Выль мераяс йылысь
Мый йылысь тайӧ нигаыс висьталӧ
Тайӧ нигасӧ гижӧма, ёртъяс крестьяна, тіянлы. Тані висьталӧма ӧти выльтор йылысь. Тайӧ выльторйыс миянлысь вежӧ важ мерайтчӧмъяс, веситчӧмъяс. Мӧд восянь тайӧ ковмас дзик быдӧнлы. Сійӧн водзвыв колӧ тӧдмасьны. Тайӧ эськӧ дерт мукӧдлы абу нин выльтор да, сӧмын рочлы, медся ёна комилы, выльтор лоӧ. Коми абу сэтшӧм вежӧрттӧм, лёка регыдӧн велалас. Тӧдны тайӧ кутас важсьыс ёнджыка, да нӧшта аттьӧ на шуас бӧрыннас тайӧторсӧ лӧсьӧдӧмысь.
Унаӧн тіян пиысь мыйсюрӧ тӧдӧны нин тайӧ выльтор йывсьыд. Швечьяслысь быдӧн аддзывлінныд мерайтчансӧ, шусьӧ сантиметрӧн. Сэсся бара жӧ кывлінныд, аптекаясын лекарствояс веситӧны килограммӧн, граммӧн. Тайӧ воясын сахаринтӧ ёна вузавлісны граммъяснад. Кывлінныд жӧ сійӧ дерт. Оз нин дзик ставыс тӧдтӧм кывъяс лоны тіянлы. Миян кындзи быдлаын нин тадзи мерайтчӧны, веситчӧны. Мӧд восянь и миян муӧ лӧсьӧдасны тайӧ мераястӧ, мед быдлаын ӧткодь кокньыд лоӧ.
Дерт бара лоӧны юасьысьясыд: мыйла нӧ пӧ важ мераясыслысь нимнысӧ вежны, абу ӧмӧй ӧткодь. Ми пӧ важас — пудъясас, фунтъясас, аршынъясас, вершӧкъясас велалӧмаӧсь нин да, немторла нин сьӧктӧдны выль ногӧн вежлалӧмӧн. Вайӧ жӧ артыштамӧй да видзӧдламӧй, сідз-ӧ сійӧ?
Ті кӧ ас гӧгӧрныд видзӧдланныд, артыштанныд, аддзанныд: уна важтор вежсьӧма выльторйӧн. Сійӧ жӧ торъяссӧ важджык йӧзыс эз нин весиг кывлыны. Ми ӧні шензям важ йӧз олӧм вылӧ. Выльторъяд йӧз кутчысьӧны кокни вӧсна, лӧсьыд вӧсна. Збыльысь ӧд став йӧзыс му вылад кыдз-мый вермӧны олӧмнысӧ ассьыныс лӧсьӧдӧны, кокньӧдӧны. Мед эськӧ быд удж кокньыдджыка да регыдджык артмис. Артмас кӧ кодлӧнкӧ лӧсьыдджык, бурджык выльтор, важсӧ пыр и эновтӧны, дырӧн вунӧдӧны весиг.
Сідзи став олӧмыс йӧзлӧн пыр вежсьӧ, выльмӧ, кокнялӧ. Босьтам кӧть видз-му уджалӧмтӧ. Медвойдӧр весиг гӧрйыс эз вӧв, коканъясӧн кокалісны, сэсся дыр мысти артмис гӧр, гӧр бӧрад плуг, уна пӧлӧс му уджалан машинатӧ лӧсьӧдісны. Ӧні быд крестьянин мырсьӧ машинаяс ньӧбавны. Тӧдӧ сійӧ, машинаясӧн уджавны кокни, лӧсьыд, киӧн, прӧстӧй гӧрйӧн дорысь.
Войдӧр овлісны сартасъясӧн. Сэсся коркӧ сись лои, сэки сартас эновтісны, сы бӧрын карасин сюри, сись шыбитісны. Дыр мысти корсисны газ, электричество. Коді электричество вермӧ лӧсьӧдны гортас, сійӧ некутшӧм газ ни, карасин ни, сись ни оз нин ӧзты.
Войдӧр вурсьӧны вӧлі киӧн. Ӧні, кодлӧн эм вурсян машина, оз нин киӧн кут вурсьыны. Войдӧр ылі муясӧ ветлӧдлісны, грузъяс кыскалісны пыр вӧвъясӧн. Мыйта вӧлі сетчӧ пӧраыд, деньгаыд мунӧ (быдсяма притчаыд вермас вӧлі лоны дай: вӧлыд кувны, сувтны, телегаыд жугавны). Ӧні ӧтар помсянь мӧдарӧдз ветлӧдлӧны паракодӧн, кӧрт туйӧн. Кутшӧм регыд, донтӧм сувтӧ туйыд воддза серти. Ӧтпырйӧн уна сюрс пуд, уна сюрс йӧз нуӧны паракодъяс, машинаяс.
