Гым, чард да электричество
Удждыр кежлӧ Сотчӧм сиктӧ воисны карса гӧсьтъяс. Пабрикъясын, заводъясын уджалісны найӧ карын. Тикӧн пӧль ордӧ воис пиыс, Сандрӧыс. Дзонь во нин сійӧ эз волы гортас. Уджаліс Сандрӧ Мӧскуаын, заводын. Рытъяснас котравліс велӧдчыны рабфакӧ, нигаяс лыддис. Колян во сиктын кывсьыліс, Сандрӧӧс пӧ мӧдӧдӧмаӧсь велӧдчыны студентӧ. Сэсянь сэсся сійӧс вӧлӧсьтас студентӧн и кутісны шуны.
Тикӧнлы зэв нимкодь вӧлі пиыдлӧн воӧмыд. Отсалас пӧ, уджыштас, — овмӧстӧ зэв колӧ лӧсьӧдыштны. Во кык сайын Тикӧнӧс ускӧттьӧ суліс: керкаыс чардбиысь сотчис. Выль вылӧ овмӧдчыны сьӧкыд вӧлі пӧльлы. Шаньӧсь пияныс вӧліны да ладнӧ. Ыджыд пиыс, гӧтыраыс, отсаліс, сэсся Сандрӧыд сьӧмтӧ ыстыштавліс, — том на эськӧ да, вежӧра вӧлі детинаыс. Ӧні сэсся со Сандрӧыд выль керкаӧ нин воис.
Медводдза вӧскресенньӧас жӧ Сандрӧ мыйкӧ чудитны пондіс. Корсис кыськӧ кузь кӧрт бедь, сувтӧдіс выль керка вылас. Сэсся кыз кӧрт сутуга куим вожӧн кыис, нывлысь кӧса этшӧн, ӧти помсӧ йитіс кӧрт беддяс, мӧдсӧ му вылас лэдзис. Сы бӧрын мыйкӧ му пытшкас нин кутіс ноксьыны.
Суседъясыс шензьӧны. Юалӧны студентлысь, мый сійӧ вӧчӧ. Сандрӧ шмонитӧ:
— Илля пророклы пӧ лэч вӧча, — шуӧ. — Батьӧлысь сійӧ овмӧссӧ торкис. Ӧні ме асьсӧ сійӧс став ӧружйӧнас пленӧ босьта. Миян керкаӧ кӧ гымньӧвсӧ витіс, ӧні ачыс сюрӧ мем гуӧ. Сэки ми став важ лёксӧ сылысь казьтыштам сылы.
Кодыс сералӧ, а кодсӧ и дӧзмӧдіс, скӧрмӧдіс Сандрӧлӧн шмонитӧмыд.
— Виас пӧ енмыс татшӧм кывъяссьыд тэнӧ, — шуӧны пӧрысь пӧльяс.
Недыр мысти Сандрӧ удж йывсьыд пондісны чорыда мӧвпавны.
Вӧлі зэв жар лун. Ыбъяс вылын тільсьӧны-уджалӧны войтыр, ньылӧмныс киссьӧ шорӧн. Рытъявылыс, — орчча грездас кучкисны нин вечерняӧ, — кутісны кайны кымӧръяс, вевттисны енэжсӧ гӧгӧр. Сэсся гымавны-чардавны мӧдіс, левень кисьтны, зэрны. Тикӧн керка дінті котӧртігмоз аддзӧны войтыр: сулалӧ Сандрӧ керка дінас, вевтув улын, чатрасьӧ, видзӧдӧ кӧрт бедь вылас. Сы гӧгӧр челядь чукӧртчӧмаӧсь, — оз повны найӧ зэрсьыд. Друг югнитіс чардби, сэсся тай резьӧбтіс-гымыштіс, быттьӧкӧ пушкаысь пель водзад лыйисны. Коді туй вылас лӧсялі, повзьӧмысла неуна эз усьны. Челядь лёкысь горзӧны:
— Кучкис, кучкис! Сандрӧ кӧрт беддьӧ кучкис!!
Сандрӧ сутуга дінӧ уськӧдчис, чуньнас видлалӧ.
— Пӧсь пӧ, — шуӧ. Со ӧд кутшӧм регыдӧн ковмис менам чардкыскӧдӧй. Не тайӧ кӧ эськӧ, выль керкаыд бара на сотчис, сэсся, татшӧм тӧвнад, мӧдіс эськӧ биыд сикт кузяыд чышкыны.
Сы бӧрти регыд гымыд лӧнявны пондіс. Кобис. Петісны войтыр ывла вылӧ. Быдлаын лыбис Сандрӧ вӧчас йылысь сёрни. Локталісны тшӧтш орчча грездсьыс войтыр и.
— Чардбиыд пӧ кучкис миян кӧлӧкӧльничаӧ. Звӧнарсӧ дойдіс, ӧдва ловъя коли.
Сандрӧ сэтчӧ шуӧ:
— Колӧ эськӧ быдӧнлы тӧдмавны чардкыскӧдтӧ, электричествотӧ да. Колӧ кӧ, аски рытнас волӧй лыддьысян керкаӧ. Ме висьтала, мый тӧда, сы йылысь. Карысь серпасъяс судзӧда, петкӧдлыны понда тіянлы.
Аскинас чукӧртчисны войтыр лыддьысян керкаӧ. Унджыкыс том йӧз. Локталісны и олӧмаджык войтыр, нывбабаяс и. Не тӧрытъя пакӧсьтыд кӧ чардбисьыд, локтысьыд эськӧ эз уна ло да. Олӧмаджык войтырыд локтісны кывзыны электричество йылысь. — Электричествоыдкӧд пӧ гымтӧ нинӧмла сорлавны, — кайтӧны асьныс, локнытӧ локтісны жӧ-а.
Медводдза сёрни. Электричество бикинь
Студент вайис серпасъяс, мукӧд кӧлуй да. Кӧлуйыс эськӧ эз уна вӧв да, — мыйкӧ сургучтор да, кутшӧмкӧ сиртор да, кляничаысь вӧчӧм ичӧтик бедьтор да, кабалаторъяс да. Кутшӧмкӧ нӧшта аслыссяма машина вӧлі дай: кӧльӧса кодь, стеклӧысь вӧчӧма, воропа, гӧгӧрыс ыргӧн бедьторъяс.
Кор войтырыд чукӧрмисны, Сандрӧ татшӧм сёрни паніс:
— Ыджыдтор чардкыскӧдыд, а заводитчис дзолясянь. Со киын менам сынан, — кутшӧмӧн тай юрнытӧ сыналанныд. Татшӧм сынаныд быд керкаын эм. Тайӧ сынансӧ со ме зыралышта нойторйӧн. Ӧні менам сынаныд пондас нин выль удж вӧчны. Матыста ме сійӧс кабалаторъяс дінӧ. Кабалаторъясыд чепӧсъясны сынан бердас, сибдасны. Сідзкӧ, зыралӧм сынанад кутшӧмкӧ вын кыптіс, кабалаторъястӧ пондіс ас бердас кыскыны. Пӧръяліг кӧ чайтанныд, нолтӧ, асьныд вӧчӧй!
— Эн-ӧ нӧ, дядьӧ, клейӧн сынантӧ мавтышт? — юалӧ ӧти детина, мукӧд зонпосниыс серӧктісны.
— Тэ, Гришук, вай ачыд, ачыд вӧч! На, босьт сынансӧ, эн пов! Со, аддзан, тэ киын сынаныд сійӧ жӧ вӧчӧ. Некутшӧм клей абу сы вылын ни. Сынан саяс ӧд тані нинӧм абу. Ме чорыда зыралі сійӧс, — зыралӧмсьыс и сылӧн выныс. Со ӧні ме босьта сургучтор. Зырала сійӧс, сынантӧ моз жӧ. Видзӧдӧй жӧ, кабалаторъясыд сургучтор бердад нин сибдӧны, сургучторйыд кыскӧ найӧс ас дінас. Ӧні сэсся зыралам клянича бедьтортӧ, сыкӧд сійӧ жӧ лоӧ и. Уна мукӧдтор на позьӧ тадзи жӧ зыравны.
Важӧн нин тӧдлісны та йылысь йӧзыд. Медвойдӧр, зэв нин важӧн, казялісны грекъяс янтар вылын (кын-кос, му пиын изшом сир). Янтартӧ грекъясыд шуӧны «электронӧн». Электрон кывсяньыс сэсся и чужис «электричество» кывйыд. Пондісны шуны электричество выныд пӧ олӧ янтарын, мукӧд торъясын да, сійӧ пӧ сэсся и кыскӧ ас дінас кокнидик торъястӧ.
— Кутшӧм тайӧ электричество, — горӧдіс кодкӧ йӧз костысь. — Тайӧ магнит тэнад. Магнит ӧд мыйсюрӧ ас дінас кыскӧ. Миян чожӧлӧн эм жӧ магнитыд, — гӧрдов, подков модаа. Пемыд дырйи кӧ рытын уськӧдан ключтӧ, магнитыд пырысь-пыр корсяс джоджсьыд. Зэв бур магнит. Содз тыр кӧрттув вылас кыскӧ.
— Сідз, сідз, — шуӧ студент. — Магнитыд кыскӧ кӧрттувъястӧ. Сӧмын ӧд магнитыд да электричествоыд абу ӧтитор. Мӧвпышт тэ ачыд: колӧ-ӧ нӧ магниттӧ нойторъяд зыравны, медым кӧрттувтӧ кыскас? Ачыс ӧд сійӧ кыскӧ, зыравтӧг. Мӧд-кӧ, магнитыд ӧд кабалаторъястӧ оз кыскы. Зыралӧм сургучыд быдсяма кокньыдик торсӧ ас дінас кыскӧ. Магнитыд да электричествоыд абу ӧтсямаӧсь.
Медым быдӧн аддзанныд, кыдзи электричествоыд посньыдик торъястӧ кыскӧ, бузинаысь ме вӧчи ичӧтик сяр, сэсся шӧвк сунисӧн кӧрталі сійӧс крук йылӧ. Матыстны кӧ сяр дінас зыралӧм клянича бедьтӧ либӧ сургучтӧ, бузина сярыд кыссяс на бердӧ. Быдӧнлы-ӧ тыдалӧ? (Видзӧдӧй 1-ӧд серпас вылӧ).
— Тыдалӧ, аддзам, — шуӧны войтыр.
— Сідзтӧ эськӧ сідз да, — шуӧ олӧмакодь ёрт. — Тэ ӧд кӧсйин висьтавны миянлы чардкыскӧд йылысь, а варовитан электричество йылысь. Бӧбйӧдлан сӧмын йӧзсӧ, чачаяс вайӧмыд да. Электричество пӧ петӧ сынанысь да, сургучысь да, гӧнторъяс пӧ кыскӧ, — шуан. Ворсан электричество тэнад тайӧ, абу прамӧй электричество. Висьтав вай миянлы со мый. — Шуӧны, ӧні пӧ уналаын нин сиктъясын эм электричествоыд. Пыран пӧ керкаад — трач, — югдӧ керкаыд. Видзӧдан, — ӧзйӧ лампа, нинӧмысь тэныд тӧждысьны, оз ков карасин ни, истӧг ни. Скӧттӧ кӧ картасьыд ковмас видзӧдлыны войнад — трач, — син водзад ставыс: сэні тэнад Каркоыд и, Гӧрданьыд и Сьӧдпельыд и. Колӧкӧ кутшӧмкӧ удж вӧчны — пырысьтӧм-пыр. Лӧсьӧдін, йитін электричествотӧ, и мӧдіс тэнад машинаыд вартны. Со ӧд мый вӧчӧ электричествоыд.
— Сідз ӧд и эм, Ёгор дядь, — шуӧ студент. — Сиктад сэтшӧм электричестволы и колӧ лоны. Сы йылысь эськӧ и пана ме сёрниӧс да сӧмын ӧд дзик пыртӧ сійӧс он гӧгӧрво-а. Часлы, чардкыскӧд йылысь и, электричество йывсьыд и, быдтор на висьтала ӧд. Колӧ помсяньыс сӧмын-а. Йӧзыд кӧ эськӧ медвойдӧр эз тӧдмавны, кыдзи зыралӧм сургучыд кабалаторъястӧ кыскӧ, — эз эськӧ ӧд вӧв налӧн чардкыскӧдыд ни, электричествоыд ни.
Ӧні сэсся вайӧ водзӧ кывзӧй.
Велӧдчӧм войтыр босьтчисны тӧдмавны: кутшӧм сэтшӧм вын нӧ зыралӧм янтарас, сирторас. Кабалаторъяснад ноксьӧмсьыд бурыс нинӧм абу. Шуисны видлыны: ыджыдджык сир ёкмыльлӧн абу-ӧ ыджыдджык выныс, оз-ӧ позь сэтшӧм выннас кутшӧмкӧ удж вӧчны да. Пондісны найӧ гырысьджык сир ёкмыльяс босьтны, ёнджыка найӧс зыравны. Дерт сэсся ыджыд ёкмыль вылад быдтор кутіс тӧдчыныджык.
