Вын

by Пыстин Илья Иванович

Павел мӧвпалӧ

Гырддза вылас лэдзчысьыштӧмӧн бура дыр нин Павел пукалӧ пызан дорын, кулакнас тшӧкасӧ пыкӧма да. Зэв ёна зумыштчӧма, синкымъясыс ӧшӧдчӧмаӧсь — мыйкӧ мӧвпалӧ ыджыдтор, быттьӧ мурталӧ сійӧ ассьыс мӧвпъяссӧ, вески-скалки вылӧ тэчӧ кывъяссӧ. Корсюрӧ сылӧн синъясыс югзьывласны нимкодьӧн, чужӧм вылас бура дыр кежлӧ кайлас алӧй вир, нюмдылас, мыччылас еджыд пиньяссӧ.

— Артмас, вӧчам кӧ… Сӧмын босьтчынысӧ-а...

Шыасьӧм бӧрын Павел вӧлисти кыліс гӧтырыслысь да кык посни челядьыслысь лов шысӧ. Найӧ важӧн нин зэв чӧскыда узьӧны, весиг локтӧмсӧ сылысь эз кывлыны, кӧні сійӧ вӧлі — оз тӧдны. Син улас Павеллы уси ичӧтик лампаын билӧн тірӧмыс. Сійӧ муртса югдӧдыштӧ кельыдгӧрд рӧмӧн керка пытшкӧссӧ. Карасиныс бырны кутӧма, да югыдыс ӧтарӧ чинӧ, быттьӧ тшӧктӧ Павелӧс шойччыны лунтыръя сьӧкыд уджысь.

Павеллы ӧні комын арӧс. Гӧтрасьӧм бӧрас сійӧс пыр жӧ босьтісны гражданскӧй война вылӧ. Гӧтырсӧ да ичӧтик кагасӧ колис ӧти кукань кежысь йӧз ордӧ. Весиг керкаыс Павеллӧн эз вӧв аслас, бать-мамтӧг ӧд быдмис, гӧля-гӧля овліс. Еджыдъяскӧд тышкасигӧн сійӧ ранитчывліс. Война помасьӧм бӧрын уна сьӧкыд уджъяс вичмывлісны Павеллы, уна дзескыд тӧдліс сійӧ. Сӧмын ставыс нин тайӧ кольӧма бӧрӧ, вунны нин кутӧма. Ӧні Павеллӧн эм аслас керка, юр сюянін, эм ӧти мӧс да ар джынъя чань. Аслас зільлуннас, шойччӧг ыджыда тӧдлытӧг пессьӧмнас, Павел лӧсьӧдіс татшӧм китыръя овмӧссӧ. Сӧмын паськӧдны, ёнмӧдны, кыпӧдны татшӧм овмӧссӧ вылӧджык, кӧть синсьыс би петмӧн уджалӧ — некыдзи оз вермы. Мӧд мӧс ньӧбмӧн сьӧм некыдзи оз чӧжсьы. Нинӧмӧн, некутшӧм вынйӧрӧн Павел оз судзсьы мӧд керка пӧвсӧ вӧчны.

Олӧмыд ӧд пыр мунӧ водзӧ, кадыс кольӧ. Комын арӧс нин со Павеллы тыри, регыд пӧрысьладор кутас босьтны, а бурджык олӧм, чӧскыда узьӧм, прамӧя шойччӧм ни Павел эз на тӧдлы. Озырмӧ сӧмын челядьнас.

Тайӧ мӧвпъясыс воисны ӧтпырйӧн Павел юрӧ, да ставсӧ и пуктіс сійӧ ӧтар скалки вылас катовтмӧныс.

Миян кодь гӧль войтырыдлы пӧ сӧмын ӧтувтчӧмӧн позьӧ овмӧстӧ кыпӧдны — кывліс Павел. Тайӧ кывъясыс сьӧлӧмӧдзыс пырисны, топыда пуксисны Павеллы юрас. Сійӧ и ӧні пукалӧ зумыштчӧмӧн да видлалӧ ассьыс мӧвпъяссӧ.

— Мед эськӧ нывбабаясыд кодсюрӧ тшӧтш окотитасны пырныс уджалан котырас. Найӧ кӧ эськӧ водзмӧстчасны, мужикъяссӧ вермасны да. Сэсся ӧд ещӧ мукӧдыс енмыдлы на со эскӧны да, сэні на зыкыд вермас лоны… Нинӧм шогсьыны. Заводитӧмыс кӧ лоӧ — быдтор артмас ньӧжйӧникӧн.