Татшӧм торъяс ӧні вывті уна. Быд йӧз корсьӧны бурджыкӧс, кокньыдджыкӧс (важнас уджалӧмсьыс, олӧмсьыс эновтчӧны).
Тайӧ выльторйыс дзик жӧ татшӧм лоӧ. Сӧветскӧй Россия пасьталаын кӧсйӧны вежны важ мераяс выль вылӧ. Миян важ мераясыд: верст, сыв, аршын, вершӧк, фут, дюйм шусьӧны рочӧн «мера длины»-ӧн. Сійӧн мерайтӧны кузьталунсӧ уна торлысь: гезлысь, дӧралысь, туйлысь. Муяс, видзьяс, вӧръяс мерайталӧны десятинаӧн, квадратнӧй сывйӧн. Пызь, тусь, анькытш мерайтӧны четвертьӧн, четверикӧн, гарнечӧн. Кизьӧрторъяс: спирт, вина, карасин мерайталӧны бӧчкаясӧн, ведраясӧн, штопӧн, партаӧн, пӧлӧвинкаӧн, стӧканӧн. Гырысь сьӧкыд торъяс веситӧны пудъясӧн, тувъясӧн; посни кокни торъяс (краска) — лотӧн, зӧлӧтникӧн.
Войдӧр быд пӧлӧс йӧзлӧн вӧлі асланыс мераыд, миян моз жӧ. Ӧні, вӧлӧмкӧ, унджык пӧлӧс йӧзыс нин босьтӧмаӧсь тайӧ выль мератӧ. Немечьяс, прансузъяс, испанечьяс, итальянечьяс, шведъяс, финнъяс важӧн нин вунӧдалӧмаӧсь ассьыныс мераяснысӧ, ставныс мерайтӧны ӧти пӧлӧс тайӧ выль меранад. Кутшӧмсюрӧ посньыдик йӧзлӧн сӧмын нин ӧні кольӧма асланыс мераясыс. Регыд и найӧ вежасны, босьтасны тайӧ жӧ мераяс. Буракӧ абу жӧ омӧль тайӧ выль мераыд, быд кыла йӧз кӧ босьтӧны, вежӧны ассьыныс важ мераяснысӧ.
ІІ. Выль мераяс йылысь
Миян гырысь мераяс уна ног поснявлӧны. Верстын 500 сыв, сывйын куим аршын или 7 фут, аршынын 16 вершӧк, футын 12 дюйм, дюймын 10 линия; пудйын 40 тув, тувйын 32 лот, лотын 3 зӧлӧтник; четвертьын 8 четверик; ведраын 20 парта. Аддзанныд, тані паныдасьлӧны: 3, 7, 8, 10, 12, 16, 32, 40, 500. Тайӧ лыдпасъяс зэв лӧсьыдтӧм артавны, зэв ёна торксявны верман. Шуам, лавкаӧ ваясны нёль пӧрйӧ тӧвар: ӧтчыд 1 пуд, 27 тув да 30 лот., мӧдысь — 18 тув, 28 лот, 2 зӧлӧтник, коймӧдысь — 22 лот, 2 зӧл. и мед бӧрын — 25 тув, 19 лот, 1 зӧлӧтник. Тіянлы колӧ тӧдӧдны, уна-ӧ став тӧварыс воӧма. Абу ӧд зэв кокни ставсӧ ӧтлаавлыныд. Коді школаын велӧдчыліс, да эз кӧ вунӧд, тӧдӧ, кыдз лоӧ мырсьыны-тільсьыны, унаысь оз артмывлы. Сы пыдди кокньыд ӧтлаавны шайтъяс (рубль) да уръяс (копейка). Босьтам кӧть 182 шайт 67 ур, сэсся 204 шайт 84 ур, 91 шайт 75 ур, 314 шайт 52 ур. Велӧдчыштӧм морт пыр и гижас шайт шайт улӧ, ур уръяс улӧ дай ӧтлаалас, зэв кокньыда тӧдӧдас:
182 ш. 67 ур
204 ~ 84 ~
91 ~ 75 ~
314 ~ 52 ~
793 ш. 78 ур.
Коді оз куж сідзи гижавны, вермас пырысь-пыр артыштны тшӧтки вылын.