Ӧти немеч — старшинаалӧ вӧлі карын — лун-лун вӧлі ноксьӧ, электричество вынсӧ тӧдмалӧ. Медым кокньыдджык лои зыравнысӧ, лӧсьӧдіс сійӧ дзонь машина. Истӧг сирысь вӧчис ыджыд сяр, сюйис сійӧс чӧрс вылӧ, чӧрссӧ станӧ зэвтіс. Ӧти кинас позьӧ вӧлі чӧрсӧдыс бергӧдлыны сярсӧ, мӧд кинас бузина сярсӧ истӧг сир сяр бердас топӧдны. Видзӧдӧй тайӧ серпассӧ. (2-ӧд серпас)
Аддзанныд со сярсӧ? Вӧчӧма сирысь. Морт юрысь ыджыдджык. Сярсяньыс мунӧ пу вороп. Немечыд воропӧдыс и бергӧдлӧ вӧлі сярсӧ.
— Мый нӧ сійӧ киса сярнас вӧчӧ? — юалӧ Гришук. — Мыйкӧ тай быттьӧкӧ куталӧ-а.
— Гӧнторлы му вылас усьны оз лэдз. — Велӧдчӧм немечыд, ыджыд сяр вылад казяліс со мый: бузина сярыд войдӧр кыссьӧ ыджыд сир сяр дінад, сэсся шыбитчӧ, чеччыштӧ сы бердысь бӧр. Татшӧмторсӧ некод на войдӧр эз казявлы. Артмӧ тайӧ со кыдзи: сир сяртӧ бура дыр зыраласны, зарадитасны электричествоӧн; сы бердӧ вайӧдасны сэсся ичӧтик бузина сяртӧ. Бузина сярыд войдӧр сибӧдчас ыджыд сяр бердад, ачыс ыджыд сярсяньыс босьтас электричествосӧ дай бӧр чеччыштас сы бердысь, быттьӧкӧ кодкӧ тойыштас бузина сяртӧ. Гӧнторъясыд, мукӧд посньыдикторъяс да сідзи жӧ войдӧр уськӧдчыласны, сэсся бӧр чепӧсйӧны ыджыд сяр дінсьыд. Со тай, сярсӧ кӧ матыстан гӧнтор дінад, войдӧр гӧнторйыс сяр вылад усьлӧ, сэсся, ачыс лоӧ электричествоа да, бӧр чепӧсъяс, лэбзяс, быттьӧкӧ тӧлӧн сяр вывсьыд чышкыштас гӧнтӧ. Вывлань кӧ гӧнторйыд лэбзяс, бӧрсяньыс кӧ пондам ми лэптыны сяртӧ, гӧныд водзӧджык пыр кутас тойыштчыны сярсьыд. Ӧтилаын кӧ пондам кутны сярсӧ гӧн улас, сійӧ вель дыр оз усь сяр вылад, кытчӧдз электричествоыс оз быр. Сэсся сярыд бара кыскас гӧнтӧ, — гӧныд усьӧ сяр вылад, босьтас сэсянь электричествотӧ, бара вывлань чепӧсъяс... Тайӧ серпас вылас петкӧдлӧма составсӧ.
— Сідзкӧ, кык электричествоа сяр кӧ босьтны, мӧда-мӧдсьыс найӧ тойыштчасны? Сідзи али абу? — юалӧ Ёгор дядь.
— Сідзи эськӧ да, абу нач сідзи-а. Велӧдчӧм войтырыд регыдӧн казялісны со мый нӧшта. Зыралісны клянича бедьтор, сэсся вайӧдісны сійӧс бузина сяр дінӧ; бузина сярыд войдӧр топӧдчис клянича бедь бердад, сэсся, кор ачыс бедьсяньыс электричествоасис, бӧр чеччыштіс. Сы бӧрти велӧдчӧм мортыд босьтіс сиртор да бара сійӧс зыраліс. Ачыс мӧвпалӧ: электричествоа сирторсӧ матыста ме ӧні электричествоа бузина сяр дінас, — сярыд тойыштчас дерт. Шуис — вӧчис. Ӧтлааліс сиртортӧ бузина сярыдкӧд. Сӧмын тай бузина сярыд эз тойыштчы-а, нӧшта на ёнджыка топӧдчис сир бердад, сибдіс; недыр мысти сэсся вӧлисьти чеччыштіс сярыд. «Мый кӧ пӧ тай нӧ эз артмы», — мӧвпалӧ велӧдчӧм мортыд. «Гашкӧ пӧ, сярсьыс электричествоыс петны удитіс да, сиртӧ зыралігкості». Уна ног нӧшта на вӧчліс, — пыр ӧтмоз артмӧ: оз чеччышт сярыд сир дінсьыд дай сӧмын.
Видзӧдӧй асьныд, — ме со сійӧ жӧ вӧча тіян водзын. Зырала нойторйӧн дзоляник клянича бедьтор. Сійӧ нойторнас жӧ зырала сэсся сиртор. Клянича бедь дінас вайӧда бузина сяр, электричествоӧда сійӧс. Аддзанныд, сярыд со тойыштчӧ клянича бедь дінсьыд. Бузина сяр дінас матыста сэсся сиртӧ, — войдӧр сярыд чорыда топӧдчӧ сир бердас, бӧрынджык сэсся нин тойыштчӧ сӧмын.
— Ӧні кӧ сэсся бара клянича бедьтортӧ матыстны? — шыасис кодкӧ.
— Матыста, — клянича дінад со сідзи жӧ топӧдчӧ и. — Мый пӧ эськӧ колӧ вӧчны! Пондас велӧдчӧм мортыд зыравны мукӧдторъяс дай аддзас. Мукӧдтор дінас электричествоа, бузина сярыд топӧдчӧ, мукӧдсьыс тойыштчӧ. Мукӧд зыралӧм торйыс стеклӧ моз (клянича моз) олӧ, мукӧдыс — сир моз. Велӧдчӧм войтырыд сэсся и пондасны сёрнитны стеклӧ электричество йылысь да сир электричество йылысь. Кык сикас электричество пӧ найӧ; стеклӧ электричество пӧ тойыштчӧ стеклӧ электричествоысь жӧ, сир электричество тойыштчӧ сир электричествоысь дай. Кык ӧтисикаса электричество пӧ ӧтлаын оз вермыны овны, тэрмасьӧны янсӧдчыны! Сы пыдди стеклӧ электричествоыд мый вынсьыс кыссьӧ, сибдӧ сир электричество дінӧ.
Тайӧ вӧлі зэв нин важӧн. Сэки быдӧн сідзи и шуӧны вӧлі: стеклӧ электричество да сир электричество. Бӧрынджык сэсся мӧд ногӧн нин кутісны нимтыны электричествотӧ. Ӧні велӧдчӧм йӧзыд стеклӧ электричество пыддиыд шуӧны «положительнӧй» электричество, сир электричество пыдди — «отрицательнӧй» электричество. Тадзсӧ пӧ лӧсьыдджык шунысӧ. Сідз кӧ, положительнӧй электричествоыд отрицательнӧй электричество бердад сибдӧ. Положительнӧй электричество положительнӧйысь жӧ тойыштчӧ, янсӧдчӧ. Отрицательнӧй электричество отрицательнӧйысь тойыштчӧ жӧ.
Кымын уна чукӧрмас кытчӧкӧ электричествоыд, сымын уна сылӧн выныс. Унджык кӧ чукӧрмас электричествоыд, дырджык жӧ и олас. Сӧмын положительнӧй электричествоыд кӧ паныдасяс отрицательнӧйкӧд, кыкнаныс бырӧны — электричествоыд сэки оз ло.
— Медым уна чукӧрмас электричествоыд, ёна-ӧ дыр колӧ зыравны? — юалӧ кодкӧ зонпосни чукӧрысь.
— Дыр дерт. Велӧдчӧм немечыд трачкакывтӧдзыс зыралас вӧлі сярсӧ, войяснас сэсся сярыс дзирдалӧ вӧлі.
— Сідз кӧ тай миян каньын электричествоыд эм, — шуӧ дзоляник ныв. — Ӧтчыд коркӧ Ваткыль пукалӧ вӧлі батьӧ пась вылын. Ми сійӧс малалім, малалім дай сынанӧн сыналім. Видзӧдам да, гӧнсьыс бикиньяс сявкйӧны. Ми повзим, шемӧстӧмӧсь. Пӧчӧ и шуӧ: эз пӧ ӧд сійӧ кань вӧв, вӧрсаыс пӧ вӧлі. Мӧдысь коркӧ бара ёна малалім каньтӧ, да некутшӧм бикинь нин эз петав.
— Сідзи и овлӧ, Ӧгруш, — шуӧ Сандрӧ, — сыналӧмсьыд кань гӧнад артмӧ электричество, электричествосьыс сявкйӧны би югӧръяс.
Ӧти велӧдчӧм морт дыр ноксис ыджыд янтар ёкмылькӧд, ёна зыраліс сійӧс. Сэсся чуньсӧ янтар ёкмыляд инмӧдіс, — янтарсьыд петас бикинь да веськыда — чуняс!
— Дзикӧдз сотчис чуньыс?
— Сотчыны эськӧ эз сотчы да, сӧмын тай велӧдчӧм мортыд сы бӧрти сэсся ӧвсис электричествоад чуньтӧ нюжйӧдлӧмысь-а. Нинӧм вылӧ пӧ водзӧ кежлӧ чуньтӧ ог инмӧд, — шуӧ, — бикиньыс пӧ вӧлі крука да сэтшӧма пӧ швачкис — кучкис чуням, быттьӧ пӧ револьверысь лыйисны. Сійӧ сэки нин мӧвпыштіс: бикиньыс пӧ тайӧ дзик чардби модаа, ичӧт пӧ сӧмын-а.
— Мыйла нӧ эськӧ велӧдчӧм йӧзыс пыр стеклӧ да сир зыравлӧмаӧсь? Электричествоыд ӧд мунӧ кӧрт сутугаті, ыргӧн сутугаӧд да. Зыравны кӧ эськӧ кӧрттор, ыргӧнтор ли, — артмас-ӧ электричествоыд? — юалӧ ӧти крестьянин, — войдӧр сійӧ карын овлӧма.
— Со, босьта ме кыдз кӧрт бедь (болт), зырала сійӧс нойторйӧн. Аддзанныд, бузина сярыд со оз сибӧдчы ни, оз йӧткыштчы ни. Велӧдчӧм йӧзыд войдӧр зыравлісны жӧ кӧрттӧ и, ыргӧнтӧ и, эзысьтӧ и, шомтӧ и, лытӧ и, — сӧмын некод найӧ электричествотӧ эз сетлыны. Сы бӧрти шулісны: абу пӧ кӧрта кӧлуяд электричествоыд, зырав кӧть эн пӧ, электричество вынтӧ найӧ оз сетны. Сӧмын велӧдчӧм войтырыд эзджык веськавны-а. Видзӧдӧй со, мый ме вӧча.
Студентыд босьтіс киссьӧм резина колошитор, гартыштіс сэтчӧ, рузумӧ моз, кӧрт беддьыдлысь помсӧ, гартыштӧм инӧдыс ӧти кинас кутіс, мӧднас пондіс нойторйӧн зыравны кӧрттӧ. Сэсся вайӧдіс сійӧс бузина сяр дінӧ. Сярыд войдӧр сибӧдчыліс кӧрт бердад, сэсся бӧр тойыштчис.
— Аддзанныд, ӧні со мӧд ногӧн нин уджалӧ кӧртыд, ӧні электричествоыд кӧртад эм нин. Сӧмын тӧкӧтьӧ кӧ ме инмӧдла кӧрт дінад чуньӧс, став электричествоыс сылӧн вошӧ. Кытчӧ нӧ эськӧ лоӧ электричествоыс? Чуньӧд пырас менам тушаӧ, тушасянь пышъяс сэсся муӧ. Муас позьӧ ӧд сійӧс и не лэдзны. Кокам кӧ кӧмала ме резина колоши, — резинка пырыд электричествоыд оз пышйы, резинкаыс оз лэдз, — сэки электричествоыд кольӧ менам тушаӧ. Сэки мортыд лоӧ электричествоа, бузина сяртӧ ас бердас сійӧ кыскас. Часлы, тайӧ ті асьныд аддзыланныд.
Важӧн ӧд резина колошиыд эз вӧв. Сэки со кыдзи вӧчлісны. Кӧрталасны вӧлі детинаӧс вӧв сиысь кыӧм кӧвъясӧ. (Видзӧдӧй коймӧд серпассӧ) Зыраласны клянича бедьтӧ, сэсся сетасны сійӧс детинаыдлы киас. Детинаыд, зыралӧм сынаныд этшӧн жӧ, пондас кыскыны ас дінас кабалаторъястӧ. Стеклӧ бедьсьыд электричествоыд вуджис детина-тушаас, тушасьыс петнысӧ эз вермы нин, туйыс эз ло.
