Зайниев Гельсий - Лӱмдымӧ лӱмлӧ айдеме
Алексей дене кунам палыме лийынна да икымше гана кидым кученна – каласен ом керт. Очыни, Морко гыч Йошкар-Олашке, «Ямде лий» газет редакцийыш, куснымыж деч вара тӱҥалтыш кечылаште – 1969 ий шошым. Тунам пионер газетын редакцийже Волков уремысе 141-ше номеран пӧртын икымше пачашыштыже, урем гыч пурымо омса ваштарешак, ик кугу пӧлемыште верланен ыле. Воктенысе пӧлемлаште – газет-журнал издательствын дирекцийже да бухгалтерийже, «Молодой коммунист» газет редакций, Журналист ушемын правленийже да… ял озанлык министерствын урлыкашым тергыше (семенной) инспекцийже. Мый тунам «Марий коммуна» газетыште пашам ыштенам, редакцийна саде пӧртын кумшо пачашыштыже лийын, а кокымшышто – «Марийская правда».
Кеч-кудо редакцийыш толшо-кайыше еҥлан «Ямде лийын» омсаж воктеч эртен кошташ логалын. Кӧ йоча газетыш серкален, тудо эртен каен огыл, пуренак лектын. Мыят возгаленам да пурен коштынам. 1967 ийыште угыч шочмек, «Ямде лий» «Молодой коммунист» газетыш ешартыш (приложений) семын савыкталтын, тудын посна редакцийже лийын огыл. А.Юзыкайнын тыршымыж дене йоча газет комсомол изаж деч «посна лекте», тыге 1977 ий 2 апрельыште, шуматкечын, у сынан «Ямде лийын» икымше номерже ош тӱням ужо. Газетын пӱрымаштыже лийше тиде савыртыш мыйымат куандарыш, да ты амал дене «Марий коммунылан» «Саламлена, «Ямде лий»!» изирак статьям серышым (1977 ий 3 апрель).
Газет дене кылым утларакше Валентин Исенеков гоч кученам. Тудо мыйын пашам ыштыме культур, литератур да искусство отделыш, варарак - секретариатыш чӱчкыдын толеден, кӱлеш лийме годым тиде але вес теме дене материалым сераш йодын. Кугурак темым да рубрикым, очыни, тӱшкан палемденыт. Южыжо кужу жапым авалтен.
Мутлан, 1975-1976 ийлаште газет Олык Ипай лӱмеш премийым налше-влак дене палдарен шогыш. Тунам мылам писатель-влак Валентин Колумб, Семен Николаев, Миклай Рыбаков, артистка Галина Иванова, музыкально-художественный школ-интернатын йоча хоржо нерген сераш перныш.
Лу ий утларак эртымеке, «Ямде лий» «Чодыра пеледыш» рубрикым почо. 1925 ийыште марий поэзий дене палдарыше икымше антологийым – лач тыгай лӱманым – С.Чавайн ямдылен да Москошто савыктен луктын. «Тиде рубрикыште ме шагал палыме, мондалтше марий литератор-влак нерген каласкалаш шонена», - ойлыш тунам А.Юзыкайн. Редакцийын йодмыж почеш Алексей Эрыкан, Тихон Ефремов, Виктор Вайшев, Эрвел Осып, Ямблат Йыван, Сакева Сайпетинова, Пӧтыр Ланов, Александр Янай, Ошламучаш Йыван, Олег Искандаров, Николай Тишин, Логин Аги, Эсай Чапай нерген изирак статьялам серышым.
«Ямде лий» газетын «Марий писатель – фронтышто» рубрикыж гыч «Арслан тукым» книга (1985) шочо. Тушко элнан тушманже-влак ваштареш кредалше кумло утла серызе нерген очерклам пуртымо. Мыланем кок Анатолийын – Бик ден Айзенвортын – салтак корныштым шымлаш вереште.
