Войвывсянь – лунвылӧ!

by Тима Вень

Кӧрт туй пӧлӧн вагон ӧшиньсянь

…Кодысь нӧ пышйӧ?
Кодӧс нӧ вӧтӧдӧ?
Гашкӧ нӧ, суӧдны
Кодӧскӧ кӧсйӧ?
Пышйӧдӧ менӧ-ӧ, кодӧс,
Войвылысь лунвылӧ нуӧ?!
..........................
Кадсӧ тай сувтӧдӧ,
Дженьыдик немпомсӧ мортлысь
Содтыштны кӧсйӧ...
(«Кӧрт туй»)

Ылӧ нин коли Коми му... Кино картинаын моз вежласьӧ син водзын... Воласны сиктъяс, каръяс, вӧр діяс, эрдъяс; оравлытӧг сярвидзӧ телеграп сюръяяс туй пӧлӧн; лӧз вӧнь моз нюглясян чукыль-мукыль кольӧны бӧрвылӧ юяс...

Надзмылас, ӧддзылас, дзикӧдз йӧймылас, доддявлытӧм чань вӧв моз чепсасьӧ поездным миян. Дӧлӧдӧ-нуӧ, тӧвзьӧ борда моз, пуркйӧ сьӧд тшынӧн, горзӧ лёк звер моз: «Э-ээй! Код сэні — ке-е-е-ж!..» Ворсігтыр мунӧ, ошйысьӧ сюсьлуннас, шердйӧ вагонын таг колльӧс моз мунысьӧс. Мукӧддырйи «т-тан» сувтас — кок йывсьыд усян. Паныдасьласны кык поезд орчча туйӧд — сь-сярмунӧ сӧмын.

Кымын водзӧ, сымын ёнджыка вежласьӧ туй пӧлӧн. Шочаммӧ вӧр-пуяс, паськалӧ эрдъяс. Со тонӧ Волга нин лӧзалӧ ылын!.. Полігтырйи, ньӧжйӧник ышлолаліс-ыпкис «пппо-ла, пппо-ла…» — вуджис-кыссис пос вывті паровоз.

Вежсьӧны инъяс, вежсьӧны вочасӧн и йӧзыслӧн уджъясыс: тшыналӧны завод трубаяс, кузьысь-кузь пабрик корпусъяс пуксисны. Мунӧны лунвылӧ войвывсянь кер тыра, пӧв тыра кузьысь-кузь поездъяс, джуджыда грузитӧм вагонъяс... Найӧлы паныдӧн лунвылысь локтӧны сьӧкыда увтасджык платформа-вагонъяс: кӧрт тырӧн, сьӧд из шом тырӧн... Брунӧдчӧ-зёльӧдчӧ кӧрт, топыда мӧрччӧдчӧма вагонъяс пыдӧсӧ шом... Тюрӧны рельс кузя слӧн туша гырсяӧсь чугун-кӧрт бӧчкаяс нерп тырӧн... (Коркӧ и миянысь мӧдӧдчас тадзик жӧ: шомыс и, нерпыс и, кӧртыс!)

Водзӧ! Сувтовкерлас муртса кеж поезд и — водзӧ нин бара. Мӧскуа!.. Дзугсьыліс-гӧрддзасьліс войвывсянь лунвылӧ мунан туй. Ӧтлаасис татчӧ: лунвылыс, войвылыс, рытылыс, асылыс — ставыс! Чераньвез тыв-сетьӧ кысисны туйвежъяс. Миллён йӧз чукӧрмыліс, сё поезд ӧтлаасьліс, быдсяма сикаса тӧварыс-кӧлуйыс вежсис, ӧти здукӧн бергӧдчис зэв уна йӧз! Жуӧны-ветлӧны кар вывті, улича тырнас визувтӧ шызьӧм кодзувкоткар моз... Зык-ы-ыс! Буксӧны паровозъяс, вурзалӧны-сьылӧны автомобильяс, баксӧны межъяс моз, нирзӧны кӧза моз. Зымгӧны-зёльгӧны трамвайяс, зяткӧны из вывті кӧрт кока вӧвъяс… — Тшын-буус!..

Мӧскуа — шӧр СССР-лӧн! Мӧскуа — сьӧлӧмыс уджалысь йӧзлӧн. Мӧскуа — абу сар! Москуа — лоӧ мам посни ас кывъя йӧзлӧн. Кыдзи тай сьӧлӧм вуж бердӧ локтӧны вир сӧнъяс: ки-кокысь, тушаысь, юрысь — сідзи жӧ татчӧ кыссьӧны быд вожсянь, быд йӧзсянь налӧн нуӧдысь йӧзныс, туй индысь, тӧждысьысь мортъясыс! Ёпкӧ, оз дугдыв лун и вой уджалӧ ыджыд сьӧлӧмыс СССР-лӧн!

