В. И. Ульянов-Ленин

by Чеусова Анна Николаевна

Тайӧ воясын быд сьӧд-пемыд вӧр пельӧсын, быд нюр пыдӧсын олысь морт паськыд му пасьтаын кывлывліс да шулывліс унаысь «Ленин». Ичӧт и ыджыд, гӧль и озыр, бурӧн ли лёкӧн, казьтывлісны сійӧс. Мыйла сійӧ сідз? Мыйла сылысь нимсӧ тӧдӧны быдӧн? Коді сійӧ сэтшӧм мортыс?

Владимир Ильич Ульянов чужӧма Симбирск карын 1870ʼ воӧ 23-ӧд лунӧ апрель тӧлысьын. Пӧльыс сылӧн вӧлӧма прӧстӧй крестьянин, батьыс аслас зільлунӧн да бура велӧдчӧмӧн воӧма директорӧдз школаяс вылын. Ульянов семья-котыр вӧлӧмаӧсь зэв веськыд оласаӧсь (честные), зільӧсь, ӧти кывйӧ сетчысьӧсь. Бать-мамыс ичӧтысяньыс велӧдӧмаӧсь челядьсӧ овны бура, дорйыны, радейтны гӧль йӧзӧс да уджалысьясӧс. Бура быдтысьӧм налӧн весь оз вош.

Ӧлексан III сар дырйи вывті сьӧкыд олӧм лои уджалысьяслы да крестьяналы, слӧйтӧм ёна найӧс пондісны дзескӧдны быд ногыс да нартитны. Уджалысьяс кыв эз лысьтлыны шуны асьсӧ дорйӧм могысь. Уджалысь дор сулалысьясӧс тюрмаясӧ пуксьӧдалісны, катаргаӧ ыстісны, виалісны, лыйлісны, джагӧдалісны. Владимир Ильичлӧн вокыс — Ӧлексан Ильич — эз вермы терпитны татшӧм оласногтӧ. Ёртъясыскӧд ӧтувтчӧмӧн кӧсйысисны вины сартӧ, мездыны уджалысьясӧс да крестьянаӧс вир юысьясысь-палачьясысь.

Сьӧлӧмсьыс колантор вӧчны найӧ эз вевъявны: сарскӧй шпионъяс кутісны найӧс, Ӧлексанӧс — сар тшӧктӧм серти — джагӧдісны.

Владимир Ильич ёна жалитіс воксӧ, но джагӧдалӧмысь да виалӧмысь эз повзьы. Сійӧ кӧсйысис аслыс мый вермӧмсьыс уджавны мездыны гӧль йӧзӧс да уджалысьясӧс сарысь да озыръясысь, бырӧдны нартитысьясӧс да дзескӧдысьясӧс. Эз вӧв сылӧн кӧсйысьӧмыс весь, збыльысь сідз оліс, 17 арӧссянь нэм чӧжыс пессис ӧбӧдитӧм, ӧтдортӧм, кедзовтӧм йӧз вӧсна.

Владимир Ильич велӧдчис войдӧр, вокъясыскӧд тшӧтш, гимназияын, сэсся Казанскӧй университетын. Воксӧ джагӧдӧм бӧрын сарлӧн шпионъяс Владимир Ильичӧс здук кежлӧ эз эновтлыны, велӧдчигчӧжыс сы бӧрся кыйӧдчисны. Университеттӧ помавны эз и лэдзны, вӧтлісны на вӧсна (мукӧд велӧдчысьясыскӧд тшӧтш вӧлі бунтуйтчӧма да), ыстісны овны Кокушкинӧ грездӧ. Мӧд вонас бара вӧзйысьліс университетад, да матӧ эз сибӧдлыны. Велӧдчӧмсӧ помаліс гортас. Ссыльнӧялӧм бӧрын войдӧрсӧ оліс Самараын, сэсся муніс Питерӧ, 1894 воын восьтіс сэні «Центральнӧй Рабочӧй Кружок». Гырысь карса уджалысьясыд гӧгӧрвоисны нин сэки ассьыныс сир курыд олӧмсӧ. Пондісны тӧдмасявны социал-демократъяскӧд, восьтавны гуся ӧтувтчӧмъяс уджалысьяслӧн, пондісны лӧсьӧдчыны вежны оланногнысӧ, олӧм нуӧдӧмсӧ. Медбур, медчорыд сэтшӧм гуся ӧтувтчӧмыс вӧлі Питерын. Сійӧс нимтісны «Гӧль уджалысь йӧзӧс мездӧм понда вермасьны ӧтувтчӧм» (Союз борьбы за освобождение рабочего класса). Восьтысьясыс вӧліны В. Ильич ёртъясыскӧд. Медбур уджалысьыс сэні вӧлі Владимир Ильич ачыс. Став уджсӧ сэні нуӧдісны гусьӧн, видзчысисны сар кабыр улӧ сюрӧмысь. Владимир Ильич кодь бӧрсяыд морт дас либӧ унджык вӧтлысьӧ, кысь нӧ видзчысьны верман вӧлі: ӧти воськов оз лэдзны воськовтны ас вӧлясьыд. Владимир Ильичӧс ёртъясыскӧд кутісны, пуксьӧдісны тюрмаӧ, быдӧнӧс торъя вежӧсӧ.