Тунам але изиш ондакрак газетын вуймутышкыжо кычкыралтыш палым ешарышт: «Ямде лий!» Икана Алексей деч йодым: «Кушеч лектын тиде знак? Тымарте уке ыльыс». Тудо кумысырын умылтарыш: тидым ышташ КПСС обкомын кокымшо секретарьже Иван Степанович Гусев кӱштен. Ондакше редактор кугу тӧра шӱдымыжым ала монда манын шонен, темлыме вашталтым ышташ вашкен огыл. Но Гусев шке «линийжым» шукташак тыршен, сандене газет лӱмыш кычкыралтыш палым шындаш логалын.
Вара тиде знак газетым саемдаш але тудын лудшыжым шукемдаш полшен мо? Уке, конешне. Гусев шкежат самырыкше годым редакцийыште ыштен ончен. Тиде опытшым шарналтен, марий йоча газетым утларак чаплым, сылным ыштыме шотышто ой-каҥашым пуа гын, пайдаже шукырак лиеш ыле. Иван Степановичын паша гыч кайымекше, уто знак газет лӱм гыч лектын возо.
Марий пионерийын газетше печатлыме у йӧным шыҥдарымаште пионер лийын – тудо офсет йӧным кучылтмашке Марий АССР-ыште эн ончыч куснен. Тидлан кӧра утларак сылнештын. Варарак,1978 ийыште, «Марий коммуна» газетлан 60 ий темат, тидын лӱмеш ик кечаш «Марий журналист» газетым ямдылаш пижна. Типографийыште тудым офсет йӧн дене савыкташ темлышт. А мый, ответственный секретарь, тиде у йӧнетым нигунар ом пале. Сандене верстатлыме годым Алексей деч полышым йодаш перныш. Тудо шке жапшым ыш чамане, пел паша кечым (але утларакат) мыйын пелен типографийыште эртарыш. «Марий журналист» жапыштыже лекте.
1978 ийыш тошкалме деч изиш ончыч, 23 декабрьыште, Алексей мыйым пелашем дене пырля У ий водын тудын дек унала мияш ӱжӧ. Тунам Юзыкайнмыт ешлан кок куан иктеш толын: нунылан Сомбатхей кундемыште кок пӧлеман пачерым пуэныт. «Иканаштак пӧртсийым эртарена да У ийым вашлийына, - мане Алексей Михайлович. – Вараш ида код, шым шагат каслан миен шуза».
Ӱжмӧ верыш кузе от кай? Адакше айдемын тыгай кугу куан – пачерым налыныт! Ме тунам Ремзавод кундемыште, лач саде завод воктенак, иленна. Юзыкайнмыт дек каласыме жап деч пел шагатлан почеш кодын миен шуна. Изиш йӧндымынракат чучо – чыла гаяк унашт толыныт ыле. Нунын коклаште – Алексейын йоча газетысе йолташыже-влак: корректор Зоя Иванова ден марийже Варсен Иванович, корреспондент Лиза Егоркина (Тихонькина) ден пелашыже, корреспондент Гена Алексеев ден келшыме ӱдыржӧ, отдел вуйлатыше Анна Петухова ден тукым шольыжо, самырык поэт Тимофей Петухов (Локама), ответственый секретарь Валентин Соломин. Тыгак ыльыч суртозан изаже – писатель Александр Юзыкайн, икымше марий архитектор, Тымбай ялын эргыже Кутлубай Семеновын ӱдыржӧ Нина ден марийже Анатолий Абаковмыт, У Тымбай ял марий, музыкант да дирижер, Марий АССР искусствын заслуженный пашаеҥже Борис Шамшиев ден ватыже, ученый-йылмызе Юрий Андуганов ден ватыже Рита. Башкирий гыч озавате Валентина Ямакаевнан аваже, Галина акаже марийже Максим да ныл йочашт дене толыныт.
Алексейын ойжо почеш Борис пеленже тальянка гармоньым конден ыле, тудо тӱрлӧ деч тӱрлӧ семым виртуозла шоктыш, мурыктышат, куштыктышат. Сандене кас пеш веселан, оҥайын, ялт шижде эртыш. Ӱстелышт сийлан поян ыле. Поснак ушеш кодын уло кугытшо дене жаритлыме сӧснаиге. Тудым послымо годым мылам мутым ойлаш перныш.