* * *

Колины пабрик, заводъяс Мӧскуа гӧгӧрысь. Кӧрт дзиньгӧм, тшын пуркйӧм нюдзвиж рӧма кушъясӧн, ыбъясӧн вежсис. Пуксис тшӧтшкӧсін кузя! Кӧнсюрӧ сӧмын лайковъяс, сёнъяс… Водзӧ, лунвылӧ мунам. Идралӧны турун: ытшкӧны, куртӧны, кыскалӧны гортаныс. Няньяс вежӧсь на. Сю дженьыд, шобді кузь, бур. Коськӧмъяс гӧрӧны.

Вӧр-пуыд дона тан, абу тай миянын моз, оз туплясь пуа кӧлуйыд. Сісь шпалъяс лӧсьыда тэчӧма туй пӧлӧныс. Сюръяястӧ абу нин сюйӧма муас — кӧрт йылын сулалӧны. Потшӧсъяс абуӧсь. Сиктъяс гизь пуксялӧмаӧсь му боръяс пӧлӧн. Керкаяс — быттьӧкӧ чалькос куима зорӧдъяс, лясвидзӧны, воймӧмаӧсь, сьӧдӧсь. Кумъяс да мукӧдтор сӧмын нин турун юр гырсяӧсь. Мукӧдсьыс идзасыс вевт вывсьыс киссьӧма, ордлыыс тыдалӧ-жервидзӧ, куш…

Олӧны — шынькылӧ, пӧтӧсь тай муртса-а, унаыс оз и ков, тыдалӧ, налы. Удж вылын, миян моз, оз тэрмасьны, оз пессьыны войвылын моз, керӧны ньӧжйӧ. Гожӧм оз тэрмӧдлы-а, мый сэсся. Сідзи важӧн овлӧмаӧсь гӧлиника тані. Ӧні важ пӧвстас кӧнсюрӧ тыдышталӧ выль вӧчӧм, Сӧвет дырся, керкаяс: кӧрт вевта, пу вевта, пелькиникӧсь. Овмӧдчӧны ньӧжйӧник. Медъя. Важӧн ӧд танъясын помещикъяс дырйи ёна сьӧкыд вӧлі крестьяналы овны.

* * *

Ӧти пӧлӧс зуркыд вагонын мунӧны быдсяма йӧзыс: служащӧй и, рабочӧй и, крестьянин и, важ озыръяс и — ставыс ӧтлаын. (Быдӧнӧс ӧтвыйӧджык воштӧма революцияыд деньганад вермӧмсьыд: орччӧн пукалӧны крестьянин важ буржуйӧ кыссьыськӧд, служащӧй рабочӧйкӧд…) Сӧмын думъяснас озджык на ӧткывйӧ воны, виччысьӧны, кывйӧн ворссьӧмысь полӧны. Лӧньӧсь, пукалӧны чӧв. Сы пыдди, водзын чӧв олысьяс, крестьянин да рабочӧй асьнысӧ кутӧны прӧста: сёрнитӧны гораа, висьтавлӧны ассьыныс думъяссӧ, уджъяссӧ, олӧмсӧ мӧда-мӧдыслы некодысь повтӧг… Сёрнитӧны и политика йылысь...

Кылӧны сёрнияс уна кыв вылын. Оз повны, гораа чуксасьӧны вагонсянь мӧд вагонӧ тотара, мукӧд. Оз яндысьны асланыс кывсьыныс, сёрнисьыныс. Некод найӧс важ моз ӧлӧдысь, сералысь абу. Роч оз нин лысьт тотаринлы шуны: «Чего лопочешь, татарин»… Оз нин лысьт дӧзмӧдны «порсь пельӧн»… Еврейӧс оз лысьтны нимтыны «жыдӧн». (Кольӧма нин рочьяслӧн парсалан кадныс нероч кыла мукӧд йӧз вылын).

* * *

9/VII. Курск. Кылӧ нин украинаса кыв: сёрни, гижӧд, сьылӧм... Вежсьӧ рочьяслӧн гӧлиник сьӧд избаяс (керкаяс). Мыччасьӧны сад пӧвсті украинаса хатаяс, еджыдысь-еджыдӧсь, кыдзи тай оз сик дзоридзьяс веж турун пиын... Кушиныс ӧтарӧ паськалӧ, ыбъяссӧ синнад он судз: енэжтас помӧдзыс кӧдзаяс пыр. Шобдіяс зарниӧн волялӧны. Кӧдза костъясӧ коськӧмъяс плавгысьӧмаӧсь, сьӧд дона ной пластъясӧн куйлӧны, зэв паськыд отаӧсь. Лӧзоввеж рӧма зӧр муяс, костъясас, на дорысь векньыдджык ота, лым кодь дзоридза гречаяс вольсасьӧны, еджыд шабді дӧра моз кузя люзьвидзӧны шонді водзын.

