Галиу хъуыддаг (Коцойты)
| Галиу хъуыддаг (1929) by |
| Фыст датæ: 1929, Рауагъ аз: 1929. Равзæрæн: Коцойты А.Б. Уацмыстæ. – Дзæуджыхъæу : Ир, 2012. |
Радзырды хуызæн
I
Хаттæй-хатт цард нæ разы ахæм диссæгтæ æрæвæры, æмæ сыл баууæндын дæр зын вæййы. Ам цы хабары тыххæй цæуы ныхас, уый тыххæй дæр исчи зæгъдзæн, мæнæ, дам, æрымысæггаг у, фæлæ уый зонæд, æмæ æрымысæггагæй ам æрдуйы йас дæр ницы ис.
Хъуыддаг æрцыд Цæгат Ирыстоны. Хъуыддаг срæгъæд ис дыууæ хъæуы мидæг, йæ кæрон та æрцыдис сахар Дзæуджыхъæуы.
Хъæутæй — иу пысылмон, иннæ та — чырыстон. Сæ астæу ис æрмæст æхсæз версты. Пысылмон хъæуы куыста молло Кафар, чырыстон хъæуы та сауджын уыди Михал.
Ацы дыууæ адæймаджы кæрæдзийæн марг фестадысты. Молло сауджыны фæндиаг куы фæцадаид, уæд æрбафæнык уыдаид æмæ йæ дымгæ алырдæм фæхастаид. Сауджын та моллойы фæндиаг куы фæцадаид, уæд ууыл дæр ахæм исты фыдбылыз сæмбæлдаид. Истæй тыххæй куы сæнад уыдаиккой кæрæдзийæн, уæд ма зæрдæмæ цыдаид, фæлæ ницæй тыххæй.
Чырыстон хъæуы æрцарди иу пысылмон хæдзар — зæронд лæг æмæ ус æртæ фыртимæ æмæ æртæ чызгимæ. Уыдон азæй-азмæ пысылмон дин рох кæнын байдыдтой, мæзджыт та сæ цæстæй дæр нал уыдтой. Сауджын Михал арæх æфтын байдыдта уыцы хæдзармæ æмæ архайдта, цæмæй бинонтæ раздæхой чырыстон динмæ. Уыцы хабар ауади Кафары хъустыл, æмæ уый дæр цæуын байдыдта Саламбеджы (афтæ хуыдтой зæронд лæджы) хæдзармæ æмæ йæ фидар кодта пысылмон диныл. Сауджын æппæлыди чырыстон динæй, фаудта пысылмон дин, молло та æппæлыди пысылмон динæй, фаудта чырыстон дин. Саламбег хъуыста иуы ныхæстæм дæр, иннæйы ныхæстæм дæр, фæлæ иу динмæ дæр йæ зæрдæ нæ ради. Йæхинымæры-иу дзырдта: «куы мæ ныууадзиккат уæ дыууæ дæр!»
Фæлæ кæм ис, кæрæдзимæ гæсгæйæ, ноджы арæхæй-арæхдæр цыдысты Кафар æмæ Михал Саламбеджы хæдзармæ. Кусгæ кодтаид, цы кодтаид, — уæгъд æй нал уагътой иу минут дæр. Кæй зæгъынæй хъæуы, иу иннæйы раз нæ цыди, — кæрæдзи уынд сын марг уыди.
Бафæлмæцыди Саламбег, йæ уд йæ хъуырмæ схæццæ ис.
Бацыди та иу бон Саламбегмæ Кафар æмæ та байдыдта дзурын пысылмон дины дзæбæхдзинæдты тыххæй.
— Ацы дунейы пысылмон динæй хуыздæр кæй ницы ис, уый æз зонын, — загъта Саламбег, — фæлæ мæн ныууадз, мауал мæм цу! Абонæй фæстæмæ ма дæ куы фенон, уæд дын мæнæ ацы фæрæтæй дæ сæр афаддзынæн.
Бацыди та Саламбегмæ сауджын дæр. Бахæлиу кодта йæ дзых, райдайынмæ хъавыди дзурын чырыстон дины дзæбæхдзинæдты тыххæй, фæлæ Саламбег фæрæт фелвæста.
— Хорз у, хорз, чырыстон дин, — загъта Саламбег, — фæлæ дын ныртæккæ мæнæ ацы фæрæтæй дæ сæр фадын.
Цы ма кодтаид мæгуыр Михал, пæлæз йæ астæуыл атыхта æмæ дæлæ фæтæхы.
