Гырысьджык велӧдчысьяскӧд гожся удж

by Старцев Георгий Афанасьевич

Кӧдзыд тӧв коли. Лым сьӧдасис, сылі. Йи кылаліс. Пӧчьяс, посни челядьяс сьылӧны:

«Йи кылалӧ-дӧлалӧ,

Казна ӧдзӧс волялӧ.

Иванӧй, прӧсти!

Марьяӧй, видза!»

Марьяыс — сійӧ лоӧ ва, Иваныс — йи.

Велӧдысьяслы тайӧ каднас мый керны? Мый найӧ вермасны сетны велӧдчысьяслы? Да быдторсӧ!

Лун нюжалӧ. Турунъяс быдмӧны, пуяс коръясьӧны, дзоридзьяс мичмӧны, сюяс ичӧтик нырнысӧ мыччӧны. Пӧткаыс лыдтӧм-тшӧттӧм лэбӧ лунвывсянь, шоныдланьсянь. Гагъясыс, гутъясыс, номъясыс, бобувъясыс мыйта дзизгӧны-дузгӧны гӧгӧрын. Вӧрын, вадорын, — быд пельӧсын чужӧ ловъятор!

Гажа жӧ сэк овны, кывзысян кӧ сьӧлӧмсяньыд быд шыӧ, быд кылӧм шыторйӧ!

Велӧдчысьяслӧн сэк оз пукавсьы дука школаын. Нигаяс киӧ оз пырны. Колӧ югыд, гажаин, ывла, вадор, вӧр, визь вылын гажа!

Велӧдысьяслы тайӧ каднас колӧ челядь сьӧлӧмӧн овны: гажӧдчыны, сёрнитны, ветлӧдлыны накӧд, кытчӧ налӧн сьӧлӧмныс кыскӧ. Колӧ казьтыштны ассьыд томлунъястӧ, челядьдырся олӧмтӧ. Петны велӧдчысьяскӧд тшӧтш уличаӧ, югыдінӧ, петкӧдны школа олӧмсӧ ывлаӧ. Лыддьысьны велӧдчан нигаяс, задачникъяс колӧ игнавны сизим томанӧн.

Мунӧй велӧдчыны енэж улӧ, вӧрӧ, вадорӧ, видз вылӧ! Найӧ ловъя нигаяс, бурджык велӧдысьяс.

1. Ывлаын.

Петінныд ывлаӧ. Кывзӧй бура, мый тіянлы енэжувса пуясыс, дзоридзьясыс, ваыс, шоръясыс кутасны висьтавлыны. Сӧмын быд висьталӧм юрад он сюй. Бура кывзӧмнас на ещӧ миян мукӧддырйиыс уна тор вунлӧ. Ӧти шорыс ывлаын миянлы унджык висьталас вогӧгӧрся нига серти тӧдмалӧмысь. Сы вӧсна ывла вылын велӧдчигӧн сьӧрсьыд колӧ вӧдитны кабала да карандаш. Быд выльтор тӧдмалӧм йылысь пасъявны.

Эмӧсь зэв посньыдик номъяс, кодзувкотъяс; жуӧны, зыньгӧны. Сӧмын найӧс куш синмӧн он аддзы, колӧ вӧдитны ыдждӧдан стеклӧ, микроскоп, бритва, пуртъяс. Бӧръяясыс ковмасны турун кор вундавны микроскоп пыр видзӧдігӧн.

Турунъяс, дзоридзьяс вужйӧн косьтыны колӧ босьтны газетъяс, гагъясӧс ӧктыны банкаяс, ичӧтик сакъяс.

Со и став отсасьысьыс енэж улын велӧдчигӧн: карандаш, бумага, ыдждӧдан стеклӧ, микроскоп, пурт, бритва, газетъяс, банкаяс да сакъяс.

2. Школадорса удж.