Век кежлӧ сэсся и кольӧ электричествоыс детинаас? — юалӧ кодкӧ.
— Оз. Мыйӧн детинаыд сувтас му вылӧ, электричествоыд пырысьтӧм-пыр жӧ пышъяс сыысь муас. Му вылас сувттӧг на ӧд электричествоыд детинасьыд бырӧ, сӧмын ньӧжйӧник кутас петны сэки-а. Электричествоыд ӧд надзӧникӧн бӧр петӧ клянича бедьсьыд и, бузина сярсьыд и, мукӧд торйысь и.
— Мыйла нӧ детинасӧ кӧртавлісны вӧв сиысь кыӧм кӧвъясӧн, эз прӧстӧй шӧрт кӧвйӧн!
— Шӧрт кӧвтіыд электричествоыд пырысьтӧм-пыр жӧ эськӧ пышйис муӧ, сутугаӧдыд моз жӧ. Вӧв ситіыд либӧ шӧвкті электричествоыд оз мун. Ті аддзывлінныд телеграф сюръяяс вылысь сутугасӧ? Сутугатӧ сэні абу кӧрт крук вылас кушас ӧшӧмаӧсь, сійӧс сюйӧмаӧсь войдӧр еджыд банка кодьясӧ, шуӧны «изоляторъясӧн». Изоляторъясыс оз лэдзны электричествосӧ, сутугасьыд сэки некытчӧ сійӧ оз пышйы нин. Жугалӧ кӧ изоляторыд, сутугаыс кӧ куш сюръя вылас ӧшъяс, электричествоыд пырысьтӧм-пыр сюръя кузяыс пышъяс муӧ, телеграфыд сэсся оз понды уджавны.
— Ёгорсиктса мӧс видзысьяс пыр изйӧн лыйлӧны еджыд банкаясас. Стӧрӧжыс век вӧтлысьӧ на бӧрся, видчӧ — сэні тешыд, — висьталӧ дзоляник детина.
— Мӧс видзысьясыд сідзкӧ асьныс оз тӧдны, кутшӧм ыджыд пакӧсьт вӧчӧны дурӧмнаныс став йӧзыслы, государствоыслы. Телеграфтіыд вермасны мӧдӧдны мыйкӧ зэв колантор, кутшӧмкӧ приказ, — шуам, вот мынтан кадтӧ нюжӧдӧм йылысь, крестьяналы кӧйдыс сетӧм йылысь ли, мый ли. Ыстынытӧ ыстасны, а жугласьӧм изоляторъяс вӧснаыд кадын места вылӧдзыс приказыд оз во. Вермас лоны, сійӧ мӧс видзысьясыслы жӧ, ас понданыс жӧ, кӧйдыс сетӧмыд сёрмас, либӧ дзик кӧйдыстӧг кольӧны.
— Сідзи налы и колӧ, — броткӧ кылӧ Ёгор дядь.
— Налытӧ эськӧ, шуам, сідзи и колӧ да, сӧмын ӧд на понда мукӧд тшӧтш терпитӧны-а, — шыасис кодкӧ.
Студент ӧлӧдіс сёрнитысьястӧ, чӧла кывзыны тшӧктіс, — регыдджык пӧ колӧ помавны.
— Вайӧ кывзӧй водзӧ! Велӧдчӧм войтырыд дыр тільсисны тӧдмавны: кыдзи эськӧ дырджык кутны электричествотӧ, — петӧмсьыс, пышйӧмсьыс видзны. Уна ногӧн вӧчлісны. Ӧти велӧдчӧм морт мӧвпавліс: оз-ӧ пӧ позь ва тыра стӧканын электричествотӧ кутны. Стеклӧ пырыд пӧ ӧд электричествоыд оз мун, стеклӧыд пӧ сійӧ жӧ изолятор. Зыраліс ыджыд стеклӧ сяр. Сярсяньыс нуӧдіс сутуга кӧрт бедьтор вылӧ, бедьсяньыс сэсся мӧд сутуга лэдзис ва тыра банкаӧ. Ёртыс отсасис сылы, банкасӧ кутіс. Сэсся кутігкостіыд кыдзкӧ-мыйкӧ неминучаӧн инмӧдіс сійӧ чуньсӧ ва тыра банкаӧ лэдзӧм сутугаад, да кыдзи тай горӧдас!.. Тӧкӧтьӧ банкасӧ эз уськӧд. Вӧлӧмкӧ, сутугасяньыд сійӧс зэв чорыда кучкӧма электричествоыд. Велӧдчӧм мортыд пондіс видлавны дай аддзис: сэтшӧм банкаад збыльысь унджык чукӧрмӧ электричествоыд, дырджык олӧ и. Вӧлі тайӧ Голландияын, Лейден нима карын. Сэтшӧм банкаяссӧ сэсся ӧні на век шуӧны «Лейденскӧй» банкаӧн. Вӧлӧмкӧ, электричествоыд сэтшӧм банкаад зэв уна чукӧрмӧ, сэсся дыр олӧ дай. Банкасӧ вӧчны зэв кокни. Стеклӧ банкаӧ колӧ кисьтны ва, сувтӧдны ва пытшкас ыджыд кӧрттув, ортсысяньыс гартыштны банкасӧ свинеч-кабалаӧн (кутшӧмӧн тай тшайтӧ гартыштӧны). Банкасӧ кӧ босьтны киад да кӧрттувсӧ электрическӧй машина бердӧ топӧдны, банкаас артмӧ ыджыд вына электричество. Электричествоыд сэки лоӧ кӧрттувъяс и, свинеч тӧбӧдас и. Сэки велӧдчӧм войтырыд нӧшта со-мый казялісны: кӧрттувсӧ кӧ тыртны положительнӧй электричествоӧн, тӧбӧдас чукӧрмӧ отрицательнӧй электричество. Мӧдарӧ кӧ, кӧрттувъяс кӧ босьтны отрицательнӧй электричество, тӧбӧдас артмӧ положительнӧй электричество. Сё чудеса! Кыдз нӧ тайӧ! Кӧрттувъя-тӧбӧда костас ӧд сӧмын банкаыслӧн стенъясыс, стеклӧыс, сідз кӧ, изолятор, — электричествотӧ ас пырыс мунны оз лэдз. Кытысь нӧ эськӧ тӧбӧдас электричествоыс босьтсьӧ? Да ӧд нӧшта мӧд сикас электричество! Абу кӧрттувъяс кодь. Дыр мӧвпалісны та йылысь велӧдчӧм войтырыд, уна ногӧн тӧдмалісны. Коркӧ сэсся гӧгӧрвоисны: тӧбӧд вылас пӧ электричествоыс усьӧ кӧрттуввывса электричествосьыс. Электричествоыс пӧ войдӧр чукӧрмӧ кӧрттув вылас, сэсянь сэсся нин вуджӧ тӧбӧд вылас. Кытчӧкӧ кӧ чукӧрмас электричествоыд, матігӧгӧрас артмас нӧшта электричество. Кутшӧм? — Кыкнаныс: положительнӧйыс и, отрицательнӧйыс и. Кӧрттув вылад кӧ чукӧрмас положительнӧй электричество, тӧбӧдас артмасны кыкнанныс — положительнӧйыс и, отрицательнӧйыс и.
— Мыйла нӧ эськӧ войдӧрджыксӧ шуин, — тӧбӧдас пӧ ӧти электричество лоӧ?
— Ӧти и лоӧ. Тӧбӧдтӧ ӧд со мортыс кинас кутӧ. Кӧрттуввывса положительнӧй электричествоыс кыскӧ асланьыс тӧбӧдвывса отрицательнӧй электричествосӧ сӧмын, положительнӧй электричествосӧ тӧбӧд вывсьыс шеныштӧ, тойыштӧ. Сідзкӧ положительнӧй электричествоыс тӧбӧдсьыс мунӧ морт ки вылас, кисяньыс сэсся пышйӧ муӧ. Отрицательнӧй электричествоыс некытчӧ оз мун — сійӧс кутӧ кӧрттуввывса положительнӧй электричествоыс.
Ӧти кинад кӧ босьтны банкасӧ, мӧдсӧ кӧ инмӧдны кӧрттувъяс — сійӧ кык сикас электричествоыд морт тушаад ӧтлаасясны, лыясны. Мукӧддырйи ёнакодь лыйӧ, морттӧ быдӧн куснялас, — лейденскӧй банкасьыд видзчысьны лоӧ.
— Мыйла нӧ тайӧ тэ висьталан? Кӧсйин тай нӧ чардкыскӧд йылысь, чард йылысь висьтавны-а, сёрнитан дзик мӧдтор йылысь, — дӧзмӧма нин кодкӧ кывзысьяс пытшкысь.
— Со мыйла: кымӧръясад электричествоыд эм жӧ ӧд, муад эм и. Сідзкӧ муыд да кымӧръясыд зэв ыджыд-ыджыд лейденскӧй банка лоӧны, а сынӧдыд быттьӧкӧ стеклӧыс, изоляторыс тӧбӧда-ваа костас.
— Сӧрыштін жӧ ӧд, муса вокӧй! Коді нӧ эськӧ кымӧръяссӧ зыраліс? Кыдзи нӧ эськӧ сійӧс тӧднысӧ дай? Коді видлавліс сэтшӧм электричествосӧ?
— Ӧні ми огӧ дерт вермӧй электричествотӧ кымӧръяссьыд судзӧдны. Медводдза кымӧра луннас жӧ ме тіян дырйи электричествотӧ кымӧрсьыд судзӧда. Сэки асьныд аддзыланныд, — кымӧрвывса электричествосьыд сэтшӧм жӧ би петас, кыдзи и мукӧд электричествоысь. Вайӧ Илля лунӧ вӧчамӧй тайӧ, кымӧра кӧ лоӧ луныс.
— Талун кежлӧ сэсся тырмас. Зэв ӧд нин, буракӧ, сёр. Узьны нин кад. Муналамӧй гортлань.
Сандрӧ сёрни йылысь мӧвпалігтыр разӧдчисны войтыр.
Том войтыр виччысьӧны Илля лун, — быдӧнлы гаж петӧ видзӧдлыны, кыдзи Сандрӧ кутас электричество кымӧрысь судзӧдны. Олӧмаджык войтыр озкодь эскыны Сандрӧлы. Да кыдзи жӧ бара не эскыны!.. Асьныс ӧд аддзылісны петкӧдлӧмсӧ и, серпасъяссӧ и.
Кыдзи чардбитӧ кымӧрсянь му вылӧ лэдзисны
Воис Илля лун. Луныс Сандрӧлы кодь и эм. Асывсяньыс мӧдісны ветлыны енэжті вӧсньыдик кымӧръяс, лун шӧр гӧгӧр пондісны сэсся чукӧрмыны-сукмыны. Студент лӧсьӧдчӧ удж вылӧ. Босьтіс кык вӧсньыдик пӧвтор, тувъяліс найӧс падвежӧн (крестӧн), зэвтіс сэтчӧ шӧвк чышъян. Сэсся босьтіс кузь кӧв, ӧти помсӧ кӧрталіс пӧвъясас, мӧдсӧ гартіс клянича беддьӧ. Артмис сынӧдын лэбалан змей, кутшӧмӧс тай зонпосни вӧчлывлӧны кабалаысь. Сандрӧыд змейсӧ вӧчис шӧвк чышъянысь.
Мӧдіс Сандрӧ змейнас ыбъяс вылӧ, бӧрсяньыс — зонъяс, челядь. Виччысьӧны, кыдзи Сандрӧ пондас лэччӧдны электричество енэжысь му вылӧ. Сӧмын тай студентыд, электричество перйӧм пыдди, змейнас кутіс ворсны-а. Сетіс змейсӧ ӧти детиналы, тшӧктіс ылӧджык нуны. Ачыс клянича бедьсӧ кутӧ, котӧртӧ тӧв паныдсӧ. Змейыд шлывгис-качис вывлань. Студент сувтіс. Тӧлыд змейтӧ качӧдӧ пыр вылӧ — вылӧджык. Кымӧр улӧдзыс лэбзис змейыд.
— Ӧні, — шуӧ студент, — электричествоыд кымӧрсьыд кӧвйӧдыс лэччас.
Сӧмын тай кымӧрыд шлыньгис-муніс бокӧдыс-а.
— Кӧні нӧ электричествоыд? — юалӧны-ваксьӧны войтыр.
— Со тай, видзӧдӧй, — шуӧ студент, — индӧ кӧв помас.
Збыль ӧд, шӧртъясыд кӧвъяд пондісны быттьӧкӧ лолавны, трачкакылӧны.
— Нолтӧ, коді оз эскы, кутӧ кӧвсӧ!
Ӧти зон полігтыр нюжӧдіс кисӧ да кыдзи тай авӧстас! Кӧвсьыд петас би югӧр да веськыда сылы — киас.
— Ура! — равӧстісны зонпосни. — Айда Сандрӧ! Уджалӧ тэнад змейыд! Збыльысь тай кымӧрсьыд электричествоыд петӧ, вӧлӧм.