Татшӧм ён надея пырысь Павел водіс да ланьтіс топыд унмӧн петукъяс чуксасьӧм бӧрын нин.

Мӧвпъяс збыльмӧны

Арся поводдя. Ывлаыс онякылӧ — шоныд. Асывнас усьӧм лымйыс рытӧдзыс бӧр сылӧма, сӧмын гуранъясӧ кольыштӧмаӧсь еджыд чиръяс, быттьӧ тувсов кӧч — эж вылӧ еджыд дӧмасъяс. Небыдик тӧв рувкйӧдлӧ, малалӧ Иванлысь чужӧмсӧ зэв радейтӧмпырысь, козьналӧ чӧскыд сынӧднас сійӧс. Шонді лэччӧма ыб сайӧ, мичаа кучкӧ ӧткымын юра кымӧрӧ вир кодь гӧрд кыасӧ. Кымӧръяс костті пӧртмасьӧны, дзирдалӧны сикӧтш мольяс моз кодзувъяс. Важиник, пӧлӧстчыштӧм керка дорын, посньыдик таса уна дӧмаса ӧшинь улын, кражъяс бокын, пес чурка вылын пукалӧ Степан да куритчӧ. Киссьӧм гын сапӧга кок дінас сылӧн лёкиник кыз тышка чер. Важ сьӧд шабурсӧ асыкӧнмоз тасмаалӧма йитлӧм сырӧметь тасмаӧн. Юр вевттьӧд пыддиыс мыйкӧ кӧч ку торъяс да дӧра торпыриг ӧтлаӧ вурлӧма; коркӧ эськӧ шапка жӧ вӧвлӧма да.

— Мыйкӧ бара артмас оз-а? — юалігмоз нурбыльтіс паныдӧн пукалысь Иван, вомсьыс табак тшын пӧльыштігмоз.

— Таысь омӧль гӧля олӧмыс ӧд оз жӧ нин ло, — сьӧлӧмсяньыс кыввидзис Степан. — Ӧткӧннад уджалігад, керка тыр сёйысьнад кӧть век тэ да ме тойтам — бурджык олӧмтӧ огӧ жӧ нин аддзылӧй.

— Отсыштас кӧ эськӧ государствоыд удждысьлӧмӧн, дерт, овмӧдчам да…

— Отсавтӧг ӧд оз жӧ коль сідз, — торкис Степан.

— Мыйяс нӧ эськӧ, тэ ногӧн, медводзсӧ ковмас миян лӧсьӧдны? — мӧвпалӧмӧн юаліс Иван.

— Ӧтувйӧн видз-му уджалан котырыдлы ӧд, дерт, медводзтӧ видз-му бердын уджалан кӧлуй и ковмас: машинаяс. Сэсся кутшӧмсюрӧ кӧйдысъяс судзӧдам агроном индӧдъяс серти. Муяс выланым унатор кутам вӧдитны выль ногӧн сійӧс вынсьӧдӧмӧн.

— Сійӧтӧ, эськӧ, дерт, сідз да.

— Сэсся тулыссянь жӧ заводитам скӧт видзаніннымӧс бурмӧдны, ӧтувъя шоныд картаяс вӧчам. Видз-мутӧ ӧд миянлы ӧтилаысь, ӧтчукӧрысь сетасны. Ӧні пӧ ӧд, видз-мутӧ лӧсьӧдлігад, медлӧсьыд ӧтувтчыныд. Сӧмын мед асланым олан сямным, сӧгласным тырмас, — юрсӧ лайкнитігмоз помаліс Степан.

— Юралысяс эськӧ мед прамӧйджык морт веськалӧ, — содтіс Иван. — Пронёв Павелыд кӧ эськӧ сӧгласитчас, гашкӧ, мыйкӧ и артмас-а… Пӧлинӧ, кутшӧм скод нӧ тӧрыт вӧлӧма? Миянӧс тай нӧ эз юӧртлыны.