II
Галиу у хъысмæт. Иуæй-иу хатт ахæм галиудзинæдтæ æрхъуыды кæны, æмæ адæймаг дисæй амæлдзæн. Стыр галиу хъуыддаг сарæзта уый Кафар æмæ Михалæн, ахæм стыр фыдбылыз, æмæ сын чидæриддæр фæтæригъæд кæндзæн.
Иу сæрдыгон бон сауджын йæ диакъонимæ бафардæг ис Дзæуджыхъæумæ цавæрдæр хъуыддаджы тыххæй. Хъуыддæгтæ арæзт куы фесты, уæд дыууæ лæджы æхсæвиуат агурыныл фесты. Азылдысты номертыл, — иу уат дæр нæ разынди уæгъд. Цы гæнæн уыди, уынджы лæууыны бæсты бацыдысты постояли двормæ. Уым разынди иу уæгъд уат цыппар сынтæгимæ. Чъизи фæкасти уат сауджын æмæ диакъонмæ, фæлæ дзы æрлæууыдысты, дыууæ сынтæджы дзы бацахстой.
Иучысыл сæ улæфт куы суагътой, куы аныхæстæ кодтой, уæд сауджын фездæхти диакъонмæ:
— Цæй, исты аууилæм æмæ аназæм, райхал дæ хордзентæ!
Диакъон райхæлдта хордзентæ, фæлæ йæ къухтæ бæттæнтыл хæцгæйæ аззадысты.
Дуарæй æрбазынди хæдзары хицау æмæ, фæстæмæ фæзилгæйæ, загъта:
— Мæнæ дзы дыууæ сынтæджы уæгъд ис, сæ аргъ фæйнæ 50 к.
— Исæм сæ, исæм! — æрбайхъуысти кæйдæр дзурын фæстейæ.
Хæдзары хицау ацыди.
Къæсæрæй æрбазынди бæзджын лæг, даргърихиджын, йæ фæдыл бæрзонд æндæр чидæр. Цыма фæстæмæ фæзилынмæ хъавыдысты, уыйау уыди фыццаг, фæлæ сæм, æвæццæгæн, æндæр хъуыды æрцыди. Лæууынц къæсæрыл, сауджын æмæ диакъонмæ кæсынц. Адон дæр сæм кæсынц æнæ дзургæйæ.
Аивгъуыдта афтæмæй минуты бæрц.
— Ацы уат мах систам,— загъта сауджын.
— Мах дæр æй систам,— загъта къæсæрыл лæууæг æмæ бараст и уæгъд сынтæджы ’рдæм.
Йæ фæдыл бацыди йе ’мбал.
Æрбадтысты сынтæджытыл æмæ сæхимидæг цыдæр дзурынц, афтæмæй зулмæ фæкæс-фæкæс кæнынц сæ сыхæгтæм.
Уыдон уыдысты молло Кафар йæ сохтæимæ.
Аивгъуыдта иу къорд минуты афтæ æнцадæй.
— Сис, исты ахæрæм, аназæм! — загъта сауджын йæ диакъонæн.
Диакъон сласта хордзентæй сæны авг æмæ йæ рудзынджы дæлвæйнæгыл æрæвæрдта, йæ фæдыл систа кæрдзын æмæ хуыйы дзидзайæ тахынæг.
Кафар æмæ йæ сохтæ дæр сæхинымæры цыдæртæ аныхас кодтой, систой дзул, цæхх æмæ джитъритæ æмæ хæрын байдыдтой, иннæтæм нал кастысты. Фæлæ Кафар нæ фæлæууыди, иу каст фæкодта сауджыны ’рдæм. Уыны — тахынæг æмæ сæн. Йе ’фсæртæ фæлæууыдысты æууилынæй. Джитъри йæ дзыхмæ æрдæг хастæй баззади.
«Уый та куыд? — хъуыды кæны молло.— Мæ разы ацы джауыр хуыйы дзидза хæра æмæ сæн нуаза!» Смæсты ис молло. Йæ дзыхы цы комдзаг уыди, уый астæрдмæ ракалдта æмæ загъта:
— Чырыстон дин хуыты дин у. Уæхæдæг дæр хуытæ стут. Фæйнæджы гæбæзтæ — уæ хуыцæуттæ... Ды дæ жулик. Будсудзæны атил-атилæй æмæ гæды дыгъал-дыгъулæй адæмы сайыс!
Сауджын хъуыста, хъуыста, стæй, йæ къухты цы хæринæгтæ уыди, уыдон фæстæмæ дæлвæйнæгыл æрæвæрдта æмæ сабырæй загъта:
— Пысылмон дин у куыйты дин. Уæхæдæг дæр куыйтæ стут. Рихитæ иуырдæм адаут, иннæрдæм, — уый та уæ куывд... Жуликтæ стут, моллотæ, жуликтæ! Хуыцау дæр уын нæй, афтæмæй адæмы царм бастыгътат.