Студент пондіс каттьыны кӧвсӧ, медым гырысь бияс оз петны змейсьыс.
Рытнас шуисны бара чукӧртчыны лыддьысян керкаӧ, — электричество йылысь водзӧ кывзыны.
Мӧд сёрни. Мый нӧ сійӧ чардбиыс, кыдзи сійӧ уджалӧ
Рытнас чукӧртчисны лыддьысян керкаӧ, гым-чард йылысь сёрнитны.
— Сынӧдын лэбалан змейнад электричествотӧ перйӧмыд абу менам мӧвп, — тадзи сёрнисӧ паніс студент. — Медся войдӧр тайӧс вӧчліс американеч, овыс Франклин, 150 во сайын кымын нин, Америкаын. Франклиныд вӧлі йӧз костын удж нуӧдны бӧрйӧм морт. Ёна сійӧ тӧждысьліс йӧзтӧ югдӧдӧм понда. Кор Америкаын лои революция, Франклиныд мукӧдкӧд тшӧтш лӧсьӧдліс выль законъяс, восьталіс библиотекаяс, лыддьысянінъяс, лэдзис газетъяс, гижаліс нигаяс. Гижӧ сійӧ вӧлі зэв кокниа, гӧгӧрвоана кывйӧн, сылысь нигаяссӧ быдӧнлы позьӧ вӧлі лыддьыны, гӧгӧрвоны.
Вевъялӧ вӧлі сійӧ нӧшта на наука гӧгӧр уджавны и, электричествотӧ тӧдмавны. Не ӧтчыд казявліс сійӧ: электричество биыд пӧ чардби сяма жӧ. Мӧвпавны пондіс сійӧ: «Оз-ӧ нӧ пӧ тайӧ электричествоыд жӧ гымаліг-чардалігад уджав? Колӧ пӧ тайӧс кыдзкӧ-мыйкӧ тӧдмавны. Мый нӧ колӧ вӧчны?» Франклин шуис вӧчны со кыдзи: джуджыд кӧлӧкӧльня вылӧ сувтӧдны джуджыд кӧрт зіб, медым зібйыс сійӧ кымӧр улӧдзыс воӧ. Сэки пӧ электричествоыдлы кымӧрсьыс зіб кузяыс колӧ лэччыны. Тані пӧ сэсся сійӧс аддзам нин: кутасны ӧд бикиньясыс кӧртсьыс сявкйыны. Кытысь нӧ сӧмын сэтшӧм джуджыд кӧлӧкӧльняыс? Эз на вӧвны сэки Америкаад джуджыд кӧлӧкӧльняясыд, башняясыд. Вӧчӧны жӧ нин вӧлі ӧти зэв джуджыд кӧлӧкӧльня эськӧ да, Франклиныд эз кут виччысьны эштӧдӧмсӧ.
Сэки и мӧвпыштіс сійӧ кымӧр улад змейтӧ качӧдны. Мунас Франклиныд пиыскӧд кар саяс эрд вылӧ, пальӧдчыштны быттьӧкӧ, сэні сэсся и лэдзас шӧвк змейтӧ. Сылӧн сійӧ жӧ артмис, мый тай миян ӧнтайтӧ артмыліс: кӧв помыд пондіс трачкакывны, кутісны петавны би югӧръяс, — мукӧдыс аршын джын кузяӧсь.
Тадзи со, медвойдӧр на сэки, удайтчис мортлы чардбитӧ кутны, лэччӧдны сійӧс муӧ индӧм туй кузя — кӧвйӧд.
— Виис кӧ нӧ эськӧ сійӧс, чардбиыд? — юаліс кодкӧ йӧз костсьыс. — Абу ӧд ичӧт сылӧн выныс. Али нӧ эз вермы сійӧ лоны?
— Вермис дерт. Мӧд вонас сэсся сідзи и лои ӧд, сӧмын эз Франклинкӧд-а. Чардбиыд виис сэки ӧти велӧдчӧм мортӧс Питирын, опытъяс вӧлі электричествокӧд вӧчалӧ да.
Франклин бӧрсяыд роч велӧдчӧм войтыр зіля босьтчисны тӧдмавны кымӧрвывса электричествотӧ. Медся ёна мырсисны сы вылын кык морт: Ломоносов, — сійӧ вӧлі Архангельск-губерняысь, крестьянин-пи, — да Рихман — заграничаысь локтӧм морт. Со мый гижліс сэки Ломоносов:
«Рихман профессорӧс чардбиӧн виис. Юль тӧлысся 26-ӧд лунӧ лун шӧр бӧрын кайис сім кымӧр. Чорыда зэв гымаліс, зэр-войт эз усьлы. Видзӧдлі ме чард кутан зіб вылӧ, — некутшӧм электричество эг казяв сэсь. Ӧбедайтны корсигкоста сэсся сутугасьыд пондісны петавны гырысь би югӧръяс. Локтісны тшӧтш гӧтырӧй, мукӧд. Ме и, найӧ и дугдывтӧг пыр сутугатӧ, кӧрттӧ видлалам. Друг тай резьӧбтас — гымыштас, — самӧй кӧрт дінас кута вӧлі ме киӧс, — бикиньяс трачкакылӧны. Ставныс ме дінысь чепӧсйисны, пышйисны. Гӧтырӧй менӧ тшӧтш тшӧктӧ мунны сэтысь. Кык-куим минут ме нӧшта на сулалышті сэні. «Шыдыд пӧ кӧдзалӧ» — шуӧны, дай электричествоыс чинны пондіс нин, — ме сэсся муні гортӧ.
Кымынкӧ минут сӧмын на пукышті пызан сайын, пырис Рихманлӧн отсасьысьыс — чужӧм вывсьыс вежсьӧма быдӧн, кельыд, ӧтарӧ лолыштӧ. Кодкӧ, мися, ме ордӧ локтігӧн нӧйтӧма тыдалӧ морттӧ. Нымӧн мортыд вермис шуны: «Профессорӧс чардби виис»...
Пырысьтӧм-пыр жӧ муні вӧлӧн. Аддза: куйлӧ Рихман. Гӧтырыс сэні, мамыс, сы кодьӧсь жӧ, кельыдӧсь. Сутугасьыд чардбиыд кучкӧма профессорыдлы юрас, плешас гӧрда-лӧза туй кольӧма. Сэсянь сэсся электричествоыд кок пырыс петӧма пӧвъяс. Кокыс, кок чуньясыс лӧзӧсь. Кӧмкотыс косясьлӧма, абу сотчӧма, а косясьлӧма. Ми надейтчим ловзьӧдны на сійӧс, пӧсь на вӧлі да. Эгӧ нин нинӧм вермӧй дерт, — юрас кучкӧма да, кысь нин.
Рихманыд аслас кулӧмнас эскӧдіс: чардбитӧ вештыны позьӧ. Сӧмын чард кыскысь-вештысь зібйыдлы колӧ сулавны эрд вылын, мед сэні, мыйта колӧ, кучкалӧ чардыд.
Рихман кувсис наука понда уджалігӧн. Вунлытӧг, куслытӧг овны пондас нимыс сылӧн йӧз костын».
Тадзи гижліс Ломоносов. Правительствосянь Рихман гӧтырлы, челядьыслы перйис пенсия.
— Кодкӧ нӧ аддзыліс жӧ, кыдзи сійӧс виис?
— Аддзыліс. Буретш сійӧ кадас Рихман дінӧ локтас серпасъяс вӧчысь мастер. Кӧсъяс эськӧ тшӧтш видзӧдны Рихманыдлысь опытъяссӧ, — мӧдысь сэсся серпасъяс сы йылысь вӧчны. Мастерыд ловйӧн кольӧ, сӧмын садьтӧгыс усьӧ-а. Паськӧмыс уналаті жӧ сотчӧма вӧлі сылӧн.
— Сэсся нӧ, Рихмантӧ виӧм бӧрын, дугдісны сэтшӧм опытъястӧ вӧчӧмсьыд? — юалӧ кодкӧ.
— Эз жӧ дугдыны! Франклиныд и, Ломоносовыд и ёна на мырсисны гым-чардтӧ тӧдмалӧм вылын, быдсяма опытъяссӧ на вӧчавлісны.
— Найӧс ӧд быд дук жӧ вермис вины, Рихмантӧ моз жӧ, — найӧ ӧд тӧдӧны нин вӧлі сы йылысь!
— Асьтӧ тешитӧм пондаыд немла жӧ эськӧ висьыныд да.
— Эз ӧд асьнысӧ тешитӧм понда найӧ сідзтӧ вӧчлыны.
— Франклиныд ёна тӧждысьліс государство пондаыс. Сылӧн государствоыс, Америкаыд, вӧлі нуӧдӧ вузасян удж. Уна карабъяс ветлӧны вӧлі Америкаысь Европаӧ, Европаысь Америкаӧ. Не этша караб и вӧйӧ, жугласьӧ вӧлі лёк поводдя дырйи. Гым-чардыд ёна повзьӧдлӧ йӧзтӧ му вылад, косад, уна пакӧсьт йӧзыдлы вӧчлӧ, ва вылад гым-чардсьыд нӧшта нин ёна лоӧ повны.
— Сідз ӧд и эм, — шыасис ӧти, — войдӧр сійӧ мореяс вылад ветлывлӧма, матрос вӧлӧма, — саридзад весиг и тӧвнас гым-чардыд овлӧ.
— Чардбисьыд сы-сы вылӧ сотчавлісны, жугласьлісны карабъяс. Ӧтчыд со мый лои. Чардбиыд кучкис пу ящикъясӧ. Ящикъясад вӧлӧма порок. Порокыд пырысьтӧм-пыр жӧ ыпнитас, — карабыд тор ни пыриг пазалі.
Мӧдысь коркӧ, войын, чардбиыд кучкас джуджыд мачтаӧ. Мачтаӧдыд сэсся лэччас увлань да карабтӧ шӧри поткӧдас, ӧрешкиӧс этшӧн. Кыкнан джынйыс пырысьтӧм-пыр жӧ вӧйӧ. Ӧти морт сӧмын ловйӧн кольӧ, — вермӧма кыдзкӧ уськӧдчыны пӧвтор вылӧ да. Пӧвтор вылад ветлас сійӧ дзонь сутки, кытчӧдз оз казявны сійӧс мӧд караб вывсянь.
Абу ӧд на этша пакӧсьтыд чардсьыд му вылад и, косад. Мукӧд государствоясын арталӧмаӧсь, кымын мортӧс виӧ чардбиыд вонас. Францияын 50 воӧн чардбинад виӧма вӧлі 5 сюрс мортӧс.
А пӧжарыд мыйта овлӧ чардсьыд, стрӧйбаыд мыйта сотчӧ, скӧттӧ мыйта виӧ — сылы лыдыс абу! Со сэсся велӧдчӧм йӧзыд и мырсисны тӧдмавны чардыдлысь сямсӧ, — колӧ вӧлі ӧд кыдзкӧ-мыйкӧ видзчысьны сыысь. Франклиныдлӧн уджыс эз весьшӧрӧ ло: сійӧ корсис чардбикӧд водзсасянтор. Сійӧ лӧсьӧдіс медводдза чардкыскӧд.
Франклиныд со кыдзи вӧчис чардкыскӧдтӧ. Ас керка вылас сувтӧдіс сійӧ ёсь йыла кузь кӧрт зіб. Улыс помсӧ лэдзис сійӧ муӧ, эз керкаас Рихманыд моз. Кӧрт зібъяс йитіс кыз кӧрт сутуга, сэсся нуӧдіс сійӧс вакыскӧд бердӧ да кӧрталіс. Чардбиыд унаысь кучкыліс чардкыскӧдад, — Франклинлӧн керкаыс эз сотчы. Франклин бӧрсяыд сідзи жӧ кутісны вӧчны мукӧд. Пондісны лӧсьӧдны чардкыскӧдъястӧ карабъяс вылӧ, джуджыд керкаяс вылӧ, школаясӧ, больничаясӧ, мукӧдлаӧ.
— Сэсся нӧ отсалӧ вӧлі дай? Видзӧ чардбисьыд? — юалӧ ӧтпырйӧ некымын морт.
— Отсалӧ дерт. Парижын, шуам, медбӧръя квайтымын вонас ни ӧти мортӧс эз ви, Париж гӧгӧрса сиктъясысь сэки жӧ не ӧти сё мортӧс виис. Сідзкӧ, гырысь каръясад ӧні чардбисьыд нинӧм нин повны. Сэні видзӧны морттӧ чардкыскӧдъяс. Сиктъясад, шуам, ыбъяс вылын ли — кутшӧм чардкыскӧд? Сэні сэсся и виӧ йӧзтӧ чардбиыд, нӧшта нин ёна — скӧттӧ.
— Оз-ӧ пӧ позь чардкыскӧдсӧ куш сутугаысь вӧчны, кӧрт зібтӧгыс? Сідзтӧ ӧд эськӧ донтӧгджык сувтас.