— Тӧрытнад, зонманӧй, бурджыка да шӧркоддьӧма олысьяс кодсюрӧ аснаукнаныс чукӧртчылӧмаӧсь видз-му лӧсьӧдӧм йылысь сёрнитны. Тайӧ видз-му лӧсьӧдӧмтӧ пӧ шуӧны шогмытӧмӧн, выль пӧв колӧ ставсӧ вӧчны да мед бурджыка олысьяс видлаласны, найӧ пӧ сяммасныджык. Видз-му лӧсьӧдӧмсьыс пӧ сэсся сёйысь-юрӧ колӧ мынтысьныс, ставныслы ӧтмындаӧн, ми пӧ некод абу озырӧсь. Дас керка пытшсянь бӧрйӧм йӧзсӧ колӧ пӧ выль пӧв бӧрйыны, сэтчӧ пӧ ӧні унджыкыс веськалӧмаӧсь дыш йӧз да асланьныс сӧмын синӧны. Со ӧд, миянлы дыш ним нин лӧсьӧдӧмаӧсь. Сэсся выль видз-муясыслы арлыдсӧ пӧ колӧ лӧсьӧдны кӧкъямысдас воӧдз. Сідз кӧ пӧ огӧй вӧчӧй, миянлысь став видз-мунымӧс мырддясны, шуӧма Катьӧ Ваньӧ — вичко старӧстаыд.

Тайӧс висьталігас сёрнитысьяс дінӧ сувтіс Павел, потш кераланінсянь локтӧ вӧлӧм да. Сійӧ быттьӧ мерайтіс найӧс синнас, да и пытшкӧснысӧ на тшӧтш видлаліс. Сэсся шуӧ небыдик гӧлӧсӧн:

— Найӧясысь ёнасӧ повныс нинӧмла. Вынным миян ыджыдджык на. Сӧмын колӧ пыр ӧтвылысь вӧчны-а. Ячейка индӧдъяс серти кӧ кутам вӧчны, быдтор артмас. Сӧмын збойджыка колӧ, веськыда ставсӧ вӧчны.

— Мыйла абу дыш тіянлы сӧрныс нинӧм водзӧ мунтӧмсӧ, — локтігмозыс торкис сёрнисьыс Павелӧс Сандрӧ Ӧль. — Зільлуныд да сюсьлуныд кӧ абу, этша нин тайӧ сӧрӧмнад да коммунистъяс отсӧгнад овмӧснытӧ бурмӧданныд. Кӧть ӧд миянлысь и мырддянныд выль видз-мутӧ, онӧ жӧ озырмӧй, кӧйдыстӧ корныд, вӧлыдла и — медводз на жӧ ме ордӧ котӧртанныд. Ми тай нӧ со йӧз овмӧс вылас эг ыштысьлӧй да нэм чӧж на жӧ нянь сёям.

— Тэнад, зон, Ӧльӧксей, абу нин выль видз-муыд, тэ сійӧс эн нин ассьыд вӧчӧмӧн лыддьы.

— Мый нӧ, тэ али мый вӧчлін меным? — пузис сэтчӧ Сандрӧ Ӧль.

— Эг ме ни эн тэ сійӧс вӧчлы. Вӧчӧмсӧ сійӧ менам дедӧй нин оз помнит. Сэсся ӧд абу жӧ на ставыс вӧчӧм сійӧ, унджыксӧ на батьыд ньӧбавліс ми вок кодьыдлысь, — лэчыда шуис Павел, сӧмын эз скӧрысь.

— Мырддянныд кӧ, коркӧ горш вомӧныд тайӧ тасасьлас на, дарӧвӧйыд горзьӧдлас на. Зэв нин уна пыдди во-мӧд, а сэсся, машинаяснытӧ сёянныд да, ме вылӧ на радӧсь лоанныд.

Сандрӧ Ӧльлӧн первойсӧ чужӧмыс лёкысла лӧзӧдліс быдӧн, синъясыс кырыштчывлісны, льӧбйыс тіравны кутліс, кывйыс оз вӧлі артмы весиг, быттьӧ сапӧгыс тшӧтш скӧрмыліс, — дзуркйӧдлӧ гын колош пиас. Бӧрвылыс вывті рам улӧ лэдзчис, коньӧр кодьӧ, тӧкӧтьӧ оз бӧрддзы. Недыр мысти сэсся гусьӧникӧнмоз, сӧмын зэв лёк видзӧдласӧн, муніс.

Павел бура дыр на сёрнитіс ёртъясыскӧд, унатор на висьталіс налы ӧтувтчӧм йылысь да мый да, сэсся долыдпырысь разӧдчисны гортъясаныс рӧмыдкодьӧн нин.

Вай ми тшӧтш...