1897ʼ воӧ ыстісны сійӧс Сибырӧ, Лена ю дорӧ. Сэсянь сійӧ, ю ним кузя, асьсӧ Ленинӧн кутіс нимтыны; ми ставным Ленинӧн шуам, Ленинӧн тӧдам.

Сар правительствоыд ылі муӧ ыстігад чайтіс мортыдлысь ловсӧ вины, бур думъяссӧ пӧдтыны. Эз тай ло найӧ мӧвпыштӧм серти. Сэн олігӧн Владимир Ильич чорыдджыка кутчысис ас думъясас, нинӧм вылӧ эз кӧсйысь кежны бокӧ бӧрйӧм туй вывсьыс: колӧ пӧ мездыны уджалысь йӧзӧс, кокньӧдны налысь олӧмсӧ. Велӧдчис сэн ачыс, велӧдіс и мукӧдӧс.

Уна бур книга гижис Владимир Ильич ссыльнӧялігас. Индаліс уджалысьяслы да крестьяналы мездысян туйсӧ; велӧдіс, кутшӧм ногӧн регыдджык мездысьны, видзчысьны воча мунысь йӧзысь (врагъясысь), видзчысьны найӧ ылӧдӧм да пӧръявлӧм вылӧ сетчӧмысь. Гижӧдъяс сылӧн ӧдйӧ паськалісны, разалісны. Владимир Ильичлӧн гижӧдъяс эз Россияын печатайтсьыны, а мукӧд государствоын. Россияад вӧлі дась печатайтӧмсӧ нин ваясны. Роч сарыд да помещикъяс страсьт мустӧмтісны Ленинтӧ, мыйӧн вӧлі казяласны сылысь гижӧдтӧ — чуш-чаш вӧчасны либӧ сотны тшӧктасны.

1900ʼ воӧ Владимир Ильич пышйис Сибырсьыд, муніс заграничаӧ. Сэні сійӧ аддзысис аслас ёртъясыскӧд: Г.В. Плеханов (Россияысь жӧ мортыс, социал-демократ), Вера Засулич, Дейч, Потресов, Мартов да Аксельрод. Найӧ пондісны лэдзны газет «Бикинь» («Искра»). Газет пыр чуксалісны уджалысь йӧзӧс сувтны вермасьны сарскӧй правительствокӧд. «Бикинь» паськаліс и Россияын. Югыд бугыля жандармъяс да сюсь пеля шпионъяс немтор эз вермыны вӧчны: 10 газет косявласны, 20 газет сы пыдди воас. «Бикинь» уна йӧзӧс садьмӧдіс узянінысь.

Владимир Ильич оліс заграничаын, а сьӧлӧмыс сылӧн вӧлі Россияын. Эз вермы весиг здук кежлӧ вунӧдлыны дзескӧдӧм, топӧдӧм, нартитӧм коньӧр пемыд гӧль йӧзӧс да уджалысьясӧс. Ёртъясыскӧд зілисны ӧдйӧнджык путкыльтны важ власьт, сетны сійӧс Сӧветъяслы. Сы вӧсна мырсисны найӧ ӧтувтавны крестьянаӧс да уджалысьясӧс. Ёна Ленин тӧждысис, медым сійӧ ӧтувтчӧмъясӧ оз веськавны озыръяс, буржуйяс. Найӧ пӧ, кӧть сарыд оз ло, сы туйӧд жӧ пондасны мунны; уджалысьяслы да крестьяналы отсӧг ни кокньӧд оз сетны. Мукӧд сыкӧд ӧти кывйӧ эз сетчыны, озыръясысь эз повны, надейтчисны отсӧг насянь босьтны. Тайӧ лӧсявтӧмыс вӧсна социал-демократъяс (уджалысь йӧз дор сулалысь партия) юксисны кык пельӧ: унджыкыс муніс Ленин дор, пондісны шусьыны большевикъясӧн (коммунистъясӧн); мукӧдыс — этшаджыкыс — нимтісны асьнысӧ меньшевикъясӧн. Сэсянь со сэсся нэм чӧжыс Владимир Ильич уджаліс аслас лӧсьӧдӧм коммунист партияын: пессис ӧтувтны, ӧти семьяӧ пыртны ставмувывса уджалысь йӧзӧс да крестьянаӧс. Велӧдіс, индаліс туй шыбитны власьт бердысь саръясӧс, капиталистъясӧс.