Тораште илена манын (тунам Ремзавод велыш автобус веле коштын, тудыжымат кужун вучаш пернен), 22-23 шагат гутлаштак кайынена ыле, но Алексей ыш колто, «У ийым пырля вашлийынат, пел корно марте шке ужатен мием», - мане. Ме кодна. У ийын кокымшо шагатыштыже иже чеверласышна. Мемнам ужатен мийыше иктат ыш лий. Лийынжат кертын огыл: Юзыкайн, ик мужырым ужатем манын, эше каен шуктыдымо унаже-влакым, ты шотыштак изажым, пачерешыже шынден кодышаш ыле мо?
Ватем ден коктын музей велыш таксим кычал ошкылна. Ышна верешт, но содыки пиал лекте: МВД-ын Ремзаводысо пӧлкашкыже каяш тарваныше милиционер-влак мемнам шке машинашкышт шындышт. Икманаш, Алексей ден Валя Юзыкайнмытын еш пайремышт мыланна чыла шотыштат сайын эртыш да поро шарнымашым кодыш. Тудо кас мылам вес шот денат пайдале ыле: мый писатель Александр Юзыкайн дене лишкырак палыме лийым.
Моло верыште кузе – ом пале, но мемнан дене, эрвелне, кӱсыньым пӧртылташак тыршат: иктаж-кӧ дене уна лийынат гын, тудым, суртаным, вараже шке декет ӱжаш мондыман огыл. Кугурак пачерым налаш ӱшанна ылят, Алексеймытым лач тиде амал дене шкенан дек ӱжаш лийна. Вучаш, конешне, шукыракак логале. Мо-гынат, 1985 ий 8 мартыште ме эн лишыл еҥна-влакым, тидын шотыштак Алексей ден Валя Юзыкайнмытым, у пачерым кутлымашке (эрвелне тыге ойлат) ӱжна.
Башкирий гыч мыйын кок акам, Ольга ден Галя, марийышт дене, тыгак Гена шольым Эдик эргыж дене тольыч. Ака-курскамыт чыланат Тымбайыште, Валя Юзыкайнын (Ямакаеван) шочмо ялыштыже, илат. Нунын деч посна Марий Элыште илыше лу мужырым, тидын шотыштак Юрий Артамоновым, Гани Гадиатовым, Александр Селиным, артист Андрей Андриановым, ӱжынна ыле, чыланат ватышт дене тольыч. Сайын кутырен, кӱлеш жапыште кӱлеш мутым муын моштымыжым шотыш налын, Алексейым тамадалан шогалтышна, да тудо ты ӱшаным мастарын шуктыш.
Но пайремна ты кечын ыш мучашлалт. Эрлашыжым мемнам чыланамат – оза ден башкир уна-влакым – Юзыкайнмыт, тыгак Метрий ден Лиза Николаевмыт (Метрийже Тымбайын) да Гера ден Сима Камаевмыт (Гера ден мый ик ялын да иктаҥаш улына) мӧҥгышкышт унала намийышт. Кум вережат кочмо-йӱмӧ дене ышна серлаге, пырля лийме пагытнам муро ден куштымаш сӧрастарышт. Йошкар-Оласе йолташна-влакын тыге кӓдырлымыштлан мемнан унана-влак пеш йывыртеныт ыле. Тидлан меат, Гельсий ден Галя Зайниевмыт, куанышна, конешне.
Тунам мый, каласышым, «Марий коммуна» газетыште ответственный секретарь ыльым. Тиде паша пеш шуко вийым налеш. Секретарьын пӱкеныштыже латкок ий шинчен шерем темат, шукерте огыл шогалтыме тӱҥ редактор Василий Матюшев деч вес, куштылгырак пашам пуаш йодым. Тыге 1987 ий кеҥеж гыч кусарышылан ышташ тӱҥальым. Паша неле огыл, палыме – секретарь улмо годымат эреак кусаркалаш верештын.