Медводзын тӧдмаланныд ті школа дор, горт дор, керка гӧгӧр. Сёрнитанныд ас костаныд:

Керка вӧчисны пӧльяс, айяс...

Керка вӧчӧма пуысь, кирпичысь...

Пу керка регыдджык сісьмӧ..

Кирпич керка дырджык олӧ...

Уна судта керка абу зэв бур дзоньвидзалунлы. Гырысь ӧшиньяса керкаын синъяслы кокньыдджык ужалігӧн...

Керка рисуйтанныд. Видлаланныд, кодлӧн мичаджык лои, сэсся, эм кӧ школаын музей, сэтчӧ и ӧшӧданныд сійӧс. Рисуйтанныд мукӧдтор да сідз жӧ вӧчанныд.

Амбар дорын сёрнитанныд, мыйла сійӧ вӧчсьӧ, мый сэн видзӧны. Рисуйтанныд сійӧс.

Мунанныд гӧр-пиня дорӧ.

Миян роч гӧр этша на. Ӧтлааланныд роч гӧр да коми пу гӧр, кодыс лӧсьыд, коднас ӧдйӧ удж эштӧ. Кӧн роч гӧрсӧ вӧчӧны, мыйысь...

Аддзанныд мӧсъясӧс, вӧвъясӧс, баляясӧс, каньясӧс, чипанъясӧс.

Сёрнитанныд лысьтысьӧм йылысь, важысянь-ӧ сійӧ мунӧ; вӧв йылысь, кор сійӧс велӧдӧмаӧсь кыскасьны, уджавны.

Мыйла кань олӧ... Кутшӧм зверлань сійӧ мунӧ туша сертиыс. Чипан колькйысь кутшӧм буртор босьтӧны.

Казьтыштанныд коркӧя кӧрт зырйӧн да коканӧн гӧрӧм. Гарыштанныд ӧнія олӧм йылысь, Сӧвет власьтлысь миян понда тӧждысьӧмсӧ. Сёрнитанныд электричество йылысь, парӧвӧй машина гӧр йылысь, тракторъяс йылысь, мукӧд пӧлӧс видз-му уджалан машинаяс йылысь. Сёрнилӧн, тӧдӧмлӧн да уджлӧн пом абу!

3. Вӧлӧсьт кузя мунігӧн.

Мунанныд водзӧ вӧлӧсьт кузя. Тӧдмӧданныд вӧлӧсьт пукалӧм — лунӧ банӧн али войвылӧ сійӧ видзӧдӧ, асывлань али рытывлань. Керкаяс лӧсьыдӧсь-ӧ, мичаӧсь-ӧ, орччӧн али пусь-пась найӧ сулалӧны. Кытчӧ коли школа, кодарын вичко. План вӧчанныд. Сёрнитанныд масштаб йылысь, гажаджыка, бурджыка состӧм кузя вӧлӧсьтын керкаяс пуктӧм йылысь. Велӧдад керка-карта гӧгӧр видзны сӧстӧма; улича вылысь лӧп-ёг идравлыны. Мыйла?.. Сэки овны лӧсьыд, долыд, дзоньвидзалуныд бур, вын-эбӧсыд ён. Висьӧм шочджыка тӧдлӧны. Пӧжаръясысь видзчысьӧм кузя кыдзи колӧ вӧлӧсьтъясын пуксьыны: гежӧда-ӧ, тшӧкыда-ӧ.

Сад коръясьӧ. Сильӧяс (лэбачьяс) сьылӧны. Кутшӧм гажа. Сад зэв бур тор. Сійӧ гагъясӧс ылӧдлӧ градъяс вылысь. Луннас став лёк дуксӧ кыскӧ-воштӧ ас пытшкас, ыджыд кӧ сійӧ... Керка пытшкӧс дзоридзьяс сэтшӧм жӧ бур керӧны. Найӧс колӧ войын узьланінысь мӧд жырӧ (вежӧсӧ) петкӧдны. Войын став дзоридзыс и став пуыс миян моз жӧ лолыштӧны шома газӧн. Дзоридзьяс йӧз моз корсьӧны югыдін, кыскысьӧны югыдлань... Висьталӧй, мыйла сідз? Пемыдінын кӧ видзан дзоридзьясӧс, оз лоны вежӧсь. Мыйла? Мыйла колӧ вежӧдӧмыс дзоридзьяслы?

