Кара-Каным
І.
Акметка зэв ёна тшыгъялӧ: дугдывтӧг кынӧмыс сюмалӧ, сёйӧм йылысь пыр тӧждысьӧ. Став посни челядьыс башкиръяс грездын тшыгъялӧны. Тӧвъяснас верстьӧ верӧсъяс мунӧны гортысь кынӧмпӧт корсьны роч грездъясӧ. Ас вӧлӧсьтӧ кольӧны сӧмын поснияс, пӧрысьяс да нывбабаяс. Ёна лолӧ тшыгъявны тӧвнад. Акметкалӧн сьӧлӧмыс гудыртчӧ сійӧс казьтыштӧмысь. Арын, лым чиръяс локталігӧн, сійӧ повзьӧма нин: водзвыв тӧдӧ тӧвся олӧмсӧ. Тӧв сылы куландыр кодьӧн кажитчӧ: кӧдзыд, тшыгъялан; гӧгӧр лымйӧн тырӧма, жучкӧ кӧдзыд тӧв, вой-вой грезд гӧгӧр кӧинъяс вурзалӧны. Найӧ йӧзыскӧд тшӧтш тшыгъялӧны. Мукӧддырйиыс Акметка кывзӧ кӧинъяслысь вурзалӧмсӧ да, сылы кажитчӧ, быттьӧ сійӧ йӧзыс лювзӧны. Сэки сылы тшыгйысла тшӧтш окота лолӧ лювзыны.
Вывті сьӧкыд дырйи Акметка ачыс асьсӧ такӧдӧ думнас: «Энлы, ме быдма да лӧсьыда жӧ кута овны. Айӧ моз жӧ кута тӧв кежлӧ пышйывлыны гортысь. Эновта аньясӧс да челядьӧс тшыгла кувны, ачым ассьым кынӧмӧс верда рочьяс ордын. Лӧсьыд лоӧ быдма да! Тулыснас бӧр гортӧ воа шонді водзын шонтысьны. Гӧститны кута ветлӧдлыны, вӧвъяс гусявлыны да гӧтырӧс нӧйтны. Айӧ тай меям, Карагуз, пыр сідзи вӧчӧ-а.»
Колян тӧв бӧръя тӧлысьясас ёна нин дзескыд вӧлі. Сэтшӧма ещӧ некор на эз тшыгъявлыны. Воддза тӧвъяснас верӧсъяс кыськӧ-мыйкӧ пызьтор ли вӧв ли ещӧ на вайыштлывлісны, а колян тӧвнад немтор нин эз. Рочьясыс асьныс сьӧкыда тӧвйӧмаӧсь, омӧля няньыс артмӧма да. Башкиръяслы дзик нин нинӧм абу сюрлӧма гортаныс нуыштны. Акметкалӧн керкаыс вӧлі грезд помын. Налӧн арсяньыс нин сёяныс нинӧм эз вӧв. Туктай пӧчыс ӧтарӧ гаралӧ: «Ставным кулам, ставным... ӧтлаӧ».
Найӧ грездын олӧма зэв сюсь гусясьысь башкир, Джаик нима. Сійӧс ёна тӧвбыд казьтывласны тшыгъялысьяс: «Джаик воас, ставнымӧс вердас». Ваяс вӧлі сійӧ кыськӧ ас грездад вӧвтӧ, начкас сійӧс, чукӧртас став йӧзсӧ дай вердас найӧс вӧв яйнад. Аслас рӧд ни вуж абу, керка ни карта. Йӧзӧс зэв радейтӧ: гусялас-а, вердас жӧ йӧзтӧ. Тшыгъялігад Джаик йылысь и сёрни: «Джаик воас да вердас ставнымӧс. Вӧв яйтӧ ӧд бара на миянлы ваяс». Чӧскыд кажитчӧ тшыгъялӧм бӧрад пуӧм яйыд. Быдсяма сёянсӧ вӧв яйысь вӧчасны, ёна чӧсмасясны.