1990 ий пытымашеш ик кечын кабинетышкем Алексей пурыш да саламлалтме деч вара вигак йодо: «Тыште окладет могай?». Каласышым. «А гонорарже мыняре лектеш?». «Оклад чолыракак», - манам. «Айда кусно мемнан дек – «Кече» журналыш, - манеш. – Ставкым иктат пеле гана кугуракым пуэна, гонорарат лиеш».
Тиде ой мылам ялтак вучыдымо лие. Семынем шонкалаш тӱҥальым: «Такше куснашат лиеш. Але вара паша ӱмырем ты газетыште эртарышаш улам? Вес вереат ыштен ончаш кӱлеш дыр». Тыге 1991 ий 14 январь, шочмо, гыч «Кече» журналын пашаеҥже лийым. Тыглай журналист огыл – тӱҥ редакторын алмаштышыже. Но вашке Ельцин ден Гайдарын реформыштлан кӧра чылажат кумыкталте. Тылзе еда марлат, рушлат лекше журнал марла гына да кок пачаш шуэнрак савыкталташ тӱҥале. Тӱҥ амал – окса уке. Тидлан кӧра пашаеҥым шагалемдаш кӱштеныт. А кӧм утыш лукташ, ӧкымешак чеверласаш? Чыланат сайын палыме, лишыл улыт. Тиде неле жапыште тӱҥ редактор А.Юзыкайн эн чын, эн демократичный корным муын. Тудо редакцийысе чыла еҥын пашажым отметке дене аклаш да тидым кагазеш серен пуаш кажне пашаеҥлан темлыш. «Кӧн балже эн шагал погына, тудлан каяш перна», - мане. Тыге ик журналистым ужаташ логале. Айдеме, конешне, ӧпкелыш, но редакторын вес семын ышташ йӧнжӧ лийын огыл. А ик тале пашаеҥ тидын деч изиш ончычрак вес верыш шке кумыл дене лектын кайыш.
Алексей Михайлович пеш «идейный» айдеме ыле. Вес семын ойлаш гын, ушыштыжо у деч у шонымаш, идей шочын шогеныт. 1986 ий шошым «Пионер йӱк» (кызыт «Кече») журналын илышыш пӧртылмыжӧ лач тудын лӱмжӧ дене кылдалтын. Шуко чиян савыктыш 1 Май пайрем вашеш 25 тӱжем (!) экземпляр тираж дене лектын. Пытартыш, 16-шо страницыште, каласыме: «Детский ежемесячный иллюстрированный журнал «Пионер йӱк» («Голос пионера») на марийском языке, дублируется на русский язык». Тыштак ойлалтеш: марлажлан Совет Ушемысе чыла почтышто сералташ лиеш. «Пионер йӱкын» 1986 ийысе икымше номерже тачат мый денем уло. Тудым подписке дене налынам улмаш (пытартыш лаштыкеш адресемым почтальонко возен). Тидыжат тӱҥ редактор нерген сайым ойла: у журналлан возалташ йолташыже да палымыже-влакым агитироваен шуктен.
Мыйын тиде редакцийыш куснымо ийыштак Алексей Михайлович «Марла календарьым» лукташ тараныш. Да мыланемат ты пашашке ушнаш темлыш. Тыге мемнан журналист илышыш у шӱлыш пурен кайыш. 1992 ий вашеш Юзыкайн 15 тӱжем экземпляр календарьым «Периодика Марий Эл» издательстве гыч (тунам тудо рӱдӧ типографийыште, Комсомольский уремыште, верланен ыле) налын кондыш. Конешне, тачысе шинча дене ончымаште, поснак кагаз могай улмо да кузе сӧрастарыме шотышто, у савыктыш чаплыжак огыл. Но содержаний могырым кугун шылталаш амал уке. Изданий тичмашнек марий шӱлыш, марий кумыл дене шыҥдаралтын.