4. Гуяс вылын.

Воанныд гуяс вылӧ. Рытын сэн шуштӧм. Лунын асьныд ыджыдӧсь. Висьтавлӧны: «Тан менам пӧльӧ куйлӧ, тан бабӧ... чой..: дыр нин узьӧны..». Мыйла нӧ эськӧ кулӧ мортыс? Морт кулӧ пӧрысьла, висьӧмысь-доймӧмысь, вина юӧмысь. Кутшӧм лёк овлӧ вина помысь. Сёрнитанныд морт дзебӧм йылысь миянын, мукӧдлаын; важ йӧз кыдз дзеблӧмаӧсь, мыйла мукӧдлаас сотӧны кулӧм мортсӧ, кӧнъясын сотӧны. Мый кольӧ мортысь кулӧм бӧрти. Эм-абу рай, ад. Колӧ оз вичко, кыдз сійӧ лоӧма. Кыдз лоӧма «торъя вын» — чудеса, ен. (Видзӧд гижӧдъяс Рубакинлысь; Рейнах — История религии). Наука водзӧ мунӧмла ен бӧрӧ кольӧ; мӧд ног кӧ, сылы кевмӧм чинӧ, ньӧжйӧникӧн бырӧ.

5. Ю дорын.

Тӧла кӧ — ва быгъя, гызьӧма. Лӧнь да шондіа кӧ — ставлӧн сьӧлӧм ворсӧ.

Географияысь тӧдмӧданныд юлысь помсӧ, кытчӧ сійӧ усьӧ. Тӧдмӧданныд веськыдладор, шуйга дор (ю визувтас ног чужӧмӧн колӧ сувтны). Тӧдмӧданныд кузьтасӧ, пасьтасӧ юлысь, джудждасӧ. Висьталанныд, кутшӧм посни юяс тайӧ юӧ усьӧны, кутшӧм шоръяс. Мый нимъясныс. Коді да мыйла налы нимсӧ пуктӧма. Кор ойдлӧ, кор косьмылӧ юыд тіян дінті. Мыйла колӧ ва кузьта да джуджда тӧдны. Кыдзи?

Висьталанныд ватерпас йылысь да рейкаяс йылысь. Кыдзи зэр, лым да мукӧд тор мерайтӧны? Мыйӧн? Волывлӧ оз паракод? Мый нима? Коді паракодсӧ медводз вежӧравлӧма, вӧчлӧма? Кутшӧм пыж тіянладорын? Кутшӧм чери ёнджыка олӧ, шедӧ? Кымын пӧлӧс олӧ тіян юын? Мый найӧ сёйӧны? Кор ёна шедӧны? Сир чери мукӧддырйиыс мортысь оз пов. Мыйӧн, кыдзи чери лолалӧ? Кыдз чери чужӧ? Кыдз найӧс быдтыны, мӧдлаын паськӧдны (чери видзан — аквариум). Мый сійӧ ачыс ваыс? Кысь артмӧ, мый сы пытшкын эм? (Медуна шоммӧдан газ^Кислород./^ да ӧзъян газ^Водород./^). Кыдз сысъявны, сӧстӧм ва артмӧдны? Кутшӧм лёк овлывлӧ наысь? Кутшӧм бур керӧ ва? Кутшӧм юяс Коми муын, Рочын, став му вылын?

6. Мельнича дорын.