* * *

Вежсисны вӧр-пуяс. Ылӧ нин колины пожӧмъяс, козъяс. Паныдӧн локтӧны тыпуяс, топольяс джуджыдӧсь туй пӧлӧн. Шочӧсь лунвылын юяс: посньыдӧсь, ватӧмӧсь, ляпкыд кыръяӧсь, ты ва кодь лӧньӧсь... Пӧсь. Сывбордсӧ шевгӧдӧмаӧсь, чӧв сулалӧны мылькъяс йылын гырысь жбыргана тӧв мельнича кумъяс… Лӧньӧсь на ӧні. Регыд и найӧ жбыргыны мӧдасны, зарниа сю-шобді изны.

Карков. Тані вундӧны нин. Мӧвкйӧны-шеналӧны кузь пуа курана косаӧн мужикъяс сю, бӧрвывтіныс бабаяс вӧнявлӧны кольтаӧ. Волісны бакчаяс, подсолнеч градъяс дзонь муясӧн, вижӧсь; гырысь телегаӧ доддялӧм ӧшъяс... Поводдя — кос. Шондіа, пӧсь. Косьмӧны гож водзын, тэчӧма чипасӧ кирпича идзас пес...

* * *

Дзик нин степ пуксис... Сьӧд саӧн бусалӧны туйяс, вольсасьӧма туй вылын кузяла идзас. Шыльк кыскӧма тшӧтшкӧс, дор ни пом некӧн оз тыдав... Няньыс! Со тай кӧн вӧлӧма СССР-лӧн нянь кумыс!

Водзӧ. Муяс пыр на паськыдысь-паськыдӧсь. Ытшкӧны няньяссӧ тані 2–3 вӧла машинаясӧн. Бӧрвывтіыс чукӧртӧны турун юрӧс моз. Пуркйӧ-бусалӧ машина, шаргысьӧ-чегӧ кос идзас, буссьӧмаӧсь, сьӧдӧсь вундысьяс.

Войвылын миян тулыс на сулалӧ вӧлі: быдмӧ, дзоридзалӧ, веж на. Тані со тулысыс ылӧ нин кольӧма, гожӧмлӧн помыс нин тыдалӧ, тӧдчӧ турунъяс серти: дзоридзьяс тӧвзьӧма, вотӧсъяс кисьмӧма, турунъяс унджыкыс вижӧсь нин... (Ӧти вежон вылын сідзи вежласис син водзын: вӧр сарство, степ сарство, ва сарствоӧдз муніс син пыр.)

Водзӧ мунам. Эрд, эрд... Путор ни кусттор некӧн оз тыдав. Курганъяс тыдыштласны корсюрӧ ылын, быттьӧкӧ гырысь нянь чӧвпанъяс шыблалӧма мунігмозыс кутшӧмкӧ важ багатыр... Тӧд вылӧ уси поэтлӧн кывъясыс:

Далеко, далеко,

от кургана курган...

Ёна важ олӧмъяс, вензьӧмъяс, тышъяс тӧд вылӧ вайӧдӧ.

Войяс пемыдӧсь тані; кодзувъяс арся сэзь войын моз дзирдалӧны. Ӧдйӧ пемыдыс вевттьӧ мусӧ шонді лэччӧм бӧрын, абу миянын моз еджыдӧсь. Кӧнкӧ ылын пемыдас кылӧ важ украинаса сьыланкыв.

* * *

Мунім лун, мунім вой, мӧд лун нин мунам степ кузя, а помыс век на оз тыдав. Мӧд сутки вылас вӧлисти кутіс тӧдчыны неуна вежсьыштӧм: гырысь гы сера лоны кутіс мусерыс, кыдзи тай саридз ва ёна гыалӧм бӧрын оз вермы регыдӧн лӧньны, дыр на гыясыс лайкъяласны-лолаласны, сэтшӧм жӧ пуксис мусерыс таті.

Ӧвтыштіс лунвывсянь уль руӧн. Тыдалӧ, абу нин ылын саридзыс ачыс…

Кыдзи тай вӧр-пу йыв ылісянь тыдалӧ-лӧзалӧ, сідзи жӧ енэжтас вежӧсас лунвылын ылын мыччысис саридз, кельыдлӧз ваа...

1926 во гожӧм.

Азов саридз дор.