1905ʼ воын Россияын пансьыліс революция. Ленин сэки вӧлі Роч муын. Оліс йӧз нимӧн: явмӧдчыны сылы оз вӧлі позь. 1905ʼ вося революция бӧрын Ленин ёртлы бара на лои пышйыны заграничаӧ. Сэн сэсся сійӧ оліс 1917 воӧдз. Воис Россияӧ сар чӧвтӧм бӧрын нин. Капиталистъяс лёк юӧр сы йылысь лэдзисны: Ленинтӧ пӧ немечьяс кӧртӧн дорӧм вагонӧн ыстӧмаӧсь; сійӧ пӧ немечьяслы уджалӧ, немеч сьӧм вылӧ, полӧй пӧ сыысь: Россиятӧ вузалас...

Питерса уджалысьястӧ капиталистъясыдлы сьӧкыд нин вӧлі ылӧдлыныыд, унаӧн найӧ тӧдісны, коді сійӧ, мый понда олӧ. Ленин чукӧртіс уджалысьясӧс, висьталіс налы ассьыс олӧм-вылӧмсӧ заграничаын, уджалӧмсӧ, Россияӧ вуджӧмсӧ. Сэсся шуис: сартӧ вӧтлӧмыд пӧ ыджыд удж, колӧ вӧчны сыысь ыджыдӧс: лӧньӧдны помещикъясӧс да капиталистъясӧс, мырддьыны налысь видз-мусӧ, пабрик-заводъяссӧ, помавны война, сетны власьт Сӧветъяслы. Сідзи и лои Октябрын 1917 воын. Ӧні миян Сӧвет власьт.

Уна бур, нэм вунлытӧм бур вӧчис Владимир Ильич уджалысь йӧзлы да крестьяналы. Гижны кӧ сійӧс ставсӧ, ковмас уна кыз нигаяс. Огӧ вунӧдӧй сӧмын, мый сійӧ нэм чӧж лун и вой, гусьӧн и явӧ, вӧля вылын и тюрмаясын, гортас олігӧн и ссыльнӧялігас, дзоньвидзанас и висигас оліс ӧти думӧн: мездыны став му вылысь уджалысьӧс да крестьянаӧс дзескӧдӧмысь, топӧдӧмысь, ӧтувтны найӧс ӧти семьяӧ. Медся нин миянлы, посни йӧзлы (коми, вотякъяс, башкыръяс, тотараяс да мукӧд) оз ков вунӧдны сылысь ыджыд бурсӧ: Владимир Ильич лэптіс миянӧс ӧтджудждаӧ роч йӧзкӧд, ӧти пӧв вылӧ сувтӧдіс, кыдз шуасны. Сыӧдз ми вок коддьӧмтӧ эз йӧз туйӧ пуктывны, а немортъясӧн лыддьылісны, сёрнитӧ миянлысь некытчӧ туйтӧмӧн, пон сёрниӧн шулісны. Ӧні коми, роч, вотяк, башкыр, тотарин да мукӧд — ставныс ӧткодьӧсь, некод на пиысь абу ыджыд ни ичӧт, ставныс ӧтмоза, ӧтилаӧ чукӧртчылӧмӧн лӧсьӧдӧны олӧм нуӧдӧм. Ӧні позьӧ сёрнитны комиӧн не толькӧ тані, Коми обласьтын, но Питерын и Мӧскуаын, быдлаын. Сыысь тэнӧ некод оз вид, оз вӧтлы.

Владимир Ильич ёна мырсис мездыны асыввывса йӧзӧс капиталистъяс кипод улысь. Позьӧ шуны: тайӧ куимтор гӧгӧрыс — ӧтувтны крестьянаӧс да рабочӧйясӧс, ӧткодявны став сикаса сёрниа йӧзсӧ, мездыны капиталистъяс кипод улысь асыввывса йӧзӧс — гартчӧ унджык бӧръя уджыс Ленин ёртлӧн.