— Куш сутугасьыд оз позь. Сутугаыд вывті вӧсньыд. Ёнджык чардбиыд вермас ӧд сывдыны сійӧс.
Колӧ босьтны кыз кӧрт бедь ли, ыргӧн бедь ли, — медым некутшӧм кучкӧмысь сійӧ оз сыв. Ыргӧн бедь кӧ босьтны, кызтаыс сылӧн колӧ лоны ӧти сантиметр, кӧрт бедь кӧ — кык сантиметр. Сэки сэсся нинӧм нин повны сывдӧмсьыд. Мӧд-кӧ, зібтӧ керка вылад колӧ сувтӧдны вылӧджык.
— Ёна-ӧ нӧ эськӧ джуджыд колӧ лоны чардкыскӧдыдлы?
— Колӧ сідзи вӧчны, медым чардбиыслы матынджык вӧлі чардкыскӧд ёсь помас веськавны, медым эськӧ эз веськав сійӧ йиркса помас. Чардкыскӧдыдлысь улыс помсӧ, муас тай коді, колӧ кӧрт листӧ йитны, кӧрт листсӧ сэсся сюйны ваӧ, уль муӧ ли. Сэки электричествоыдлы зэв лӧсьыд лоӧ мунныс кӧрт туй кузяыд муад.
— Мыйла нӧ чардбиыс нач шедӧ чардкыскӧдас? Мыйла оз шынькнит сійӧ чардкыскӧд дінтіыс? Чардбиыд кӧ ӧд, шуам, сэтшӧм жӧ би, вермас ӧд сійӧ кытчӧкӧ и мукӧдлаӧ тӧвзьыны, — биыд ӧд кытчӧсюрӧ сявкйӧ: кодыр — му вылӧ, кодыр — йирк вылӧ, кодыр и зорӧдӧ веськавлас...
— Буретш вужъяс веськалін! — шуӧ студент. — Тайӧ и колӧ вӧлі юавны. Франклиныд тайӧ и тӧдмаліс, опытъястӧ вӧчаліс да. Мӧвпыштны кӧ, кокниа ӧд и гӧгӧрвоана тайӧ.
Электричествоыд дыртӧ некӧні оз ов, — сійӧ важӧн нин казявлісны электричествотӧ тӧдмалысьясыд. Зыралан сиртӧ ли, клянича бедьтӧ ли — кык-куим минут мысти бара нин колӧ зыравны найӧс: важ зыралӧмсьыс электричествоыс бӧр нин вевъялӧма петны, бырӧма нин. Франклиныд казяліс: сярсьыд электричествоыд дырджык оз пет, бедьсьыд регыдджык петӧ. Медся нин регыд электричествоыд петӧ ёсь йыла беддьысь. Ёсь клянича торйысь электричествоыд зэв ӧдйӧ визувтӧ, ки улад тӧдчӧ, быттьӧ тӧв пӧльтӧ. Ёсь пом дінас кӧ вайӧдны сись, биыс, пӧлыньтчынытӧ эськӧ пӧлыньтчӧ нин да, вермас на и кусны. Сэтшӧм электричествоа ёсь йыла торсӧ кӧ пемыдінын кутны, ёсь йылас пондас тыдавны лӧзов югӧр.
— Меным висьтавлісны пӧрысь матросъяс, — бара шыасис сэтчӧ матросыд, — гымаліг-чардалігад пӧ мукӧддырйи мачта йылад лӧзов бияс асьныс ӧзйӧны. Ме ог вӧлі эскы кодь. Гашкӧ нӧ збыль овлӧ сійӧ да? Электричествосьыд?
— Пӧрысь матросъясыд эз пӧрйӧдлыны тэнӧ. Ёсь пома джуджыд торъяс вылын гымаліг-чардалігад овлӧны сэтшӧм биясыд. Кодсюрӧ матросъяс лыддьӧны вӧлі сэтшӧм биястӧ енсянь, вежа биӧн шулісны: Эльм святӧй пӧ лэччывлӧ енэжсянь карабъяс вылӧ, ӧзтӧ пӧ сэтчӧ сисьяс. Сьӧмын ӧд сэтшӧм биясыд унаысь ӧзйывлісны енлы эскытӧм йӧз карабъяс вылын и, косясян кузь шы помъясас весиг и. Сэтшӧм биястӧ ӧд некод жӧ нин оз шу вежа биӧн. Кор ми тӧдны пондам тіянкӧд, кытысь лоӧны сэтшӧм биясыс, огӧ жӧ ӧд шуӧй найӧс вежа биӧн, некытчӧ нин сійӧ оз лӧсяв.
Германияын, Брукка нима карын, 1882-ӧд воын, август тӧлысся 13-ӧд лунӧ мыччысис би ӧти керка вевт вылын. Керкасӧ вевттьӧма вӧлі идзасӧн. Керкаас олысьясыс повзисны, — чайтісны вышка вывсӧ ӧзйиг. Биыс вӧлі еджыд, сулалӧ пыр ӧтилаын. Тэрыба вайисны пос. Ӧти морт ва ведраӧн кайис керка вылас, киськавны кӧсйӧ бисӧ. Сӧмын на лӧсьӧдчис кисьтны ватӧ, друг биыд ачыс кусі, — мортыдлысь кисӧ сэтшӧма тракнитіс — ведраыс уси, ваыс ас вылас киссис. Кайисны керка вевттӧ видлавны — некутшӧм би абу, быттьӧ абу и вӧвлӧма некор. Сійӧ вӧлӧма электричество би. Джуджыд кӧлӧкӧльняяс вылын кӧнсюрӧ унаысь тыдавлӧны сэтшӧм биясыд. Парижын олысьяс рытъясын, корсюрӧ нимкодясьлӧны сэтшӧм бияснас джуджыд башняяс вылын.
— Мортъяс вылын нӧ вермасны жӧ лоны сэтшӧм биясыс? — юалӧ кодкӧ том зонъяс костысь.
— Вӧвліны мортъяс вылын и. Казявлісны тайӧ зэв нин важӧн. Коркӧ, ёна нин важӧн, ӧти морт гижлӧма: ӧтчыд пӧ, войын, лагер вылӧ друг кыськӧ воис сук кымӧр, салдатъяслӧн пӧ шыясыс пондісны югъявны. Мӧдысь германияса карын, 1769-ӧд воын, вӧлі татшӧмыд бара: джуджыд кӧлӧкӧльня вылын мыччысисны би югӧръяс. Йӧзыд чайтасны кӧлӧкӧльнятӧ ӧзйиг. Уськӧдчасны кусӧдны. Каясны кӧлӧкӧльня вылад, видзӧдӧны: юр выланыс нин биыс, югъялӧ.
Кык морт, Пеепс да Госсар, ветлӧдлӧны вӧлі Пиренейскӧй гӧраясті (Испанияын). Ӧтчыд гӧра вылад суас найӧс зэв чорыд гым-чард. Тӧдсаясыс чайтісны куліг нин найӧс. Пеепс Госсаркӧд дзебсьӧмаӧсь вӧлӧм из бокӧ да мӧда-мӧд вылас видзӧдӧны. Друг казяласны найӧ: юрсиясныс кышӧбтісны, лэптысисны, трачкакылӧны, югъялӧны. Лэптісны юр дінас кияссӧ — аддзӧны; чунь помъясыс югъялӧны, кылӧ кутшӧмкӧ жуньгӧм. Некутшӧм доймӧм ни, сотчӧм ни абу. Дугдіс гымавны-чардавны, бырины и бияс.
Гым-чардыд оз пыр татшӧм бура помась. Гӧраяс вылад вывті нин чорыда гым-чардыд мунӧ. Гӧра вылын кодь чорыда весиг саридзын оз гымавлы-чардавлы. Ӧти велӧдчӧм морт, Соссюр, унаысь кайлывліс джуджыд гӧраяс вылӧ, кӧні некор сывлытӧм лым олӧ. 1867-ӧд воын, юнь тӧлысьын сійӧ вӧлі Альпы гӧраяс вылын, куим верстысь на вылынджык мусьыс. Сыкӧд вӧліны нӧшта кымынкӧ морт. Каяніныс вӧлі зэв крут. Зэрӧ, катшашыдӧс усьӧ. Ёна мудзӧмаӧсь ставныс, тшыгӧсь. Лун шӧр бӧрын воисны ӧти гӧра йылӧ. Кӧрт бедьяснысӧ пукталісны ыджыд из бокӧ, асьныс лӧсьӧдчисны ӧбедайтны. Друг Соссюрлы кажитчӧ, мыйӧнкӧ быттьӧкӧ бытшкалӧны сійӧс мышкас и, пельпомъясас и. «Сюся пӧ сувті ме, — висьталӧ бӧрас Соссюрыд, — пельпом вылысь шыбиті шабурӧс. Мися, емъяс, буракӧ, кыдзкӧ веськалӧмаӧсь сэтчӧ. Бытшкӧ... Став мышкӧй нин кутіс доймыны, ӧти пельпомсяньыс мӧдӧдзыс. Быттьӧкӧ гильӧдӧны, гыжъялӧны; быттьӧкӧ лӧдзьяс, кодзувкотъяс пырӧмаӧсь дӧрӧм улӧ, курччалӧны, визлалӧны. Ме пӧрччысьны куті, — зэв эськӧ кӧдзыд вӧлі да. Друг кыла, быттьӧ чушканзі поз шызис: ззжж-жжж. Лэптім юръяс: кӧн пӧ, мый? Вӧлӧмкӧ миян бедьясным из дінад жунгӧны-дзужгӧны.
Ме пырысь-пыр жӧ гӧгӧрвои: тайӧ мися мышкыд менам доймӧ электричествоысь. Менам туша пыр электричествоыс петӧ мусьыс. Луннадтӧ да, биястӧ-югъялӧмтӧ бедьяс вывсьыд эгӧ аддзылӧй дерт-а. Босьтім ми бедьяснымӧс, — найӧ нӧшта на ёнджыка пондісны дзужгыны. Вывлань, увлань, бокъясӧ шенасям бедьясӧн, — шум оз ланьт. Мусьыс некутшӧм шы оз кыв. Сэккості енэжыс рудмис, кымӧртчис. Друг мем кажитчис — юрсиӧй менам, тошкӧй, сувтіс, вӧрӧ... Ӧти томиник морт горӧдіс: ускӧй пӧ вывлань кайӧ. Пель вылысъяссьыс мыйкӧ визувтӧ. Лэпті киясӧс, — киясысь петӧ электричество. Электричество петӧ бедьясысь, паськӧмысь, пельясысь, юрсиясысь — быдлаысь. Ылын кӧнкӧ кыліс гымыштӧм шы. Тэрмасигтыр котӧртім увлань, — сыв сё кык кымын лэччим.
— Гӧраыс, сідзкӧ, ыджыд чардкыскӧд сяма вӧлӧма? — юалӧ ӧти детина.
— Мыйкӧ тай шуан, — шыасисны мукӧд. — Электричествоыс ӧд гӧрасьыс петӧма. Чардбиыд ӧмӧй чардкыскӧдсьыд кымӧрӧ кайӧ?! Тэ войдӧр мӧвпышт, зонмӧ, да вӧлисти сёрнит.
— Ёсь помсьыд тай нӧ эськӧ электричествоыд петӧ да вывлань жӧ кайӧ, — вылысас сійӧс кусӧдны позьӧ. Чардкыскӧдсьыд му выв электричествоыс ӧд петӧ жӧ. Чардкыскӧдыд нӧ оз ӧмӧй вермы югъявнытӧ ёна чардалігад? Вай жӧ ачыд тэ мӧвпышт, мый сёрнитан!
Студент виччысьыштіс, кор ланьтасны вензьысьяс, сэсся шуӧ:
— Унаысь биястӧ аддзывлісны чардкыскӧдъяс йывсьыд и. Сійӧ сідзи и колӧ лоны. Чардаліг-гымалігад ӧд олӧны кык электричество: ӧтиыс чукӧрмӧма кымӧръясын, сійӧ — положительнӧй электричество; мӧдыс чукӧрмӧ муын, — отрицательнӧй электричество. Найӧ кыссьӧны — уськӧдчӧны мӧда-мӧд дінас, сынӧд пырыс корсьӧны быттьӧкӧ туйсӧ. Сійӧн ӧд и чардбиыд кучкӧ чардкыскӧдад, оз бокиті мун.
Гымалігас чукӧрмӧ кыкнан пӧлӧс электричествоыс. Кымӧрас эм положительнӧй электричестволӧн ён-вын. Муас бара жӧ эм ыджыд вына электричество, сӧмын мӧд сикаса нин — отрицательнӧй электричество. Муа-кымӧра костас эм сынӧд. Кос сынӧдыд электричествоыдлы муннытӧ оз лэдз. Кӧрт зібтӧ кӧ кымӧрыдлы мыччан, — сэки сійӧ кык электричествоыд ӧтлаасясны.