«Кузе марийым ончыко колташ» подписьдыме статьяште А.Юзыкайн возен:
«Икымше марла календарь лекме деч вара 85 ий эртен. Тиде жапыште илышна чот вашталтын. Но калыкнан чонжо тугаяк кодын. Тудо марийлыкым аралаш, эрыкан тӱняште тыматлын, ласкан, чыла дене татун илаш шона да тырша. Тидымак шотыш налын, ты календарьыште ме марий калыкын эртыше жапше дене кӱчыкын палдарена да утларакше чимарий илышыж дене кылдалтше шомак-ой-влакым пуртенна».
Календарьлан кӱлшӧ материалым сераш мый да «Марий коммуна» газетын журналистше Аркадий Ермаков полшенна. Аркадий Афанасьевич пӱртӱс нерген возаш кумылан ыле, тиде темым сайын пален. Мый календарьлан лӱмлӧ еҥ (писатель, сӱретче, артист, семмастар)-влакын шочмо кечышт дене кылдалтше статьялам серенам.
Верстатлаш да савыкташ оксам кушто муын, лийше роскотым мо дене да кузе петырен – йодыштын омыл. Чыла тидыже мый дечем посна ышталтын. А ужалаш тӧчен кошташ ятырак логалын. Курык марий ден Килемар районла деч молышкыжо уэш-пачаш миен савырнаш пернен. Нумал кертме нарым Башкирийысе Мишкан районыш намийышым, тушто палымем-влак ужалкалышт. Тачат шарнем, Волжский районысо Памар почтыш (але кевытыш?) намиен кодымо календарь-влаклан оксам налын кертдеак кодна.
Кужу кӱрылтыш деч вара марла календарьын уэш шочмыжо шинчаш перныде ыш код. «Журналист-влак Алексей Юзыкайнын, Гельсий Зайниевын да Аркадий Ермаковын тыршымыштлан кӧра «Марла календарьын» ӱмыржӧ умбакыже шуйна, - возен тунам «Марий Эл» газетыште радиожурналист Валерий Ларин. – Календарьыште кече лекме да шичме жап, игече пале, юбилей дата ончыкталтыныт. Тушто исторический материал, лӱмлӧ еҥ нерген каласкалымаш улыт. Фольклор денат палдара».
Алексей Михайлович календарьым эше ятыр гана лукто. Коклан кӱрылтыш лийын гынат, тӱҥалме сомылжым 2004 ий марте шуктен шогыш. Мый гын тетла ты пашашке ушнен омыл. Ик тӱҥ амалже – «Кече» гыч «Ончыко» журналыш куснышым. Тиде 1993 ий 1 декабрьыште лие.
2000 ий тӱҥалтыште мый пенсий ийготыш шуым. Тидлан кӧра Печать пӧртын столовыйышкыжо родо-шочшо, лишыл йолташ да коллеге-влакым ӱжым. Алексей тунам тудо ийлан шукерте огыл гына ямдылен шуктымо календарьжым пӧлеклыш. Пор гай ош кокымшо лаштыкеш сугыньым серен: «Гельсий йолташлан Ош Кугу Юмо дене пырля икшывын порылыкшым ужын, уныка-влаклан куанен илаш. А.Юзыкайн».
Кызыт, шонен-возен шинчыме годым, илышын тӱрлӧ шагатше ушыш толын пура. Теве икана Эстоний гыч студент-влакын «Хеллеро» лӱман фольклор ансамбльышт Йошкар-Олаш унала толын ыле. Ик кечын ожнысо Печать пӧртын (Волков урем, 141) кокымшо пачашыштыже концертым ончыктыш. Тыште Журналист клуб манме кугу пӧлем ыле. Мылам ты вашлиймаш уна-влакын сылне мурышт-куштымашышт дене веле огыл, а теве мо дене шарнымашеш кодын: эстон родо-влакым, тыгак ончаш толшо марий журналист-влакым Алексей да тудын йолташыже-влак шке редакцийыштышт подкогыль дене сийлышт. А тыгай кочкышым ваштарешак улшо кафеште шолтат ыле. Шолташ шолтеныт, конешне, но «Пошкудак улыда» манын, яра пукшен огытыл. Тыштат Юзыкайнын йӧным муын моштымыжо полшен. Оксам кушеч муын – шкеже гына пален. Меже таум каласенна да пашажат пытен.