Мыйла нӧ сэтшӧм сьӧкыд ӧтлаавлыны тувъяс, зӧлӧтникъяс, пудъяс, зэв кокньыд шайтъяс, уръяс? Шайтын ӧд сё ур. Сёяснад лыдыс зэв кокньыд, сійӧн и кокньыд ӧтлаавны шайтъястӧ, уръястӧ. 3, 7, 12, 16, 32, 40 вывті сьӧкыд дай. Быд сёын дасыд дас, дасад ӧтикыд гӧгрӧс дас жӧ. Дзик сы понда и кокньыд шайтъястӧ да уръястӧ артавны. Пудъястӧ, тувъястӧ, зӧлӧтникъястӧ вывті сьӧкыд артавны, абу гӧгрӧс даса мераясыд да. Торксьыныд регыд сэні. Ми велалӧмаӧсь уна тор лыддьыны дасаӧн (десяткаӧн), чуньным дас да сійӧн. Чунь сертиыд ӧд зэв кокньыд артавныд. Дасӧн позьӧ чунь серти жӧ сёӧдз артавны зэв кокньыда. Быд чунь дас — лоӧ сё. Сёӧн кӧ сэсся арталам быд чунь, лоӧ дасысь сё, сюрс. Сюрсӧн кӧ чунь вылӧ арталам, бара зэв регыд дас сюрсӧдзыд лыддьыныд. Пыр тадз миллионӧдз позяс чуньясӧн лыддьыны. Велӧдчысьяс быдӧн тӧдӧны, кутшӧм кокньыд гижавны татшӧм лыдпасъястӧ. Со кӧть тайӧ: кык миллион, куим сё сюрс, вит дас сюрс, сизим сюрс, нёль сё, ӧкмыс дас, кӧкъямыс: 2357498.
Ӧні гӧгӧрвоинныд, мый вӧсна шайтъясӧс, уръясӧс кокньыдджык артавны зӧлӧтникъяс дорысь. Быд мера кӧ водзысь водзӧ поснявлӧ, торъявлӧ дас пеляӧн, вӧлись кокнялас миян арталӧм. Миян чунь дас, ми велалӧмаӧсь сы серти артасьны.
Ӧні сэсся позьӧ висьтавны, мый вӧсна тайӧ выль мератӧ кокньыдӧн шуӧны. Буретш став мераыс юксьӧ, торъявлӧ дас пеляӧн, сійӧн арталӧм дзик жӧ шайтъясӧн, уръясӧн кодь кокньыд.
Быд мера позьӧ веськыда юкны сё пельӧ, шайтӧс ур вылӧ моз.
Та бӧрын позьӧ тӧдмасьны выль мераяскӧд. Найӧ шусьӧны метрическӧй мераясӧн. Войдӧр видлалам кузьта мерайтан мераяс.
Медвойдӧр колӧ ёна тӧдмавны ӧти кузьта мерайтан мера; сійӧ шусьӧ метрӧн. Метр неуна дженьыдджык сыв джынйысь. Сыв джынйыд, ми тӧдам, лоӧ аршынӧн-джынйӧн кузьта или 24 вершӧк кузьта. Метр лоӧ 22½ вершӧк кузьта. Тайӧ зэв кокни тӧд вылад кутны. Мӧд ног на позьӧ шуны: метр — аршын да 6½ вершӧк кузьта. Коді велалӧма артавны футӧн, дюймӧн, метр неуна дженьыдджык 3 футысь да 3½ дюймысь.
Метр юксьӧ дас дециметрӧ; дециметр дас сантиметрӧ. Дециметрӧн шоча мерайтчӧны, веськыда позьӧ шуны; метрын сё сантиметр.
Дециметр лоӧ 2¼ вершӧк кузьта, неуна 4 дюйм кузьта озджык ло.
Сантиметр неуна ичӧтджык дюйм джынйысь, аршын лоӧ 71 сантиметр кузьта.
Сантиметр нӧшта на юксьӧ дас миллиметрӧ. Тайӧ вывті нин ичӧтик мера, тайӧ оз унаысь ковмыв. Тадзнад метрад лоӧ сюрс миллиметр. Дециметр дас мындаӧн этшаджык метрсьыд. Дециметр сё миллиметр кузьта. Ӧти вершӧк лоӧ 44 миллиметр кузьта. Ӧти дюйм лоӧ 25 миллиметр кузя. Дерт эськӧ неуна озджык сы кузьта ло да, немтор сы понда.