Мӧдӧдчанныд мельнича дорӧ. Видлаланныд пруд, мельнича, ва пыранін кӧльӧса вылӧ. Пырад мельнича пытшкас. Тӧдмалад ва кӧльӧса, кос кӧльӧса, ыджыд-ӧ изки. Уна-ӧ изӧ мельнича ӧти лунӧ, во гӧгӧр. Сетанныд уна пӧлӧс задачаяс. Мый висьталӧ «изки» (кык кывйыв — «из» да «ки»). Изки шуӧ: «Ме мортлӧн медъён пиньыс». Пач шуӧ: «Ме мортлӧн медводдза вомыс» Кыдз сідз? Думыштӧй. Рисуйтчанныд. Кутшӧм пӧлӧс мельничаяс овлӧны?..

7. Вӧр шӧрын.

Мунанныд вӧрӧ, тӧдмасянныд пуяскӧд. Кутшӧм пӧлӧс овлӧ вӧр. Кутшӧм пӧлӧс пуяс быдмӧны миян оланінын. Кыдзи тӧдӧны пулысь кызтасӧ, арӧссӧ. Кыдз артмӧ пес. Мыйла пулӧн лыскыс, корйыс веж. Кыдз сійӧ лолалӧ, сёйӧ. Сёян кайӧ пу пытшкӧдыс кырсь дортіыс, кор сійӧ сёйӧ муысь. Кор сійӧс коръясыс вердӧны, сэні сёян локтӧ пу болоньӧдыс.

Кутшӧма быдмӧ пу кушинын, мыйла? Кутшӧм пуысь мый вӧчӧны? Кутшӧм пу пес вылӧ бурджык? Биысь колӧ вӧртӧ видзны. Пуяслӧн олӧмыс морт олӧм кодь жӧ: косясьӧны мӧда-мӧдыскӧд, отсасьӧны мӧда-мӧдлы. Мыйӧн найӧ абу морт кодьӧсь? Пу оз куж сёрнитны, юрсадявны, оз вермы ветлӧдлыны. Пу вылын коръясыс кыдзи ӧшалӧны? Кутшӧм сёянтор миян вӧрын быдмӧ? Кыдз морт тӧдӧма би йылысь? Кыдз сійӧ войдӧр перйысьлӧма? Ӧні кутшӧм бияс эмӧсь?

Висьталанныд кер лэдзӧм йылысь, пурйӧн кывтӧм йылысь. Кытчӧ миянысь керйыс мунӧ, мый сыысь вӧчӧны? Кӧрт туй вылӧ уна колӧ вӧр. Паровоз ломтӧны пескӧн да из шомӧн ^Каменный уголь./^. Паракодъяс, баржаяс, миян дорын керкаяс, ставыс пуысь вӧчӧма. Пуысь жӧ вӧчӧны пельсаяс, додьяс... унатор. Вӧр быртӧдзыс кутасны нин сыысь быдторсӧ вӧчавны. Миян ӧд уна кӧртыд абу да. Оланінным миян медозыр вӧрӧн. Ковтӧг энӧ керавлӧй быдмысь пуясӧс, видзӧ найӧс биысь.

Мый сёйӧ пу муысь да мый босьтӧ сынӧдысь^Сынӧд — воздух./^?

8. Нюр вылын.

Пыдӧ кӧ пыран вӧр пӧвстӧ, ветлӧдлыны кӧ ёна кутан сэт, волывласны зэв паськыд кушинъяс. Сэні кок улад пычьялӧ ва. Шочиник пуяс жугыля видзӧдӧны. Сэтшӧминыс шусьӧ нюрӧн. Артмӧма сійӧ сідзи: кодъян кӧ вылыс му, воас топыда пуксьӧм сьӧд либӧ гӧрд сёй. Зэр бӧрти, лым сылігъясӧн, ваыс сёй пыр оз вермы пырны. Сёянтор пуяслы нюрын этша. Сы вӧсна сэн оз вермыны найӧ бура быдмыны. Нюрын быдмӧ турун, мырпом. Мыйла найӧ сэтчӧ петӧны? Нюр вылын олӧны куликъяс, турияс — кузь кока пӧткаяс.