— Кӧрт зібтӧгыс тай нӧ эськӧ электричествоыс кучкӧ жӧ муас. Кыдзи нӧ эськӧ сійӧ мунӧ сэки сынӧд пырыс, оз кӧ лэдз сынӧдыс? — юалӧ кодкӧ, шензьӧ.
— Электричествотӧ оз лэдз ӧд кос сынӧд сӧмын. Сынӧдыд ӧд оз пыр дзик кос овлы. Сынӧдад век эм ва ру, гым-чард водзад нӧшта нин уна руыд, — кутшӧма тай сэки пӧжӧ! Руа сынӧдтіыд сэсся и шынькнитӧ чардбиыд. Сы понда ӧд сійӧ шоча и овлӧ веськыдыд, пырджык чукыля чегласьӧма. (Видзӧдӧй 4-ӧд серпассӧ). Ӧні сюсьмӧдчисны нин чардбитӧ фотографияавны. Видзӧдӧй со тайӧ фотографияалӧм чардбисӧ. Серпас вылад со зэв лӧсьыда тыдалӧ: чардбиыд оз веськыд туйӧд тюв, а шыбласьӧ быттьӧкӧ корсьӧ аслыс бурджык туй, — мунӧ ульджык инъясті, кыті кокньыдджык сылы.
— Электричество биястӧ кӧ эськӧ фотографияавны жӧ, сэки, позис ӧд тӧдмавны: ӧткодьӧсь-ӧ найӧ чардбиыдкӧд.
— Велӧдчӧм войтырыд сідзи и вӧчисны.
Аддзисны, фотографияалӧм электричество биньӧвыд дзик жӧ фотографияалӧм чард ньӧвйыд кодь. Сідзи жӧ оз веськыда мун, корсьӧ жӧ туйсӧ. Быттьӧкӧ морт сук вӧрын: кежавлас веськыдвылас и, шуйгавылас и, мукӧддырйи бӧр бергӧдчылас, а пыр водзӧ мунӧ, кытчӧ сылы колӧ.
Видлалісны войтыр серпасъяс. Мукӧдыс юрсӧ пыркӧдӧны, — оз кодь и эскыны. Медбӧрти сэсся ӧти тоша дядьӧ и шуӧ:
— Ме некыдзи ог сяммы вежӧртны со мый: чардбиыд ӧд син лапнитігкост лыйыштӧ — муад кымӧрсьыд усьӧ. Кыдзи нӧ сэк костасӧ мунан туйсӧ вермас корсьны сійӧ, бӧрӧ-водзӧ ветлыны? Кымӧрсяньыд муӧдзыд колӧ ӧд мунны, ме чайта, верст кымын, гашкӧ и унджык.
— А збыль ӧд Ёгор дядьыд шуӧ, дарӧм спирт чушкӧ, — шыасисны сэтчӧ войтыр.
— Код да сюсь, — кык буртор и эм, — шмонитӧны мукӧд.
— Ланьтӧй, лӧнялӧй... Ёгор дядь збыль шуӧ и, велӧдчӧм войтыр оз пӧръявны ни. Туйыс чардбиыдлӧн кузь дерт. Мукӧддырйи сійӧ не верст, а 10-15 верст тювӧ. Велӧдчӧм йӧз мурталісны сылысь туйсӧ. Ӧти велӧдчӧм морт, овыс Гирн, видзӧдас гымалӧм-чардалӧмтӧ 1866-ӧд воын юнь тӧлысся 27-ӧд лунӧ. Ӧтчыд сӧмын и гымыштас — пырысьтӧм-пыр чардыштӧм бӧрас. Гирныд чайтас кӧнкӧ матын чардбитӧ кучкиг. Сійӧ чардбиыс виӧма туй вылысь кык мортӧс, сулалӧны вӧлӧм пу улын, Гирн дінсяньыд вит верст сайын.
Чардбиыд ветлӧ зэв сюся, енэжтӧ син лапнитігкоста вуджас, лыйыштас не ӧти верст.
Асьныд ӧд тӧданныд, кутшӧм ӧдйӧ ветлӧ электричествоыд. Телеграфӧн позьӧ сёрнитны орчча телеграф конторакӧд кындзи, губерняувса конторакӧд и, Мӧскуакӧд и. Мыйӧн телеграф аппарат вылад таркнитасны, пырысьтӧм-пыр жӧ Мӧскуасянь шыасясны. Сутуга кузяыд ӧд колӧ мунны сылы уна сё верстӧдз. Электричествоыд уна сюрс верст сайсянь син лапнитігкост воӧ, Мый нӧ нин сёрнитны 10-15 верстъяс йывсьыд.
Абу тайӧ весь сӧрӧм. Некутшӧм ылӧг абу тані. Ставсӧ тайӧ бура тӧдмалӧма, арталӧма велӧдчӧм войтырлӧн.
Телеграф вылын электричествоӧн не ӧти сюрс морт сёрнитӧ быд лун, — сійӧ аслыныд быдӧнлы позьӧ вӧчны.
— Шуӧны тай нӧ, чардбиыд пӧ мукӧддырйи тупыльӧн морт кок улӧ гӧгыльтчывлӧ; ветлӧ пӧ ньӧжйӧник быттьӧ пӧ жунган гаг лэбзьӧ. Збыль-ӧ нӧ сійӧ?
— Овлӧ сэтшӧм чардбиыд, шоча сӧмын-а. Ӧти велӧдчӧм морт, Спалланцани нима, ачыс Италияысь, висьталӧ Павия кар дінын вӧвлӧмтор йылысь 1791-ӧд воын пӧ, август тӧлысся 29-ӧд лунӧ, гымаліг-чардалігӧн видз вылын уджалӧ вӧлі томиник ныв. Друг кок улас сылы воас биа сяр, кык кулак ыджда. Повзис дерт нылыд, шемӧстӧм, места вылас кынмӧма, сулалӧ. Сярыд гӧгыльтчас сылы кӧмтӧм кок бердас, кокъяс кузяыс каяс паськӧм улас, морӧсӧдыс бӧр петас, жунгигтыр каяс сэсся вывлань, сынӧдас. Кор биа сярыд кокъяс кузяыд пондӧма кайны, нылыд повзьӧмысла усьӧма гатшӧн. Сы дінӧ котӧртасны кык морт, отсавны сылы. Аддзӧны: чардбиыд абу дойдӧма нывтӧ. Недыр мысти видлалас доктор. Тушасьыс аддзас нёльскӧбтӧм инъяс — веськыд пидзӧссяньыс морӧс шӧрӧдзыс. Дӧрӧмыс сэні поснидик торпыригӧдз косясьлӧма ставыс.
— Со ӧд страсьтыд!.. Ловйӧн кольӧма дай? Сё дивӧ! Сӧмын нёльскӧбтыштӧма, дорӧмсӧ косявлӧма да!..
— Ме кӧ эськӧ сы местаын вӧлі, дзик весьӧпӧри, — шуӧ ӧти нывбаба.
— Сэтшӧм сяр кодь чардбитӧ аддзывлісны на мукӧд и. 1845-ӧд воын Францияын, чорыда гымаліг-чардалігӧн, чардбиыд кучкас ӧти сиктса керкаӧ. Кучкигас трубаӧдыс лэччас ыджыд биа сяр, пач вомӧдыс петас керкаас. Пач дінас сулалӧны вӧлӧм куим нывбаба да ӧти кага. Сярыд найӧс оз вӧрзьӧд. Гӧгыльтчас сійӧ керка шӧрӧдзыс. Сэні сулалӧ вӧлі томиник зон. Зонтӧ оз жӧ вӧрзьӧд. Пондас гӧгыльтчыны мӧд вежӧсӧ. Повзьӧм йывсьыд ныв-бабаясыд кутасны горзыны зонмыдлы, талявны тшӧктыны сяртӧ. Зонмыд оз кывзы налысь, оз таляв сяртӧ. Сійӧ водзті волывлӧма нин карӧ, аддзывлӧма, кыдзи электричествокӧд вӧчӧны опытъяс, — сяртӧ вӧрзьӧдны поліс сійӧ. Сярыд сэсся гӧгыльтчис ывлаӧ, воши. Бӧртинас игана картаысь аддзисны виӧм порсьӧс, тӧкӧтьӧ чишкасьыштӧма.
— Шуда вӧлӧма зонмыс, — йӧй бабаясыдлысь абу кывзӧма.
— Не сійӧ кӧ эськӧ, лыторъясыс колины сылӧн.
— Места вылас эськӧ сотіс.
— Абу весьшӧрӧ велӧдчылӧма мортыс. Велӧдчӧмсяньыс и ловйӧн коли.
— Мӧд сиктын гымаліг-чардалігӧн казялісны чипан кольк кодь биа сяр. Куйлӧ вольпась вылын, сотчӧ. Уськӧдчисны киськавны ваӧн, чышъянъясӧн тупкавны, — нинӧм оз отсав. Биыд пондіс паськавны, регыд сотчис став керкаыс.
— Пӧрысь йӧз шуӧны, гымалігад пӧ колӧ звӧнитны. Звӧныд пӧ гымтӧ вештӧ. Мыйла нӧ сідзи?
— Сӧрӧны пӧрысь йӧзыд. Некутшӧм звӧн оз отсав гым вештыны. Пемыд йӧз сӧмын сідзтӧ шуӧны. Найӧ ӧд шуӧны, Илля пророк пӧ и гымалӧ да, вӧлӧн-телегаӧн пӧ сяркъялӧ енэжті сійӧ. Татшӧм сӧрӧмад ӧд бурыс нинӧм абу, сӧмын ӧд лёк лоӧ.
Ӧти велӧдчӧм немеч лыддьӧма да, 33 воӧн пӧ чардбиыд кучкис 386 кӧлӧкӧльняӧ. Вийӧма 120 звӧнарӧс, дойдӧма — 200-ысь унджык. Тайӧ ӧти Германияын сӧмын. Эз дерт этша татшӧмыд вӧв мукӧд государствоясын и. Некод сӧмын эз лыддьыв-а. Францияын ӧти войӧ, — 1817-ӧд воын апрель тӧлысся 14-15-лунӧ, — ӧти губерняын сӧмын чардбиыд кучкӧма 24 кӧлӧкӧльняӧ. А звӧнаръяс век оз сюсьмыны: пыр звӧнитӧны, ас могсьыныс гым вештӧны.
Медся ыджыд ускӧттьӧясыд чардбисьыд вӧліны вичкоясын.
1717-ӧд воӧ, юль тӧлысся 2-ӧд лунӧ чардыд кучкас германияса Цитау кар дінса вичкоӧ. Виас 48 мортӧс. 1783-ӧд воын, юнь тӧлысся 26-ӧд лунӧ, чардбиыд кучкас мӧд вичкоӧ, тайӧ здукӧ жӧ Францияын, — виас 50 енлы кевмысь мортӧс.
Мӧд карын, Францияын жӧ, выльӧникӧн на — 1867-ӧд воӧ, юнь тӧлысьын, со мый лои. Луныс вӧлі вӧскресенньӧ. Вичкоын вӧлі тырыс йӧз. Друг чорыда гымыштіс — резьӧбтіс... Сэсся лои шы ни тӧв. Вичкоыд тыри тшынӧн, бусӧн, — некод нинӧм оз аддзы. Кор тшыныс разалыштіс, аддзӧны: садьтӧг усьӧма 30 морт. Лэптісны вичко старӧстаӧс, — синъясыс восьсаӧсь, былялӧмаӧсь, кулӧм морт кодь дзик. Паськӧмыс вывсьыс ставыс сотчӧма, кӧмкотыс гырдӧсь, косясьлӧма торпыригӧн. Дари-дозсӧ шыбитӧма джоджас, ставсӧ пазӧдӧма. Дариыс дозсьыс вошӧма. Дыр корсясны даритӧ... Коркӧ сэсся сюри жӧ — няйт лӧп чукӧрысь. Кӧлӧкӧльняыс потӧма, ӧти пельӧс киссьӧма.
Кучкас кӧ чардбиыд мортад, век нин сійӧ косявлас кӧмкотсӧ. Францияын ӧти чиновникӧс гымыд суас уличаын. Югнитас чардби — мортыд пидзӧс вылас усьӧ. Сувтас. Морттӧ босьтас йирмӧг, быттьӧкӧ зэв ёна кынмӧм бӧрын. Матын сэсянь вӧлі кабак. Мортыд пырас сэтчӧ — юыштны, шонтысьыштны. Видзӧдлас кок вылас — став тувйыс выль сапӧгсьыс вошӧма, сапӧгыс уналаті потласьӧма.
Мукӧддырйи чардбинад виӧм морттӧ, ылысянь кӧ, ловъя мортӧн чайтан. Ӧтчыд рытын духовнӧй школаын юралысь (смотритель) Труа нима карын мунӧ вӧлӧм гортас верзьӧмӧн. Бӧрсяньыс мунӧ манак. Гымавны пондас. Манакыд аддзӧ: мыйкӧ катласьӧ вӧв вылас юралысьыд. «Вугыртіс пӧ, тыдалӧ», — мӧвпалӧ манак. Воисны горт дінас. Манакыд пондас чуксавны юралысьсӧ, а сійӧ кулӧма. Верст кык кымын мунӧма вӧв вылад кувсьӧм бӧрас нин.