Кузь туйяс мерайтӧны километрӧн. Сійӧ лоӧ сюрс метр кузьта. Верстын 500 сыв или сюрс сыв джын. Метрыд неуна сыв джынйысь ичӧтджык, сідзкӧ километрыд неуна дженьыдджык верстысь лоӧ. Километрад лоӧ 469 сыв гӧгӧр. Позьӧ тайӧ шуны: верстын лоӧ ӧти километр да 67 метр.
Ӧні сэсся видлалам му мераяс. Тайӧ выль мерайтчаныс зэв кокньыд, шусьӧ гектарӧн. Гектар лоӧ ичӧтджык десятинаысь. Десятиналысь кӧ чинтан дасӧд юкӧнсӧ, буретш лоӧ гектар. Босьтам сё метр кузьта да сё метр пасьта му и лоӧ гектар. Дерт позьӧ и мӧд ног мерайтны: кык сё метр кузьта да ветымын метр пасьта босьтны, лоӧ сымында жӧ.
Посньыдджык муяс мерайтӧны арӧн. Ар сё мындаӧн ичӧтджык лоӧ гектарысь. Ар 22 квадратнӧй сыв пасьта лоӧ. Босьтам кӧ дас метр кузьта да 10 метр пасьта му и лоӧ ар.
Кизьӧрторъяс медся ёна мерайтӧны литрӧн. Бӧчкаын 500 литр гӧгӧр лоӧ; тшук кӧ колӧ — 492 литр. Ведраын 12¾ литр лоӧ. Четвертьын 210 литр, четверикын лоӧ 26¼ литр. Ведраын 20 парта, сэки куим литрын лоӧ вит парта. Литрӧ сідзкӧ тӧрӧ неуна унджык партаӧн-джынйӧнысь. Кубическӧй дециметрӧ тӧрӧ буретш литр. Кубическӧй мераыдлӧн кузьтаыс, пасьтаыс и джудждаыс дзик ӧткодь.
Сё литр тӧрана доз шусьӧ гектолитрӧн. Сійӧ ичӧтджык лоӧ 8 ведраысь; бӧчкаад вит гектолитр гӧгӧр тӧрӧ.
Дас гектолитр или сюрс литр шусьӧ стерӧн. Стерын ичӧтика унджык 2 бӧчкаысь лоӧ. Сэтчӧ тӧрӧ 81 ведра или 38 четверик. Миян ӧд кизьӧрторъястӧ мерайтӧны ведраясӧн, сулеяясӧн: тусь, кӧйдыс, шыдӧс четвертьӧн, четверикӧн. Тайӧ выль меранад ставсӧ ӧти пӧлӧс мераӧн мерайтӧны: литрӧн, гектолитрӧн, стерӧн.
Сэсся нӧшта видзӧдлам веса мераяс. Медводдза мераыс шусьӧ килограммӧн. Сійӧ ичӧтджык 2 тув да джынйысь. Килограмм миян весӧн лоӧ 2 тув да 42 зӧлӧтник или 2 тув да 13 лот. Пудйын 16½ килограмм.
Килограммӧс юклӧны сюрс (1000) граммӧ. Ӧти граммыс нёльӧд юкӧн (1/4) зӧлӧтниклӧн. Лотын 13 грамм. Килограмм джынйын или 500 граммын 1 пунт да нёльӧд юкӧн лоӧ. Сюрс килограмм шусьӧ тонна; сэні лоӧ 61 пуд да кык тув.
Со и эм став выль мераыс. Сӧмын ті гашкӧ тайӧ лыддянныд да шуанныд сьӧкыдӧн, гӧгӧрвотӧмӧн, унаӧн. Важ мераыд унджык на та дорысь вӧлі. Сэсся ӧд тіянлы, крестьяналы, оз ковмы став мераыс. Ӧні кежӧ наперво тӧдалӧй ёнджыка со тайӧ мераяссӧ:
Километрын сюрс метр, неуна ичӧтджык верстысь.
Метрын 22 ½ вершӧк, или 3 фут да 3 дюйм. Медся кокньыд шуны: метр — сыв джын кымын кузьта.
Сантиметр сёӧн этшаджык метрысь, дюйм джын гӧгӧр лоӧ.
Гектар ичӧтджык десятинаысь.
Ар — сёӧн этшаджык гектарысь, или 22 квадратнӧй сыв ыджда.
Литр — партаӧн-джынйӧнысь этшаджык лоӧ. Вит партаын лоӧ куим литр. Бӧчкаын 500 литр, ведраын 12 литр.
Гектолитрын — 100 литр, сэні жӧ 8 ведра, бӧчкаын 5 гектолитр.