1996 ий июнь тӱҥалтыште Йошкар-Ола гыч Мишкан районыш кугу делегаций Яныш Ялкайнын шочмыжлан 90 ий теммым палемдаш мийыш. Тушто мыят, Алексей ден Валя Юзыкайнмытат ыльна. Райрӱдыштӧ да Чорай селаште эртыше пайрем гыч ик тат ала-кузе ушеш кодын: Ялкайнын шочмо ялыштыже банкет шотан кас годым Алексей ден Валя, оза-влаклан тауштен, марий калык мурым (лӱмжым монденам) мурышт. «Тиде мурым шукерте огыл Уфаште башкир писательын шочмо кечыштыже муренна ыле», - каласыш тунам А.Юзыкайн (саде юбилярын лӱмжӧ тожо ушеш кодын огыл).
Мемнан еш кужу жап суртысо телефон деч посна илен. Совет жапыште номерым налшаш верч черетыште ятыр ий шогыман ыле, а ме вучаш-сӧрвалаш кумылан лийын огынал. 1990-ше ийла тӱҥалтыште тидын шотышто сӱрет вашталте, да меат телефоным пуртыктышна. Ынде туге лийын шинче: линийже (номерже) уло – аппаратше уке. Кевытлаште ужален огытыл. Туткар гыч Алексей утарыш – шапаш аппаратшым пуыш. Кызытат тудак мыйым йырым-йырысе тӱня дене ушен шога.
…Кажне айдеме шкешотан. Марийжат, рушыжат, моло калык гыч лекшыжат - тӱрлӧ улына. Иктышт шыма, тыматле койышышт дене чылалан келшат, нигӧ дене огыт ӱчаше, шке шонымыштым луктын ойлаш чылаж годымак огыт тошт. Весышт шкеныштым мо шот дене гынат ойыртемалтшын кучат, нигуштат да нигунамат ӧрын огыт шого, мом-гынат уым шонен луктыт, южгунам нуно утыждене чолгала чучыт. Алексей кокымшо тӱшкашке пурен. Кӱшнӧ шинчыше-влакым тыгай койышыж дене кокланже, очыни, шыдештарен. Мыйын шонымаште, лач санденак йоча печатьыште шуко-шуко ий мучко ыштыме поро пашаже чаплӱм дене аклалтде кодо. Конешне, паша йӧршынат чаплӱмыштӧ огыл. Но кунам иктылан – але нимомат ыштен шуктен огыл гынат – званийым, Чапкагазым але оҥеш пижыктыме тамгам пуат, а весын надыржым лӱмынак уждымо-колдымо лийыт – тидыже пеш уда койыш. Тыге кучем (власть) «неудобный» да «неугодный» манме еҥ-влаклан ӱчым шукта. Но, Юмылан тау, айдемын лӱмнержым (авторитетшым), паша саскажым шупшын налын огеш керт. Нимогай наградыдыме да чаплӱмдымӧ еҥ-влак ожнысекак (марий коклаште гына огыл) лийыныт да улыт. Алексей Юзыкайн тиде радамыште шога.
…«Кечыш» куснымо деч вара пеш шукат ыш эрте, Юзыкайн мылам вучыдымо пашам пуыш: редакцийын сӱретчыже Людмила Пашкиналан творческий характеристикым сераш. А тидыже кылдалтын улмаш ты уста айдемым Марий Элын заслуженный журналистше лӱмлан темлыме дене. Возышым, тӱҥ редакторлан пуышым. Тудо чыла кагазым кӱлеш верыш намиен коден. Да – икмыняр жап гыч мемнан Людмилана чапле лӱман лие.