Мый позьӧ вӧчны нюрысь? Позьӧ виддзӧ пӧртны. Медыджыд нюр Россияын — Пинскӧй нюр. Сэтӧн унджык нюрсӧ виддзӧ нин пӧртӧма. Тан миян сідзжӧ колӧ вӧчны. Колӧ нюръястӧ гуранъяс, канаваяс кодйӧмӧн косьтыны, пу лӧпсӧ сотны, новлыны. Сэсся сэтчӧ турун кӧдзны: бобӧнянь, пырей, шыр анькытш. Сійӧ уджсӧ тӧдӧны агрономъяс.

9. Видз вывті мунігӧн

Лэччинныд видз вылӧ. Кыт шусьӧ виддзӧн? Туруна, абу? Мыйла турунтӧммӧны, кушмӧны видзьяс? Кутшӧм пӧлӧс видзьяс миян эмӧсь? Ойдланін, ласта, ректас, лос, оль выв, нёвтас видз. Кымын пӧлӧс турун быдмӧ му пасьтаас? Кутшӧмъяс миян эмӧсь, мый нимаӧсь? Видзьяс миян турунтӧмӧсь. Турун оз вермы петны кӧдзыд понда да омӧля видз дӧзьӧритӧм понда. Олам ми войвылын: тӧв кузь, гожӧм дженьыд; видзьяс весиг огӧ вынсьӧдлӧй.

Чукӧртӧй став сикас турунсӧ. Вӧчӧй гербарий, газетныд ӧд сьӧрсьыд. Кутшӧм овлӧ гербарий? Кутшӧм турунысь зелля (лекарство) позьӧ вӧчны? Кутшӧм турунъясӧс сёйӧны мортъяс? Мыйла колӧ гербарий? Мый керӧны корӧсьӧн? Кор пывсьӧны купальничаӧн? Мый сійӧ висьталӧ? Сійӧ висьталӧ важ войтырлысь йӧйталӧмсӧ^Тані позьӧ казьтыштны роч йӧзлысь Коляда; йӧктӧмъяс, гажӧдчӧмъяс славяналысь, Ладимер князьлысь. Кутшӧм эм миян, комияслӧн, сэтшӧм модаа гажӧдчан лунъяс?/^. Мыйла турунъяс дукаӧсь, мыйла мукӧдыслӧн дзоридзьясыс зэв мичаӧсь? Кыдз ытшкӧны, мыйӧн? Косаӧн али литовкаӧн бурджык ытшкыны?

Мукӧдлаын машинаӧн ытшкӧны и куртӧны.

10. Зарни сю пӧвсын.

Шепъяс зарни гыӧн гыалӧны. Сійӧ миян нянь локтӧ. Му зэв уна. Сӧмын колӧ тӧдны — бурыс уна-ӧ. Кутшӧм му вылын бурджыка сю быдмӧ? Гырысьӧсь-ӧ миян муяс? Уна-ӧ кӧдзӧ нянь ӧти мортыс? Уна-ӧ нянь воӧ ӧти пуд кӧйдысысь? «Унджык кӧ колӧ сю, сэк колӧ шочджыка кӧдзны» — шулӧмаӧсь важ йӧз. Сідз абу? Кымын пӧлӧс сю миян кӧдзӧны? Украинаын ёна нянь быдмӧ. Тан миян вӧр да сіма^Руда./^ эм. Оз-ӧ позь уджсӧ кыдзкӧ вежны ^видзӧд Полятич, Экономия Чупровлысь, Царь-Голод С. Бах/^? Кор кӧдзӧны сю, ид, кор пуктӧны картупель?