Англияын 1691-воын, юнь тӧлысся 27-ӧд лунӧ со мый вӧлі. Йӧзыс вӧлі уджалӧны видзьяс вылын. Кымӧртчис. Кымынкӧ морт пуксисны пу улӧ, лӧсьӧдчӧны ӧбедайтны. Гымыс кӧнкӧ ылын на кылӧ. Друг чардбиыд кучкас пукалысьясад. Ӧтитӧг ставныс кынмасны места вылас. Кольӧ час кык. Ветлысь-мунысьяс казяласны пу увсьыд йӧзтӧ, локтасны сэтчӧ. Аддзӧны: быттьӧкӧ измӧмаӧсь войтырыд сёйиг-костіныс: ӧти морт киас кутӧ стӧкан; мӧд лӧсьӧдчӧма курччыны нянь; коймӧд нюжӧдӧма кисӧ картупельла. Синъяс ставныслӧн восьса. Кык воськов сайсянь кӧ — быттьӧ ловъя йӧз. Кодсюрӧ сӧмын сьӧдасьыштӧмаӧсь, быттьӧкӧ тшынасьӧмаӧсь.
— Эз эськӧ ков пуксьыны налы пу улад!
— Мыйла эз ков? Кӧнкӧ пӧ ылын гымалӧма да.
— Гымалігад ньӧтчыд оз ков пу улад пырны. Пуад ӧд чард-биыд регыдджык кучкӧ. Эрд вылын колӧ овны сэки.
— Ӧні бара ме нинӧм вылӧ пу улад ог сувт гымалігад, — горӧдчисны быд боксянь войтыр.
— Быдсяма дивӧсӧ вӧчлӧ чардбиыд. Ставсӧ висьтавны он вермы. Мукӧддырйи чардбиыд шӧри вундывлӧ морттӧ, быттьӧкӧ черӧн сӧтас. Мукӧддырйи пасьтӧдзыс пӧрччӧдлӧ, ставсӧ вывсьыс куляс — мортыс дзоньвидза кольӧ, некутшӧм дой оз вӧч.
Ӧти морт вӧлӧм юӧ. Чардыд нетшыштас кисьыс стӧкансӧ, шыбитас мӧд керка ӧшинюлӧ — стӧканыд весиг оз жугав. Мӧдысь коркӧ мунӧ туй кузя морт. Пельпом вылас вила. Чардбиыд лэптас морттӧ сынӧдас, нӧбӧдас сыв 25 кымын, шыбитас муас, пондас бергӧдлыны дурпопӧс этшӧн. Кык нывбаба коркӧ ӧшинь дорас кыӧны прӧшви; чардбиыд мырддяс налысь емъяссӧ.
Австрияын, Вена кар дінын, 1865-ӧд воӧ лоӧ со кутшӧм дивӧ:
Ӧти доктор локтӧ вӧлӧм гортас кӧрт туй кузя. Поездсьыс петігӧн сюяс кисӧ зептас — портманетыс абу. Жугыльтчис доктор: портманетыс сылы дона вӧлі — сэтчӧ зарниысь вӧчӧма вӧлі кык шыпас, ним-овыслысь воддза шыпасъяссӧ. Воис доктор гортас. Недыр мысти локтӧ сы ордӧ пӧлитшӧскӧй, шуӧ: чардбиӧн пӧ дойдӧма мортӧс, куйлӧ пӧ пу улын. Мунас докторыд, пондас видлавны морттӧ. Аддзӧ: лядьвеяс кык шыпас, нач сэтшӧм портманетас кодьӧсь. Пальӧдас докторыд морттӧ, больничаӧ мӧдӧдас, ачыс сэтчӧ жӧ мунас, шуӧ: «дерт пӧ ӧд тайӧ доймӧм морт зептас менам вошӧм портманетӧй». Шобасны морттӧ — збыль ӧд портманетыд сюрӧ, зарни шыпасъясыс сылӧмаӧсь сӧмын-а. Мортыс вӧлӧма гусясьысь (вӧр). Сійӧс сэсся судитасны. Венаад став газетъясыд та йылысь гижлісны сэки.
Кор тӧдмалісны велӧдчӧм войтырыд чардбиыдлысь сямсӧ, пондісны тӧдны тшӧтш, мый вӧсна гымалӧ и. Электричествоыд тювӧ ручка-рачкакыліг. Посньыдик электричество бикиньясыд, кодӧс тай мортыд ачыс перйӧ, трачкакылӧны ёна кодь-а, ыджыд гымньӧлыд, кымынкӧ верст кузя, дерт нин ыджыд шыӧн-гымӧн мунӧ.
— Мыйла нӧ кузя гымыштӧ, сяркъялігтыр?
— Гым шыыс миянӧдз дыр локтӧ да. Тыдовтчас кӧ, шуам ылын паровоз, кутас кӧ сійӧ свисток сетны, войдӧр ми аддзам сӧмын ру, бӧрынджык кылам нин свистоксӧ. Кымын ылын миянсянь паровозыд, сымын ёна сёрмас свисток шыыс. Мый понда сійӧ? Быдсяма шылы муннысӧ колӧ ӧд кад. Шыыд оз зэв ӧдйӧ мун, югӧрсьыд ньӧжйӧджык мунӧ сійӧ. Ӧти здукӧн (секундӧн) шыыд котӧртӧ 300 метр кымын сӧмын. Чардыштас кӧ, ми пырысьтӧм-пыр жӧ чардбитӧ аддзам ставнас. Гымсӧ кылам бӧрынджык нин, дай огӧ ӧтпырйӧ ставсӧ: войдӧр воас миянӧдз чардбиыдлӧн матынджык инса гымыс, сэсся ылынджык инсянь. Мукӧддырйи чардавлӧ зэв ылын, сэки гымтӧ ми ньӧти ог кылӧй.
Выннас гымыд абу жӧ век ӧткодь. Мукӧддырйи шаркнитас — быттьӧ ситеч пома косявлӧны. Мукӧддырйи — быттьӧкӧ кӧрт тыра телега из туй вывті грымӧдӧ. Гымыштлас — быттьӧкӧ пищальысь лыясны, а мукӧддырйи — быттьӧ сё пушкаысь ӧтпырйӧ резьӧбтасны.
— Пушкаясыд чардбисьыд на чорыда гымыштӧны. Доймӧм салдатъяс висьталӧны: сё верст сайсянь пӧ пронтвывса пушкасьыд лыйсьӧмыд кылӧ, — шыасис ӧти инвалид.
— Сідзи дерт, — шуӧ студент. Ӧнія пушкаясыд гымсьыд ёна гораӧсьджык. Ыджыд пушкаясысь лыйсьӧмыд лӧнь дырйи 200-250 верст сайӧдз кылӧ. Гымыд кӧ шоча нин 20 верст сайӧдз кывлӧ. Йӧзтӧ пушкаыд виӧ да дойдалӧ не чардбиыд мында жӧ. Тайӧ уджнад гымтӧ ёна панйисны йӧзыд.
— Бурджык эськӧ мукӧд уджӧн панйыны вӧлі ывлавывтӧ (природатӧ), — медым няньыд му вылад бурджык сувтіс, медым быд сикас вузӧсыс вӧлі эськӧ унджык да донтӧмджык.
— Ставсӧ сійӧ вӧчас электричество жӧ, Талун сёр нин, висьтавны сы йылысь некор нин. Вайӧ вӧскресенньӧӧ нӧшта чукӧртчыламӧй, сёрнитыштам электричествотӧ доддялӧм йылысь — электрификация йылысь.
— Сійӧ нӧ мый нин лоӧ? — юалӧ ӧти детина.
— Он тӧд ли мый? — горӧдісны сы вылӧ. — Висьталісны нин тай! Сикттӧ электричество биӧн югдӧдӧм сійӧ лоӧ.
— Бур. Дзик жӧ нин, бара волам. Колӧ и миянлы электричествоавны, дыр-ӧ пемыдын олам.
Коймӧд сёрни. Электрификация йылысь
Вӧскресенньӧӧ лыддьысян керкаӧ бара тырыс шӧтіс йӧз. Весигтӧ мукӧд сиктъясысь локталісны кодсюрӧ. Эмӧсь сэні и ветлӧм-мунӧм войтыр, — кодыс Германияын, кодыс Австрияын овлӧмаӧсь пленын, уна нин и выльтор аддзывлісны найӧ.
Студент тадзи сёрнисӧ паніс:
— Мортыд важӧн нин казявліс электричествоыдлысь-чардбиыдлысь вынсӧ. Сӧмын эз вермы сійӧ регыдӧн доддявны чард вынтӧ. Ӧні на эськӧ оз век дом помын ветлы электричествоыд да, мортыдлысь сӧмын кывзӧ жӧ нин-а.
Медся-войдӧр колӧ вӧлі тӧдмавны: кытысь босьтны чард вынсӧ. Чардбисьыд ӧд сійӧс он босьт, кымӧрсьыд он судзӧд, — колӧ кыськӧ мӧдлаысь корсьны. Ёна мӧвпалісны та вылын велӧдчӧм войтыр, юрнысӧ жуглісны. Кузяӧн сэсся, дыр тільсьӧмӧн-пессьӧмӧн, сюсьмисны ӧд судзӧдны электричествотӧ — чард вынтӧ.
— Зыралӧмнад нӧ оз ӧмӧй позь вӧлі чукӧртны электричествосӧ, мыйта колӧ?
— Кӧть эськӧ и позис, шуам, да бурыс эськӧ этша лои сэтысь. Сэтшӧм электричествонад уджавнытӧ зэв ӧд ладтӧм. Саридз ваӧн мельнича бергӧдлӧм кодь жӧ. Ваыд эськӧ саридзад уна да, мельнича кӧльӧсатӧ бергӧдлыны сійӧ оз вермы — визулыд абу.
[...] сизим магнит трубичаяс кодьӧсь, вылыс вевт улас со, ставныс орччаӧсь.
Волхов станция вылад не ӧти динамо машина бергалӧ, а дзонь полк.
— Коркӧ ме аддзылі электростанциятӧ серпас вылысь. Вӧчӧмаӧсь американечьяс. Сулалӧ зэв джуджыд ваусянінын (водопад бердын). Электричествосӧ сетӧ пӧ гӧгӧрыс уна верст пасьта. Миян пӧ Волхов станцияыд гашкӧ сійӧ станциясьыс на ыджыд да?
— Сыысь ыджыдыд эськӧ оз ло да. Европаад Волхов кодь станцияыд абу некӧн — Германияын ни, Францияын ни, Англияын ни — некӧн на миян Волхов кодь ыджыд станцияыд абу ӧні.
Волхов станцияыд вештӧ миллион 200 сюрс рабочӧй мортӧс, — миллион 200 сюрс морт мында уджалӧ. Волховстройыд пондас уджавны уна сё во, а гашкӧ и уна сюрс во. Рӧскод сы вылӧ ыджыд оз ков ни.
— Сиктъясыдлы нӧ бурыс мыйкӧ эм-абу Волхов станциясьыд?
— Эм дерт. Волхов станция гӧгӧрса сиктъясад ӧзйӧ электричество би. Мельничаяс, плугъяс, тӧлӧдчан машинаяс уджалӧны электричествоӧн. Крестьянаыдлы ёна кокньӧдӧ уджтӧ электричествоыд, уджыс донтӧмджык сувтӧ и
Арталӧмаӧсь, вылӧ-ӧ сувтӧ вӧлӧн вартӧм да электричествоӧн вартӧм.
Овмӧсад воӧ, шуам, сюрс чумали (суслан) нянь. Вӧвнад вартӧмыд сувтӧ 277 шайтӧ. Электричествоӧн кӧ вартны сувтӧ сӧмын 206 шайт.
Уджавны сійӧн быдӧн сяммасны некутшӧм торъя велӧдчӧм оз ков. Лэдзин вартан машинаад электричествотӧ сюрӧс пырыд, сэсся сӧмын кольтатӧ мыччав. Косьтыны оз ков ни, — ульнас вартӧ. Вӧвнад вартігӧн ӧд сютӧ войдӧр колӧ на косьтыны нӧшта, — кадыс унджык мунӧ, дай ломтас сы вылӧ колӧ. Электричествонад вартігӧн няньыд пуд джынйӧн чумалиысь унджык усьӧ и.
Ӧні уналаын нин электричествонад вартӧны крестьянаыд. Кузяӧн быдлаын, быд крестьянин пондас электричествоӧн вартны.
Тӧлӧдчынытӧ электричествонад зэв лада и.