Ёна сьӧкыд вӧлі уджавны Владимир Ильичлы. Уна морт муніс сылы паныд, пыкис уджсӧ. Вӧвлі сэтшӧм кадъяс, аслас ёртъясыс эновтлісны сійӧс. Немторйысь и некодысь эз повзьыв Владимир Ильич. Ыджыд сьӧлӧмнас, ыджыд тӧлкнас, мукӧддырйи ӧтнасӧн нуис йӧзтӧ водзӧ да водзӧ. Торксяс кӧ вӧлі мыйыськӧ, оз соссьы, пырысь-пыр висьталас: ме пӧ мыжа, ӧшыбка пӧ лоӧма.

Да, ыджыд морт вӧлі Владимир Ильич, тӧлка, сюсь, прӧстӧй — быдӧн сы дінӧ сибавлісны, сӧмын тай дженьыд нэм пома. 1921 воӧ сійӧ висьліс, гашкӧ, вывті ёна, шойччывтӧг уджалӧмысла, гашкӧ, дойдӧмысь: 1918ʼ воын лёк йӧз лыйлісны сійӧс яда пуляӧн. Лыйлісны митинг вылысь мунігӧн, зэв матісянь. Пуляясыс вӧлі веськалӧмаӧсь голяас. Лыйысьыс эсерка Каплан (нывбаба). Сэтшӧм йӧзлы Ленин ёрт вывті мустӧм вӧлі, пыр вины корсисны сійӧс.

Владимир Ильич висьны эз эшты, сійӧ эз ас вӧснаыс ов, а топӧдӧм, дзескӧдӧм йӧз вӧсна. Колӧ сылы ассьыс заводитӧм уджсӧ водзӧ нуӧдны. Кызмырдӧн-сорӧн, висьӧмсӧ пыдди пуктытӧг уджаліс Ленин ёрт 1923 воӧдз. Сэки сійӧс висьӧмыд дзикӧдз личкис, водтӧдіс. Владимир Ильичӧс жугӧдіс паралич. Веськыдладор бокыс косьмис, кыв быри. Сійӧс нуисны бурдӧдны Горки нима сӧветскӧй кӧзяйствоӧ. Сэні сійӧс кокньӧдіс, бурдны пондіс. Войдӧрсӧ садйӧд гургалісны-гуляйтӧдісны креслӧӧн, сэсся ачыс, ас кокнас пондіс ветлӧдлыны. Гӧтырыс, докторъяс велӧдӧм серти, велӧдіс Ильичӧс сёрнитны. Бӧръяпомнас сёрни воссис, сӧмын эз на жӧ став кывсӧ вермы шуавны. Арнас Владимир Ильич кильчӧ посъясӧд ӧтнас нин лэччис-кайис, вежӧсъясӧд ӧтнас жӧ ветлӧдліс, бедь отсӧгӧн. Заводитіс велӧдчыны гижны шуйга кинас, газетъяс лыддьыны. Олӧ быттьӧ долыдапырысь, серамбанӧн. Ворсӧ-гажӧдчӧ матігӧгӧрса крестьяна челядькӧд. Быдӧн виччысьӧны сылысь дзикӧдз бурдӧм.

Но... бурдӧм пыдди омӧльтчис... кулі Владимир Ильичыд...

Таво, 21-ӧд лунӧ январ тӧлысьын, час 5-ын рытын зэв чорыда сійӧс топӧдіс висьӧмыд. Часӧн-джынйӧнӧн виис медколан, меддона, медыджыд мортсӧ став му пасьтасьыс. 6 час да 50 минутын колис миянӧс ас кежаным медыджыд бур велӧдысьным, нэм чӧжыс миян вӧсна тӧждысьысь, ыджыд мездлун сетысь, бур батьным миян Владимир Ильич Ленин. Эз ло Владимир Ильич...

Сылӧн оласногыс, велӧдӧмыс, туйдалӧмыс пыдӧ пырис миян пытшкӧ, вужъясис сьӧлӧмӧ — некор оз кув. Кӧсйысямӧй сійӧ шой вылын видзны бура сылысь бурсиӧмсӧ, овны сійӧ велӧдӧм серти. Ыджыд Велӧдысьӧй, тэнад велӧдӧмыд некор оз кув!