Ыджыд му йӧрын зарни кодь дзирдалӧ, гырысь гыяс моз лайкъялӧ, ӧшкамӧшка моз пӧртмасьӧ-розъялӧ сю. Сюыскӧд орчча муяс вылас эмӧсь быдсяма пуктасъяс: вика сора зӧр, бобӧнянь, картупель да мукӧдтор. Ставныс найӧ быдмӧны радлігтырйи, быттьӧ ошйысьӧны асланыс бур кӧзяиннас, найӧс дӧзьӧритысьнас, нюмъялӧны мунысьяс водзын, копрасьӧны ставныслы, тшӧктӧны видзӧдлыны ас выланыс.

Кӧдза мусӧ гӧгӧртӧмаӧсь, быттьӧ карандашӧн кабала вывті визьнитӧмаӧсь, сизим судта выль потшӧсӧн. Бура уна потш ковмӧма кызь гектар саяс пласттӧ гӧгӧртӧдны, ньӧрсӧ да майӧгсӧ кӧть и он на лыддьы. Йӧр вылас видзӧдлігмоз пыр и мӧвпыштан: тайӧ потшӧсыс вермана олысь да зіль мортлӧн; пыр и гӧгӧрвоан: тайӧ киподтуйыс артельӧ котыртчӧм войтырлӧн.

Бур здук нин сэні, потшӧс вылас лэдзчысьыштӧмӧн, вежалӧны Сандрӧ Микулай да Клавдюк Иван. Налӧн синъясыс азыма дзоргӧны йӧр пельӧсын машина видзан сарайлань. Лӧсьыда, радӧн тэчӧма сэтчӧ быдсямапӧлӧс машинасӧ. Ӧні быттьӧ найӧ шойччӧны ставныс тулысся гӧран-кӧдзан уджысь.

— Аттӧ, зонмӧ, машинаяснад вӧдитӧмнад да бура старайтчӧмнад кутшӧм бура няньыд воӧ вӧлӧм, — шензигмоз вежалӧ Сандрӧ Микулай. — Ме вӧлі думайта: мися ӧд тайӧяслӧн, дерт жӧ нин, нинӧм оз артмы, дерт жӧ нин, мися, во тыртӧдзыс бӧр пазалас коммунаыс, сӧмын, мися, уджйӧзув вӧйӧны нэм мынлытӧм вылӧ.

— Да, зонмӧ, ӧдйӧ тайӧяс овмӧдчисны. Со ӧд, куим во на абу, а вӧлӧсьт вылад тайӧяс медся бура олӧны, — завидяпырысь тшӧтш назӧбтіс Клавдюк Иван.

— Ыджыд жӧ, тыдалӧ, сямыс Пронёв Павелыдлӧн. Куш зільлуннад ӧд татшӧмтортӧ он на вӧч. Ӧд кодкӧ сёмор ногӧн быдтор тӧдӧ сійӧ.

— Сійӧ пӧ, другӧ, лыддьысьӧмнад татшӧм унасӧ тӧдмалӧма.

— Гашкӧ и сійӧн да, — оз водзсась Сандрӧ Микулай. — Мыйкӧ тай быд лун вӧлі, ӧні на и, шлонъялӧ лыддьысян керкаӧ книгаясӧн-а. Ми со повзим коммунаад пырӧмсьыд, серавлам на ещӧ вӧлі быд ногӧн Павелтӧ, а тшӧтш кӧ котыртчим эськӧ, шынякылӧ-олім.

— Асланым йӧйлун вӧсна, другӧ, ставыс тайӧ…

— Абу йӧйлун, а пемыдлун вӧсна, велӧдчытӧм вӧсна, — торкис Иванӧс Микулай.

— Вайӧ жӧ ми тшӧтш котыртчамӧй. Тырмас нин ас кежад тільсьыныд, бипурйӧ чаг шыблалігмоз овмӧстӧ чукӧртныд. Ӧні ӧд со тыдалӧ нин, аддзам нин, кутшӧм ӧтувйӧн олӧмыс.

— Ӧтувтчыны и колӧ. Нинӧм нин сэсся виччысьны, тшыг пыкны да ыръянитны. Збыль тай ӧтувтчӧмад выныд и вӧлӧма.

— Тэ ӧмӧй он на вӧлі тӧд сійӧс, — серӧктыштігмоз шуис некодныс тӧдлытӧг мышсяньныс локтысь Павел. — Сідз, дерт, Микулай дядь: выныд сӧмын ӧтувтчӧмын.