі кӧдзны, мед сійӧ тшыгйысь мыні, а мукӧдыс кыдз мынасны — сылы веськодь. Али ставыс ӧти-мӧдысь гусьӧн уджалӧны? Али став йӧзыс Трипан Вась кодьӧсь? Некыдз оз йитчы олӧмыскӧд: либӧ шу — зэв ёна йитчӧ, сӧмын асшӧр овмӧс тэчӧмкӧд, ӧтувъя овмӧслы паныдалӧмӧн. Трипан Васьлӧн абу полӧм висьӧмысь ни нинӧм: гуся удж эштӧма, позьӧ кывтны. Висьӧм оз лэдз и Вась кулі... понӧль улӧ. Код вӧсна кулі? Мый вӧсна кулі? Мый сетіс ӧтувъя оланноглы коланлунсӧ — нинӧм оз тыдав. „Идеализируйтны“ да „донъявны“ тайӧ гижӧдтӧ, дерт, вӧлі ёна оз и ков: тайӧ „индивидуаль“ овмӧс ошкӧм. Гижны сяммысьяслысь кӧ татшӧм „идеал“ гижӧдтӧ лэдзалам том йӧзлы идеал пыдди, а том, сяммытӧм гижысьлысь татшӧм гижӧдъяссӧ „вешталам“ — литература подувсӧ жугӧдам, гижны босьтчысьсӧ ӧлӧдам, а сяммысьсӧ капитализм туй вылӧ веськӧдам. Сяммысьыс сяммӧ гижны да песовтӧ, а сяммытӧмыслӧн кужтӧмыс вӧсна ас тӧдтӧгыс песовтчӧ собственносьта мӧвпсямсӧ ошкыны. „Ордымын“ сувтӧдӧм могъяскӧд тайӧ некыдзи оз йитчы: „...Кутас кӧ (гижысьыс) сувтны воча пролетариат идеологиялы, восьтам кось...“

Кодкӧд бара „Ордым“ косьсӧ кӧсйӧ восьтыны-а? Коді омӧля гижӧ? Накӧд нинӧм косясьны, найӧ и косьтӧг сетчасны песовтны. А сяммысь гижысьястӧ сьӧкыд, тыдалӧ, песовтныд. Накӧд эськӧ колӧ косьтӧ восьтыны да... оз лысьт. Колӧ и налы пуктыны „гижта“, мед эз воськовтны водзӧ. Налы колӧ мед том велӧдчысь гижысьяссӧ эз бӧрӧ кыскыны, а водзӧ. „Трипан Вась“ кодь гижӧдъяснад миян литератураыд кыссьӧ аслыспӧлӧс, асшӧра овмӧслань кыскана пӧлыньтчӧм (уклон). Тайӧ пӧлыньтчӧмкӧд колӧ водзсасьны кыдз мый вермам, кыдз мый позьӧ. Колӧ петкӧдлыны Иливапыс „Калым” кодь серпасӧн олӧм-чужӧмбансӧ сиктыдлысь, карыдлысь, йӧзыдлысь. Художествоа гижӧдтӧ кӧ гижам огӧй ӧти художествоыс ради, огӧй олӧмсӧ бӧрлань кыскӧм ради, огӧй сьӧлӧм везъяс орйӧдлӧм ради гижӧй, а гижам художествонас олӧм визь мунӧмсӧ, нуӧмсӧ выль олӧмлань колан серпасъяссӧ — збыльсӧ мичаммӧдыштӧмӧн, лёксӧ вуштыштӧмӧн, — став ӧнія вермасьӧмсӧ. Збыльысь „Ордымлы“ колӧ водзсасьны художество гижӧд мӧдарӧ бергӧдысьяскӧд, художество гижӧд чегъялысьяскӧд не кывйӧн, а уджӧн. Вужнас колӧ нетшыштны важ мӧвпсямсӧ сяма гижысьыслысь да сямтӧм гижысьыслысь ӧткодя.