Килограммын — 2 тув да джын, пудйын 16 килограмм, килограммын 1000 грамм, тувйын 400 грамм, зӧлӧтникын 4 грамм.
Вот и став выль мераыс. Повны немторйысь. Велӧдны ковмас сӧмын 9 выль мера: километр, сантиметр, гектар, ар, гектолитр, литр, килограмм, грамм. Важсӧ выльыскӧд кӧ ӧтлаавлам ылӧсыс татшӧм лоӧ:
Километр .... верст.
Метр .... сыв джын.
Сантиметр .... дюйм джын.
Гектар .... десятина.
Литр .... ведраын 12 литр.
Гектолитр .... 8 ведра.
Килограмм .... 27½ тув, пудйын 16 кг,
Грамм .... пудйын 400 грамм.
4 грамм .... зӧлӧтник.
Тайӧ эськӧ дерт сӧмын ылӧсыс лоӧ да, кокньыдджык важ сертиыс выляс велавныд. Тӧдан кӧ важ мератӧ, пырысь-пыр артыштан: уна-ӧ нӧ пӧ тайӧ важ ногӧн лоӧ? Шуасны: сэтчӧдз пӧ 17 километр. Ті пыр и артыштанныд: тайӧ пӧ тай 17 верстысь неуна этшаджык лоӧ. Висьталасны кӧ: муыс пӧ 10 гектар пасьта, ті гӧгӧрвоанныд нин: тайӧ пӧ тай 10 десятина гӧгӧр лоӧ. Ньӧбӧмаӧсь пӧ 20 метр дӧра, — ті тӧданныд нин — сійӧ пӧ неуна 30 аршынысь этшаджык. Вайӧмаӧсь пӧ лавкаӧ 2 гектолитр кослунъя вый. Важ ногӧн кӧ: 16 ведра тайӧ лоӧ, мӧвпыштанныд ті. Вайисны пӧ 40 килограмм яй, тіянлы тӧдтӧм на кӧ кажитчас — артыштанныд: сё тув гӧгӧр пӧ лоӧ, или кык пуд да джын. Тадзтӧ регыдӧн выляд велаланныд, регыд дугданныд важ сертиыд артасьны.
Нӧшта ӧтитор йылысь висьтала. Ӧти литр ва кыскӧ буретш ӧти килограмм. Йӧв ичӧтика сьӧкыдджык ва дорысь, сӧмын зэв ичӧта да позьӧ ӧткодя лыддьыны. Босьтанныд кутшӧмкӧ дозмук, гаж петӧ тіян тӧдӧдны, уна-ӧ сэтчӧ тӧрӧ йӧв. Эм кӧ вески, тыртӧмсӧ веситӧй, сэсся тырасӧ веситӧй. Кутанныд тӧдны уна-ӧ ва или йӧв веситӧ. Кымын килограмм веситӧ ва, сымын литр дозмукад и тӧрӧ. Шуам, тыртӧм дозйыд веситӧ килограммӧн-джынйӧн (1½), ванас 5¾ килограмм. Ваыс сідзкӧ лоӧ 4¼ килограмм. Сымында тӧрӧ тіян дозйӧ.
Ӧні регыд вузавны кутасны паса дозмукъяс, визьясӧн юкласны литр, кыкӧс, джын, или нёльӧд юкӧнсӧ. Сэки зэв нин кокни лоӧ тӧдӧдны выль мератӧ. Босьтан литр тӧриг доз да и мерайтан мукӧдсӧ, кымын литр тӧрӧ. Витысь кӧ кисьтан — вит литра доз и лоӧ тэнад.
ІІІ. Кутшӧм кокньӧд выль мераясысь лоӧ
Тані видзӧдлам, кутшӧм бур да кокньӧд сетасны выль мераясыд. Мыйсюрӧ кокньӧд йылысь эськӧ висьталӧма нин лои тайӧ нигаын да. Ӧні сёрнитыштам унджык, ёнджыка, гӧгӧрбок.