Корсянь мортыд велалӧма сюсӧ вӧдитны? Кӧн чужлӧма картупель, кор вайӧмаӧсь сійӧс Россияӧ, миянӧ? Висьтавны картупельнӧй бунт йылысь. Кыдз бурджыка позьӧ пуктыны картупель? Мый колӧ тӧдны, мед бура чужас кӧйдыс^Васӧд, шоныд, сынӧд. Мыйла?/^. Кыдз миянладорын вундӧны, косьтӧны сюсӧ? Кыдзи эськӧ бурногыс колӧ? Кыдз кӧйдысъяс видзны тшыкӧмысь.

Позьӧ сетны задачаяс мерайтны му кузьта да пасьта. Петкӧдлыны кымын квадратнӧй сыв сійӧ мулӧн. Ӧти му вылас, десятинаӧ (2400 сыв) кӧдзсьӧ кӧкъямыс пудовня сю. Уна-ӧ кӧдзсьӧ джынъяс? Коймӧд паяс? Сідз водзӧ. Тӧдмӧдны велӧдчысьясӧс десятинаӧн. Велӧдны ёсь пома муяс мерайтны.

11. Мый висьталӧ джуджыд гӧра.

Позьӧ кӧ, джуджыд гӧра вылӧ колӧ ветлыны. Сэн сёрнитанныд гӧра йылысь, кор, кыдз сійӧ артмӧма. Му визьяссӧ (слои) тӧдмӧдад. Мый эм да овлӧ гӧра пытшкын: ключьяс, кӧрт, ыргӧн, сімаяс. Кысь артмӧ емдон, уклад (сталь), чугун? Кӧні? Мый наысь вӧчӧны? Кутшӧм сынӧд гӧра йылын? Мыйла гӧра йылӧ пу оз быдмы? Мый вӧчӧны лыаысь, кыдз? Мый нима гӧраяс эмӧсь Коми муын, Россияын, Европаын, мукӧд му вылын? Разалӧ оз гӧра? Жугӧдӧны зэр, ва, сынӧд вежласьӧм: шондӧдлӧм да кӧдздӧдлӧм. Сэні рисуйтчанныд, чукӧртанныд изъяс, сьыланныд.

12. Бӧр школаын.

Кытшовтінныд дас пӧлӧс инӧд. Аддзылінныд да кывлінныд унатор. Рисуйтчинныд, артасинныд, решайтчинныд, дзоридзьяс ӧктыштінныд. Гагъяс, бобувъяс банка тыр! Кужӧй сэсся найӧс пыдӧджык тӧдмавны! Юасьӧ гагъяс йылысь, вундалӧ дзоридзьяс, видзӧдӧ микроскоп пыр. Быдӧн найӧ ловъяӧсь, быдӧн вӧрӧны. Пукталӧ, ӧшлӧ картинаяс, кыдз тіянлы мичаджык кажитчас. Задачаяснытӧ, му мерайтӧмнытӧ гортаныд кужтӧмъяслы висьталӧ. Висьталӧ, кыдз бура картупель пуктыны, кыдз бура кӧдзны да гӧрны! Со мый ті аддзинныд енэж улысь!

Задачаяс, темаяс:

1. Мый ме талун аддзылі.

2. Кутшӧм миян школа, сад.

3. Кыдз миян гӧрӧны да кӧдзӧны.

4. Миян мельнича.

5. Вуграсьӧм.

6. Вотчӧм.

7. Мый ме тӧда дзоридз йылысь.

8. Мый вӧчӧны коз пуысь, пожӧмысь, кыдз пуысь.

9. Колӧ оз сад.

10. Кутшӧм уджъяс крестьянинлӧн гожӧмын.

11. Мыйла колӧ амбар да пывсян да рыныш.

12. Ас юсянь кодарын ме ола.

Сад да школа мерайтны рулеткаӧн.

Мерайтны му: куим пельӧса, уна пельӧса, гӧгрӧс му. Чертитны план ас керкалысь, кыдз сулалӧ амбар, сад, пывсян.

Чертитны план став вӧлӧсьтлысь.

Чертитны тӧдса ю, пасъявны вӧлӧсьтъяссӧ, чертитны шор.