Молло дзæбæх æрбадт сынтæгыл æмæ дзуры:
— Райгуырди адæймаг — сауджынæн минас æмæ æхца. Ус ракуырдта — сауджынæн минас æмæ æхца. Амарди — сауджынæн та минас æмæ æхца. Бастыгътат, сауджынтæ, адæмы!
Сауджын фырмæстæй дзурын дæр нал арæхсти, йе ’фсæртæ кæрæдзиуыл нал бадтысты.
Молло та йæ дæндæгтæ базыхъхъыр кодта æмæ загъта:
— Уæртæ кæрты иу хуы фаджыстæ змæнты. Уый ды дæ, ды, сауджын!
Кафарæн ацы дзырдтæ куыддæр йæ дзыхæй схаудтой, афтæ йæ былтыл цæйдæр тъæпп фæцыдис. Æркасти молло — æмæ хуыйы тахынæг... Ахæм æфхæрд! Йæ цæрæнбонты хуыйы дзидза йæхимæ æмгæрон не ’руагъта, ныр дзы мæнæ йæ былтæ сахуырстысты... Уый бæсты фæлтау топпы нæмыг йæ риуыл куы сæмбæлдаид! Фелвæста йæ разæй дзабыры йас джитъри æмæ йæ сауджыныл суагъта. Михалы риуыл сау пæлæз хъулон адардта джитърийы æппытæй.
Дыууæ лæджы, уæйгуыты хуызæн, фæлæбурдтой кæрæдзимæ. Цыппар тымбыл къухы зæрдиагæй райдыдтой кусын.
Сохтæ нал баурæдта йæхи æмæ баппæрста йæхи сауджыныл. Нæ йæм бахæццæ ис — æрдæг фæндагыл æй диакъон ацахста.
Дæс минуты бæрц аст тымбыл къухы æнауæрдонæй састой уадултæ, æфсæртæ æмæ фындзтæ.
Городовойтæ куы ’рбауадысты, уæд федтой ахæм ныв: цыппар лæджы уаты астæрдыл ратул-батул кодтой, куы иутæ бынæй кодтой, куы иннæтæ.
Акодтой сæ участокмæ.
Уыцы æнамонд уат æфснайгæйæ, кусæг чызджы бирæ фыдæбон кæнын бахъуыди туджы пырхытæ æхсыныл. Уаты астæрдыл дзæвгар разынди сæры хъуынты æмæ рихиты бындзгуытæ, дæндæгтæ та дзы уыди нымадæй æртындæс.
Хуыцауы уарзон цыппар адæймаджы ницæй тыххæй афтæ ныппырх кодтой кæрæдзи, æмæ сæ иу дæр нал фервæзти, фæд-фæдыл иу къуырийы дæргъы амардысты.
Саламбег та баззад æнæ динæй, нæ Чырыстийы фæдон баци, нæ — Мæхæмæты, æмæ абон дæр царды дзæбæхæй цæры.
This work is in the public domain in Russia according to article 6 of Law No. 231-FZ of the Russian Federation of December 18, 2006; the Implementation Act for Book IV of the Civil Code of the Russian Federation:
- its creator didn't fight or work for Soviet Union victory during the Great Patriotic War — so the 70-year protection term is applied;
- and the creator died before January 1, 1954 (more than 70 years ago), and has been not posthumously rehabilitated since that date;
- and this work was first published before January 1, 1954 (more than 70 years ago).
This work is in the public domain in the United States because it was first published outside the United States (and not published in the U.S. within 30 days), and it was first published before 1989 without complying with U.S. copyright formalities (renewal and/or copyright notice) and it was in the public domain in its home country on the URAA date (January 1, 1996 for most countries).
This work was in the public domain in Russia on the URAA date January 1, 1996, according to the Law 09.07.1993 No 5351-1 which was enacted on that date:
- its creator didn't fight or work for Soviet Union victory during the Great Patriotic War — so the 50-year protection term was applied;
- and the creator died before January 1, 1946 (more than 50 years ago from 1/1/1996), and has been not posthumously rehabilitated since that date;
- and this work was first published before January 1, 1946 (more than 50 years ago from 1/1/1996).
The author died in 1944, so this work is also in the public domain in other countries and areas where the copyright term is the author's life plus 79 years or less (if applicable), or the copyright term is 94 years or less since publication (if applicable).
Public domainPublic domainfalsefalse