1. Медся ыджыд бурыс, кокниыс выль мераяслӧн дас пельӧ, сё пельӧ да сюрс пельӧ торъявлӧмыс. Сы понда найӧ и шусьӧны десятичнӧй мераясӧн. Та йылысь эськӧ висьталӧма нин лои да. Ме шулі нин, мися выль мераяснад артасьны шайтъясӧн-уръясӧн кодь жӧ кокни. Со кӧть шуам, тіян сьӧмныд 67 шайт да 74 ур. Колӧ тӧдӧдны уна-ӧ сэні ур. Оз ков ёна тіянлы и пессьыны, пырысь-пыр шуанныд 6774 ур пӧ. Дзик жӧ сідзи позьӧ тӧдӧдны 67 метрын да 74 сантиметрын уна-ӧ сантиметр. Ми тӧдам, метрын 100 сантиметр, 67 метрысь кокньыд нин тӧдӧдны — 6700 см да нӧшта 74 сантиметр содтам и лоӧ 6774 сантиметр. Со кутшӧм кокньыд, регыд тӧдӧдныд. Вот 67 тувсьыд да 74 зӧлӧтниксьыд регыдтӧ он тӧдӧд, уна-ӧ зӧлӧтник лоӧ.
Бара босьтам татшӧмтор: гоз-мӧд чукӧрӧ пукталӧма посни деньга. Ставсӧ ӧтлаалӧм бӧрын лоӧма, шуам кӧть, 5217 ур. Ті ӧд пырысь-пыр висьталанныд: тані пӧ лоӧ 52 шайт да 17 ур. Сідз жӧ лоӧ уна лента помъяс кӧ мерайтан да лоӧ кӧ 5217 сантиметр кузьта. Пырысь пыр эськӧ арталам, ставыс пӧ лоӧ 52 метр да 17 сантиметр. Ті кӧ тайӧ жӧ лентаяссӧ мерайтанныд вершӧкъясӧн, онӧ вермӧ регыдӧн тӧдӧдны, уна-ӧ 5217 вершӧкын лоӧ аршын. Вель ёна лоӧ мырсьыны.
Сэсся босьтам мӧд сикаса артасьӧм. Шуам ӧти дӧра пома сулалӧ 36 шайт да 55 ур. Колӧ тӧдӧдны уна-ӧ сьӧм ковмас 47 дӧра пома ньӧбны. Коді школаын велӧдчывліс, сійӧ пырысь пыр вӧчас тадзи:
3655 х 47
25585
14620
171785
1717 шайт да 85 ур пӧ сулалӧ.
Шайтын 100 ур — сійӧн и кокни торйӧдлыны уръясысь шайтъяс или шайтъясысь уръяс.
Ӧні ковмас, шуам, тіянлы тӧдӧдны 47 дӧра помаысь став дӧрасӧ, быд пома кӧ 36 метр да 55 сантиметр кузьта. Ті бара босьтанныд, ӧктанныд 3655 сантиметрӧс 47-ысь, лоӧ 1717 метр 85 сантиметр. Роч важ меранад кӧ кутам артавны, вель дыр лоӧ тӧдӧдны 36 аршын да 11 вершӧк кузьтаа 47 поматӧ.
Нӧшта на босьтам ӧтитор. Быттьӧкӧ миян эм гоз-мӧд пома ной 17 метр 12 сантиметр кузьтаӧсь. Миян гаж петӧ тӧдӧдны, кымын пома вӧлі, став помаясас кӧ вӧлі 206 метр да 10 сантиметр. Велӧдчыштӧм морт пыр и юкас 20610 см 1712 см вылӧ:
20610 | 1712
1712 | 12
3124...
66 см.
Ной вӧлӧма налӧн 12 пома дай 66 сантиметр. Со кутшӧм бара кокньыд. Тайӧ жӧ кӧ важ меранад артавны, шуам 17 арш. да 12 вершӧк кузьта помаясысь лоӧма 206 арш. да 10 вершӧк ной. Кутшӧм сьӧкыд тӧдны пома лыдтӧ. Со ӧні аддзанныд, кутшӧм сьӧкыд вӧлӧма важ ногнад артавныд. Тӧданныд ӧд сэсся кымын сьӧкыд, сымын ёна и торксялан. Торксялӧмысь, тӧдӧмысь нин, бур абу, мыйта вермас убытка лоны. Мера кокнялӧмын лоӧ нин бур. Сьӧкыд удж дінас ӧд сэсся мыйта весьшӧрӧ вын да кад вошӧ. Миян школаясын эз нин этша челядьлӧн и велӧдысьлӧн вын да кад мун и дзик, вӧлӧм, весьшӧрӧ. Позьӧ, вӧлӧм, кокньыда да регыд арталӧмтӧ, муртасьӧмтӧ лӧсьӧдны. Задачаяс вылад верстъясӧн, сывъясӧн, футъясӧн, дюймъясӧн, пудъясӧн, тувъясӧн, лотъясӧн этша жӧ мырсьылісны. Ӧнія кокни выль мераяснад уна кад и вын мезмасны, сы пыдди позяс мӧдлаӧ вынтӧ, кадтӧ пуктыны, пӧльза вылӧ. Тшӧтки йылысь ме висьтавлі нин. Быдӧн тӧданныд, кутшӧм кокни сы серти артавны. Сэтчӧ тэчӧны шайтъяс, уръяс. Шайтын сё ур, сійӧн и кокньыд артавны. Вот пудъястӧ, тувъястӧ, лотъястӧ, сывъястӧ тшӧткинад абу нин кокни лыддьыныд. Ӧні мыйӧн тайӧ выль десятичнӧй мератӧ лӧсьӧдасны да, шайтъястӧ моз жӧ позьны кутас тшӧтайтны: метръяс, дециметръяс, сантиметръяс, либӧ гектаръяс, аръяс, либӧ гектолитръяс, литръяс, либӧ килограммъяс, граммъяс. Ӧд став выль мераыд юксьӧ 10, 100, 1000 пельӧ.