Изиш варарак Алексейлан 50 ий теме. Тидын вашеш редакций тудлан тыгаяк лӱмым пуаш документ-влакым ямдылыш. Но ала-кушто ала-кӧ «тормозым» шынден. Юзыкайнлан тунамат, лу ий гычат пуйто чишкам ончыктышт: «Эше кушкын шуын отыл!»
Тудын могай пагалыме еҥ улмыжо 2003 ий шошым пеш раш палдырныш. Тунам «Ончыко» журнал кумшо номерыште Алексейын 60 ийым темыме кечыжлан верым ойырыш. Редакций лӱм дене саламлыме шомак деч посна тыште журналист-влак Юрий Исаковын да Вениамин Микишкинын, поэт-влак Зоя Дудинан да Геннадий Сабанцев-Оярын юбилярым аклыме шомакышт уло. Тидым лудат да умылет: тыгай шокшо, шӱм гыч лекше мутым заказ почеш сераш огеш лий, тудым сулышашлан чынжымак Айдеме лияш кӱлеш.
Алексей Юзыкайн дене кунам палыме лиймем ом шарне, маньым. А пытартыш гана вашлиймына ушешем раш сӱретлалт кодын. Конешне, 2004 ий май кыдалне лийше азап огыл гын, тиде вашлиймашат мондалтеш ыле.
Апрельысе ик кечын, числажым ом шарне, тудо мыйын паша верышкем пурыш. Тунам Валентин Осипов-Ярча дене коктын Печать пӧртын кокымшо пачашыштыже улшо ик пӧлемыште шинченна. Алексейын толмыж годым шкетынак ыльым. Тиде-тудо нерген кутыралтымек, каласыш: «Паша верым мунем. Тендан семын кечыгут кагаз ӱмбалне шинчыман ынже лий. Лийже тугай вер: ик сутка пашам ыштет – кумытым канет, яра лият». «Тугеже тый орол але вахтер пашам кычалат?» - йодым. «Вот, вот, тугайрак лийже, - мане. – Яра жапыште возгалаш, шонымо пашатым ышташ йӧнан».
Кӱшнӧ ушештарыме Дмитрий Николаев, Совет Армийын ончычсо офицерже, майор-финансист, деч шукерте огыл колынам ыле: Россий армийын культур пӧртышкыжӧ орол (вахтер) кӱлеш. Тидым Алексейлан каласышымат, тудо вигак телефон книжкам кидыш нале, кӱлеш номерым кычал муын, йыҥгырташ тӱҥале. Но тудлан нигӧ ыш вашеште.
Изиш лиймек, Алексей чеверласен лектын кайыш.
Толын шуо 18 май кече, кушкыжмо. Мый эрдене эрак автобус дене Куженер районысо Старселашке (вес семынже - Верхушутыш) кайышым. Тунам тусо Ленин лӱмеш колхоз лу экземпляр «Ончыко» журналым налеш ыле. Журналым правленийыште тиде паша верч вуйын шогышо курык марий ӱдырамаш Раиса Петуховалан пуэн кодышымат, кечывал деч ончычак Печать пӧртыш толын шуым. Шымше пачашыште журналист Иван Алексеевым вашлийым. «Палет, уке, - манеш, - Алексей Юзыкайн…».
Кечывал деч вара Алексеевак паша кабинетышкем йыҥгыртыш да «Марий Эл» газетлан некрологым сераш йодо. Кӧнышым. Тидлан жап шукак ыш кӱл. Возышым да тӱҥ редакторын алмаштышыже И.Алексеевлан шкаланжак намиен пуышым. «Мый эрла веле кондет, шонышым, сандене некрологым 20 майысе номерыш шындаш палемденна ыле. Тугеже огына юватыл, эрласе номерыш колтена», - мане Иван. Чынак, ужатыме-чеверласыме шомак 19 майыште печатлалте.