Неыджыд тӧлӧдчан машина луннад тӧлӧдӧ сюрс пудйӧдз. Ӧти машина кӧ лӧсьӧдны сикт вылад, зэв бура тырмас. Ёна ӧд эськӧ олӧмыд вежсяс сиктад, вакыскӧд кӧ нӧшта лӧсьӧдны. Электричествотӧгыд сійӧс не вӧчны дерт, — вывті вылӧ сувтас. Электричествоыд пондас тэныд и ватӧ вайны. Ӧти ва кыскан машина кӧ сиктад лӧсьӧдны — некытчӧ воштыны. Ӧти часнас сійӧ лэптас ватӧ 300 ведраӧдз. Пуктастӧ киськавны оз ковмы ведраӧн юкмӧсысь катлыны, пӧжарсьыд повнытӧ сэки озджык ков ни — пырысьтӧм-пыр позьӧ киськавны битӧ.
Уна мукӧд удж на позьӧ вӧчны электричествонад. Ылын кӧ сиктыд карсяньыд, некодлы кӧ вузавны йӧвтӧ, — электричествоыд йӧвсьыд вый вӧчас, — сӧмын лӧсьӧд вый вӧчан машинатӧ.
Ӧні ми омӧля на тӧждысям няньтӧ (сю-идтӧ) весалӧм понда. Аслыным и государстволы и убытка вӧчам. Тані бара жӧ электричество отсалас. Эмӧсь зэв бур сю-ид весалан машинаяс. Тайӧ серпас вылас петкӧдлӧма сэтшӧм машинасӧ (9-ӧд серпас).
Медся ыджыд уджсӧ крестьяниныдлысь, гӧрӧмсӧ, электричествоыд жӧ вермас вӧчны. Америкаын уна во нин электроплугъясӧн гӧрӧны.
Электроплуг кодь либӧ трактор кодь бура вӧла плугнад не гӧрлыны дерт. Бура кӧ гӧран мутӧ, бура и няньыд воас. Америкаын шӧркоддьӧма воӧ 140-150 пудйӧн десятина вылӧ. Ми сэтшӧм урожайтӧ вӧтӧн весиг огӧ аддзывлӧй. Сэсся ӧд и гортса уджтӧ на ёна вермас кокньӧдны электричествоыд и.
Босьтам, шуам, керка вӧчысьяслысь, пызан улӧс вӧчысьяслысь уджсӧ. Бурджык ӧдзӧстӧ вӧчны ковмас лун кык. Электростан кӧ лӧсьӧдны, кык луннад сэтшӧм ӧдзӧстӧ позьӧ витӧс вӧчны. Со ӧд кутшӧма содӧ уджыд электричествонад уджалігӧн.
Няньтӧ пӧжавны либӧ кутшӧма отсалӧ электричествоыд! Бурджык пӧжасьысьыд часӧн зэв нин нёль пуд нянь вӧчас. Электрическӧй машинанад сійӧ часнас жӧ 40 пуд нянь вӧчас. Няньыс бурджык артмас и — мичаджык, небыдджык. Рӧскодыс электричество вылас зэв ӧд этша мунас: пуд нянь вылӧ кык ур сӧмын.
Нывбабаыдлысь уджтӧ ёна жӧ позьӧ электричествонад кокньӧдны и. Мукӧд государствоясын электричествонад песласьӧны и, пожъясьӧны и, валяйтчӧны и, гладитчӧны и. Песласьӧм-гладитчӧм могысь пач ломтыны оз ков ни, тшын ни чад абу. Электрическӧй утюгыд вывті нин лӧсьыд бабаясыдлы: оз лякӧсьт ни, оз сот ни паськӧмтӧ.
Электрическӧй машинанад кульӧны весиг картупель кортӧ и. Машинаыс ичӧтик кӧрт пач сяма. Мыськаласны картупельтӧ, пуктасны машинаад, лэдзасны сэтчӧ электричество — машинаыд ӧдзӧс пыр ӧти мӧд бӧрся кульӧм картупель шыблавны пондас. Татшӧм машинаыд зэв нин лӧсьыд, кор уна йӧзлы сёянтӧ лӧсьӧдны.
Электричествоӧн быд удж позьӧ и ӧдйӧ, и бура вӧчны.
Кодъяс волывлісны мукӧд государствоясӧ, найӧ тӧдӧны дерт: уджалӧны сэні тэрыбджыка миянысь дай бурджыка. Сы понда сэсся и быдсяма вузӧсыд сэні донтӧмджык. Миян ӧти ӧдзӧстӧ вӧчигкоста немечыд вӧчас вит ӧдзӧс. Дерт сэсся немечыд донтӧгджык вермас вузавны ӧдзӧстӧ. Омӧля на ми уджалам, сы понда миян и вузӧсыд дона, и гӧльӧсь ми зэв. Колӧ велӧдчыны миянлы бурджыка уджавны, тэрыбджыка. Сюсьмам кӧ, бура кӧ уджавны велалам, — миян водзын воссяс паськыд туй шуда, долыд олӧмлань, тшыгъялӧм сэки бырӧ. Огӧ кӧ сюсьмӧдчӧй — личкасны миянӧс буржуйяс, капиталистъяс, — оз кӧ асланым, мукӧд государствоса капиталистъяс — кокньыдджык сы понда оз ло ӧд.
Тӧдӧ вӧлі тайӧ уджалысь войтырӧс велӧдысь-нуӧдысь — В. И. Ленин. Сійӧ индіс уджалысь йӧзлы туйсӧ, кыдзи петны бурджык, кокньыдджык олӧмлань. Сійӧ туйыс — электрификация. Электричествоӧн позьӧ перйыны озырлун. Быдторйыс эм миян: гырысь ваяс, визув юяс, пемыд, джуджыд вӧръяс, пармаяс; изшомыд муад, трундаыд нюрад, быдсяма рудаяс (кӧрт, ыргӧн, эзысь, зарни, с. в.) гӧраясын, нерпыд, — омӧля на отсалӧ миянлы тайӧ озырлуныс-а. Мукӧд государствоса капиталистъяс важӧн нин кыйӧдчӧны озырлунтӧ миянлысь ас кианыс босьтны. Ӧнӧдз ми кужим на видзны озырлуннымӧс, дорйысьны капиталистъясысь. Колӧ мӧвпыштны сэсся водзӧ йылысь. Колӧ лӧсьӧдчыны водзӧ кежлӧ водзсасьны накӧд. Сідзкӧ, медвойдӧр колӧ заптыны быдсяма коланторсӧ унджык: няньтӧ, шабдітӧ, йӧвтӧ, выйтӧ, вурунтӧ, быдсикас пабрик-заводса вузӧстӧ.
Электрификацияыд ёна отсалас тані. Электрификация пыр лӧсьӧдам ми бур олӧмтӧ.
Ті юаланныд менсьым, кыдзи нӧ пӧ тані, миян сиктын, лӧсьӧдны электрификациясӧ, — олам ми кар дінсянь ылын, электростанция матігӧгӧрын некутшӧм абу. Быд пельӧсын нин Сӧвет Союз пасьта кӧдзыд войвылын, Белӧй море дінын, шоныд лунвылын, Украинаын, Кавказын, Сибырын — быдлаын нин крестьянаыд асьныс, аснаукнас, босьтчӧны электрификациятӧ лӧсьӧдны, овмӧснысӧ сійӧн бурмӧдны. Кӧні визув ю эм, сэтчӧ сувтӧдны динамо-машина, кӧні завод матын эм — сэтысь босьтӧны электричество вынсӧ. Ӧтка сиктъяслы татшӧм уджтӧ сьӧкыд дерт панны. Медся бур — ыджыд динамо-машина лӧсьӧдны, — донтӧгджык сувтас электричествоыд; керкаястӧ югдӧдӧмсьыд кындзи, позьӧ сэки кутшӧмсюрӧ уджъяс электричествонад вӧчны и.
Колӧ ӧтувтчыны кымынкӧ сиктлы да ӧтвылысь сувтӧдны электростанциятӧ.
Кытысь нӧ сьӧмсӧ сы вылӧ босьтны! Ковмас дерт зэлӧдчыштны неуна. — Ӧти-кӧ, самӧкуртӧ этшаджык юны. Буртор вылад ӧд сьӧмтӧ корсьны позьӧ, — самӧкур вылад тай нӧ сюрӧ. Дерт ӧд, ӧтпырйӧ став сьӧмсӧ, мыйта колӧ, он вермы чукӧртны. Колӧ, сідз кӧ, удждысьны Сӧвет власьтлысь. Мӧскуаын эм «Электрокредит» нима учрежденньӧ, крестьяналы электрификациятӧ нуӧдны отсасьны лӧсьӧдӧма Сӧвет власьтыд сійӧс. Сэтчӧ, «Электрокредитас», и колӧ шыасьны. Сэні быдтор висьтавласны, туйдасны, индасны, отсаласны ньӧбны, мый колӧ, дай сьӧмтӧ сетасны уджӧн уна во кежлӧ, ичӧтикаӧн воысь воӧ мынтысьӧм вылӧ. Мыйкӧ понда кӧ он ладмы «Электрокредитыдкӧд», позьӧ на ӧд и ассяньыд босьтчыны уджавны. Новокарцево сиктын со кыдзи вӧчисны. Гӧгӧрбок мӧвпалісны крестьянаыд, арталісны-мурталісны — некытчӧ оз судзчыны, оз тырмы сьӧмныс. Матын сэні вӧлі пабрика. Шуисны сэтысь отсӧг корсьны. Чукӧртчисны, бӧрйисны войтырӧс, мӧдӧдісны пабрикаӧ, рабочӧйяс ордӧ. Рабочӧй йӧз дерт сьӧлӧмсьыс кӧсйисны отсавны налы. Уджӧн сетісны крестьяналы 1500 шайт сьӧм. Сэсся шуисны кымынкӧ вӧскресенньӧ уджавны нӧшта, донсӧ сійӧ уджсьыс ставсӧ сетны Новокарцево сиктса крестьяналы жӧ электрификация лӧсьӧдӧм вылӧ. Крестьянаыд ассяньныс бара жӧ мыйсюрӧ кӧсйысисны вӧчны. Шуисны лӧсьӧдны йӧр, быдтыны сэні градвыв пуктасъяс, став пуктассӧ йӧрсьыс вайны сэсся пабрика бердса челядьӧс видзан быдтанінъясӧ. Со кыдзи отсалісны мӧда-мӧдныслы пабрикаын уджалысьяс да сиктса гӧрысь кӧдзысьяс.
Колӧ и миянлы бурджыка мӧвпыштны электрификация йывсьыд. Кооперативтӧ колӧ туйдӧдны татчӧ тшӧтш и. Быдӧнлӧн мед сьӧлӧмыс ӧзйӧ, медым быдӧн босьтчасны уджавны, медым быдӧн гӧгӧрвоасны — кутшӧм бур вӧчас электрификацияыд став вӧлӧсьтувса крестьянаыслы, став государствоыслы и. Электрификация йывсьыд кокниа гӧгӧрвоана кывйӧн гижӧмаӧсь нигаясӧ. Сійӧ нигаяссӧ колӧ лыддьыштавны, велӧдчыштны, медым сяммыны пондан электрификациятӧ лӧсьӧдны. Степанов ёртлӧн эм нига «Электрификацияӧн» шусьӧ. В. И. Ленин тшӧктыліс гижныс сылы. Колӧ лыддьыны тайӧ нигасӧ, гӧгӧрбок вежӧравны. Сійӧ велӧдас, туйдас электричество бердад уджавнытӧ.
— Ӧні сёр нин. Кад нин мунавны гортӧ. Гашкӧ, нӧшта на чукӧртчылам, сёрнитыштам, кор электрификациятӧ лӧсьӧдны босьтчам.
Олӧмаджык войтыр муналісны гортлань. Том войтырлӧн ӧзйӧма сьӧлӧмъяс, юасьӧны, варовитӧны, шмонитӧны, ваксьӧны.
Югдӧ нин. Том йӧзлӧн сьылӧмъяс век на кылӧны. Важ сьыланкывъяс сор сьылӧны выль сьыланкывъяс. Коді лӧсьӧдысьыс, — некод оз тӧд. Сьылӧны электрификация йылысь нин.
Сыктыв дорын чард вын кыскӧ
Ру вынйӧра машина,
Везйысь везйӧд нуӧ вынсӧ,
Кар гӧгӧрыс югдӧма.
Кӧдзвыв сиктын праздник кежлӧ
Юан зелля эз ньӧбны, —
Верӧс чукӧр тӧлкуйтісны
Чард вын бияс лӧсьӧдны.
Кутшӧм куль нин тайӧ ворсӧ,
Тикӧн пӧльӧ чашйӧ юр, —
Он и тӧдлы, рытын ӧзйӧ
Ачыс югыд, кутшӧм бур!
Ӧшин улӧ сюръя шняпки,
Чӧлӧй, зонъяс, абу теш:
Пукавныд волӧй ті аски —
Выль би вылӧ петас веж.
Коркӧ пыр жӧ кыа петас,
Югдас арся пемыд вой, —
Коми сиктӧ чардби югдас,
Олӧм лоас важысь збой
 This is a translation and has a separate copyright status from the original text. The license for the translation applies to this edition only.
| |||||
| Original: |
| ||||
| Translation: |
| ||||