Ӧні унаӧн нин тӧдӧны, аддзывлісны десятичнӧй вескитӧ. Сэні веситантортӧ пуктӧны паськыд пӧв вылӧ, гираяссӧ пуктӧны бокас, чеп йылӧ ӧшӧдӧмӧн ичӧтик пӧвтор вылӧ. Гираыс колӧ сэтчӧ дас мында этшаджык. Пудтӧ веситны гираыд колӧ сӧмын 4 тув. Важ ногнад артавныд зэв сьӧкыд — шуам гира сулалӧ 3 тув, 28 лот, 2 зӧлӧтн. — колӧ тӧдӧдны, сьӧкыд-ӧ веситанторйыс, дасысь сы мында босьт дай тӧдан. Сӧмын лотъяснад, зӧлӧтникъяснад он друг тӧдӧд, ковмас вель ёна артасьны. Выль меранад вывті кокнялӧ арталӧмыд. Шуам кӧть: гираыд миян ӧшалӧ 3 килограмм да 435 грамм. Велӧдчыштӧм мортыд пырысь-пыр и тӧдас: веситанторйыд лоӧ сэні 34 килограмм да 350 грамм. Сідзи и эм: 3 килограммыд да 435 граммыд буретш и лоӧ 3435 грамм, веситантор лоӧ 34 350 грамм сьӧкта. Ӧти здукӧн позьӧ тӧдӧдны.
Ӧні со ми гӧгӧрбок нин видлалім выль и важ мераястӧ и аддзим: выль мераяс, вӧлӧм, ставыс юксьӧны 10, 100, 1000 пельӧ, сійӧн и кокньыд накӧд вӧдитчыныд.
2. Оз ков вунӧдны, литр ва веситӧ буретш ӧти килограмм. Ме висьтавлі нин, мися кодлӧн абу литра доз, да колӧ кӧ тӧдны кымын литр гырничын, сӧмын весит, кымын килограмм лоӧ, сымын и литр. Тайӧ позьӧ гӧгӧрвоны быдӧнлы.
3. Выль мераястӧ миянлы оз ло сьӧкыд босьтныд нӧшта сы вӧсна — миян важ мераясыд ыдждананыс пӧшти ӧткодьӧсь выльясыдкӧд. Километрыд пӧшти верст кузьта, гектарыд десятина ыджда, метрыд пӧшти сыв джын кузьта.
4. Нӧшта ӧтитор йылысь колӧ висьтавны. Унаӧн чайтӧны важ роч мераястӧ став Роч му пасьталасьыс ӧткодьӧн. Ветлысь-мунысьяс висьталӧны мӧд ног. Быд губерняын, быд карын, вӧлӧмкӧ, асланыс мера. Мӧда-мӧдлысь весиг мукӧдыс оз гӧгӧрвоны. Ӧти велӧдчӧм морт гижӧма дзонь нига сы йылысь сӧмын ӧти Витебск губерняувса мераяс йылысь. Ме тані висьталышта роч мераяс йылысь. Во кызь сайын ме та йылысь чукӧртавлі. 3 аршына сыв кындзи эм ичӧт сыв 2½ аршын кузьта и нӧшта кӧсӧй сыв 2¾ аршын кузьта. Пабрикъясын, заводъясын инженеръяс сывтӧ юклӧны 1000 пельӧ. Кострома губерняын верст пыдди лыддьӧны «гонӧн». Владимирскӧй, Пермскӧй, Вятскӧй, Смоленскӧй, Нижегородскӧй губерняясын гонӧн жӧ шуӧны, и некӧн абу ӧткузьта. Ӧтилаын кузьджык, мӧдлаын дженьыдджык. Ті ӧд тӧданныд, десятина пӧ овлӧ 60 сыв кузьта и 40 сыв пасьта — 2400 квадр. сыв ыджда. Тайӧ десятина кындзи миян эм нӧшта мӧд пӧлӧс — 80 сыв кузьта 40 сыв пасьта — 3200 квадр. сыв ыджда. Астраханскӧй губерняын десятинаыс 100 сыв кузьта да 10 сыв пасьта, сӧмын 1000 квадр. сыв. ыджда и лоӧ. Мукӧдлаын 100 сыв кузя 20 сыв пасьта — 2000 кв. сыв ыджда. Эм весиг 800 квадр. сыв ыджда десятинаяс.