Тудо кечынак А.Юзыкайн нерген мутым «Кугарня» газетлан (21 числаште лекшаш номерыш) сераш темлышт. Тушеч изирак ужаш: «Тудо ӱмыржын кугу ужашыжым йоча изданий-влакым лукмо пашалан пуэн, сандене шкежат эреак самырыкла чучын. Тыгаяк полмезе кумылан, эрласе кече нерген шуко-шуко шонымашан мемнам да ош тӱням коден кайыш… Чеверын, Алексей Михайлович! Тыйын лӱмет, ыштыме пашат калык шӱмыштӧ эреак илаш тӱҥалыт».
20 майыште, изарнян, Печать пӧртын фойешкыже Алексей дене чеверласаш пеш шукын погынышт. Ойган-шӱлыкан паша радамым «Ямде лий» газетын тӱҥ редакторжо Лидия Семенова вӱдыш. Ужатыме мутым Марий Эл культур министрын алмаштышыже Дмитрий Лавров, Журналист ушем правлений председатель Владимир Оленев, Пошкырт мландын эргыже профессор Петр Апакаев, «Ямде лий» газетын ончычсо тӱҥ редакторжо, Писатель ушемын вуйлатышыже Василий Крылов, «Марийская правда» газетын тӱҥ редакторжын алмаштышыже Ирина Аристова, марий газет-влакын штатыште шогыдымо корреспондентышт, сад-пакчазе Афанасий Леонтьев, чапланыше марий ӱдырамаш, куштылго атлет Римма Пальцева, Марий пединститутын профессоржо Федор Гордеев, «Кече» журналын тӱҥ редакторжо Антонина Шакирова, Марий самырык театрын тӱҥ режиссержо Олег Иркабаев, журналист да мер пашаеҥ Владимир Козлов да эше ала-кӧ каласышт.
Тидын деч ончыч йоҥгыдӧ фойе мучко кугезе марий муро чоным пудыратен шергылте: «Вӱдшӧ йога – серже кодеш…». Ойган сем йогыныш шуко еҥын, ты шотыштак Зоя Берникован, Людмила Пашуткинан, Полина Итальеван, Борис Дмитриевын, йӱкышт ушныш…
12 шагатат 30 минут эрталтымек, Печать пӧрт ончылно машина-влак мӱгыралтышт. Алексей Михайлович Юзыкайн шочмо Чормак ялышкыже кудале. Пытартыш гана…
Пустаҥше чон дене редакцийыш пурымек, Анатолий Тимиркаевын кабинетыштыже ик жап Алексейым шарналтен-уштен шинчышна. Тушто Петр Апакаев, Олег Иркабаев, Анатолий Ишалин, Полина Итальева, тудын эргыже ден шешкыже ыльыч.
Тулеч вара индеш ий эртен кайыш. Тений 20 апрельыште А.М.Юзыкайн 70 ийым тема ыле…
Шочмо кечыж нерген мут лекме годым тудо Ленин да Гитлер дене «пошкудо» улмыж нерген ик гана веле огыл мыскара йӧре ойлен. Нуно, тыгак поэт Александр Селин ик жапыштыракак ош тӱняшке толыныт. «Кече» журналыште пырля ыштыме годым веле огыл, варажат 20 апрельыште Алексей дене тудын пиалже да тазалыкше верч (лӱмеш) чаркам тӱкалташ логалын.
Шке жапыштыже тый, Алексей, студент годсо да тулеч варасе йолташет, рвезынек ӱмыр лугыч лийше критик Александр Александровлан «Вес тӱняшке серышым» возенат ыле. Тыштат тыйын новатор кумылет раш койын, вет тидын марте марий публицистикыште тыгай «жанрым» нигӧат кучылтын огыл. Жал, эн чаплын возымо тыгай серыш-влакат, кагазыш пыштыме шарнымаш-влакат «тушко» миен огыт шу. Туге гынат нуно кӱлыт. Кӱлыт ош тӱняште коштшо еҥ-влаклан. Кайыше еҥ нерген возымаш-шарнымаш-влак илышым, айдемым, тӱня озан мыланна пуымо моткоч кӱчык пагытым чынжымак аклен мошташ, ӱмырын кажне татшым шот дене эртараш мемнам кеч изишак туныктышт ыле.
Гельсий Зайниев. 2013 ий 17 март.