Кизьӧрторъяс мерайтан роч муын сідзи жӧ уна пӧлӧс быдлаын. Эмӧсь ведраяс 18 сулея тӧриг, 20 сулея тӧриг. Эмӧсь бӧчкаяс 40 ведра тӧриг, 10 ведра тӧриг. Кӧнсюрӧ эм бӧчка 12½ ведра тӧриг. Сійӧ юклӧны 120 сулеяӧн. Сэсся эм оксгопт нима мера, сэтчӧ тӧрӧ 18½ ведра. Оксгоптыс бара юксьӧ 6 анкерӧ, быд анкер 30 штопӧ, быд штоп 6 квартерӧ. Нёль анкер шусьӧ ом. Со кымын пӧлӧс мераыд. Кӧйдыс тусь мераяс кӧнсюрӧ шуӧны катӧн или кадӧн. Тульскӧй губ. катас тӧрӧ 4 четверть; Калугаын, Костромаын 3 четверть; Владимирын 2 четверть, Перымын 4 пуд. Эм нӧшта мера лоп (лоф) 2½ четверик тӧриг. Лопсӧ торйӧдлӧны кульмитӧ да штопӧ. Мукӧдлаын тувъяд сӧмын 86 зӧлӧтник. Сибырын безменъясыс кык тувъя да джынъя. Кавказса войтырлӧн мераыд вывті нин уна пӧлӧс. Мукӧдлаас кызь нога ӧти мераыс.
Тамында пӧлӧс меранад, тӧдӧмысь, абу лӧсьыд мерайтчыныд. Войдӧр и мукӧд государствоясын быд карын вӧвлі мераыд асланыс. Найӧ тайӧ выль мераястӧ ёна сьӧлӧмсяньныс босьтісны, эновталісны ассьыныс важъяссӧ.
Дзик жӧ сідзи лоӧ и миян. Выль мераяснад кокнялӧны, быдӧн ӧти пӧлӧс лоӧ мераясыд. Быд карувса мӧда-мӧдӧс кутасны гӧгӧрвоны. Регыдӧн и ми вунӧдалам, эновталам важ сьӧкыд мераяснымӧс.
5. Ме шуи нин, мися ӧні став велӧдчӧмджык государствоясын мерайтчӧны десятичнӧй мераясӧн. Сӧмын ми ӧтарӧ колям йӧзысь. Олӧмыд пыр водзӧ мунӧ, вежсьӧ, ӧні миянӧс пыр нин могыд суӧ мукӧд йӧз дінад. Быдласянь локтӧ миянӧ тӧвар, пошта. Ми асьным ыстам. Найӧ сэні мерайтӧны метрӧн, литрӧн, килограммӧн. Ми налысь сэсся босьтам да выльысь мерайталам аршынӧн, ведраясӧн, пудъясӧн. Кутшӧм сійӧ удж выльысь вӧчӧмыд. Унаысь торксьылӧны, пӧрасӧ воштӧны весьшӧрӧ. Сы вӧсна заграничаса тӧварыс вӧлӧм донсялӧ, со аслыным убытка вӧчам. Вӧлӧмкӧ, гӧгӧрбок омӧль миян важ мераясным. Ӧдйӧджык колӧ пиньӧн и гыжйӧн кутчысьны выль мераясас.
Кывпом: Коді тайӧ нигасӧ лючки лыддяс, сійӧ гӧгӧрвоас, кутшӧм бур выль мераяс помысь. Быдӧнлӧн аслас гаж петас ӧдйӧджык важ мераястӧ выльясӧн вежны. Кор ті велаланныд тайӧ мераясад, вывті кокньыд лоӧ, и унаысь аттьӧ шуанныд мераяссӧ вежысьяслы.
 This is a translation and has a separate copyright status from the original text. The license for the translation applies to this edition only.
| ||||
| Original: |
| |||
| Translation: |
| |||