Ӧтчыд воис Джаик войын вӧвтӧг, ӧдва ловъя, вир тшыг. Дзонь тӧв гусясьӧмысь тюрмаын пукалӧма. Эбӧсысь усьӧма. Вайны нинӧм абу вермӧма. Ӧтилаысь эськӧ локтігмозыс кутлӧма жӧ вӧвтӧ гусявны да, кутӧмаӧсь коньӧрӧс. Ёна и нӧйтӧмаӧсь. Муртса тай ловсӧ кольӧмаӧсь жӧ-а. Вӧлисти грезд кодь садьтӧг повзисны: медбӧръя надеяныс воши. Мукӧд верӧсъяс некӧн оз кывсьыны, оз локтавны бӧр гортаныс.
Воис Джаик Туктай пӧч дінӧ дай шуӧ: «Пӧчӧ, кувны понді... Бурдӧдан кӧ, куим вӧв гусяла, ставнытӧ пӧттӧдзныд верда».
— Бурдӧда нӧ инӧ, Джаик, — шуӧ пӧч. Быд лун сійӧ зыралӧ Джаикӧс, юкталӧ быдсяма турун-ваясӧн. Джаик дыр зыньгис, висис Карагуз керкаын.
ІІ.
Воис тулыс. Локталісны бӧр грездса верӧсъяс. Ставныс вӧвтӧмӧсь. Карагуз локтіс дзик коньӧр кодь: тшыг, скӧр, киссьӧм паськӧма. Аддзис Джаикӧс, уськӧдчис сы вылӧ:
— Тэ мый тан, дыш куль, прӧста олан?
— Ме пыр муна. Ӧні кокньӧдіс нин. Волывлы йӧзыскӧд тшӧтш гӧститныд.
Корӧ Джаик гӧсьтӧс, ачыс оз тӧд кысь-мый лоӧ верданторйыс. Кӧсйысис да лоӧ нин кыськӧ корсьны.
Регыд тай сюри Джаиклы слӧйыс. Куйлӧ сійӧ ӧтчыд гӧбӧч вылас, видзӧдӧ паччӧр ӧшиньӧдыс ывла вылӧ. Мунӧны туй кузя роч йӧз, бур сьӧд паськӧма ань — барушня — пукалӧ телегаас. Грездын шызисны. Некутшӧм бокӧвӧй морт эз волывлы найӧ грездӧ, весиг начальствоыс вӧлі дзикӧдз эновтӧма найӧс. Ӧні кыськӧ локтӧма роч ань. Посни челядь чукӧртчисны роч ань гӧгӧр, горзӧны мый вынсьыс ас ногыс:
— Кара-Каным! Кара-Каным!..
Йӧй ыжъяс кодьӧсь нинӧм аддзывтӧм челядьыд. Некор на найӧ абу аддзылӧмаӧсь сьӧд паськӧма нывбабаӧс. Башкиръяс новлӧны югыд рӧма паськӧмъяс.
Роч ань юаліс старшинаӧс. Индісны ӧти ӧшиня вевттӧм лёк керка. Тшын петан струбаыс пуысь. Роч ань шензьӧ: «Татшӧм лёк керка старшиналӧн». Воис роч верӧсыс, такӧдіс сійӧс: став башкирыс пӧ тадз олӧны. Бурджык керка ни карта некодлӧн абу.
Роч аньӧс шемӧс босьтіс: грезд кузя некодлӧн абу нянь ни, йӧв ни, кольк ни. Сӧмын ӧти муллалӧн (поплӧн) быдтор эм. Башкиръяс тӧдмалісны, мыйла локтӧма роч аньыд да шензьӧны: миянлы пӧ роч школа? Тотараясыдлӧн велӧдлӧмаӧсь сӧмын муллаяс. Роч ань локтӧма велӧдны рочӧн сӧмын посни нывъясӧс. Дыр вензисны, сэсся мунісны мулла дінӧ юасьны.
Мулла шуӧ: «Сылӧн гижӧдъяс эмӧсь. Мед восьтӧ роч школасӧ. Мырдӧн велӧдны рочӧн оз вермы. Кодлы гаж, мед велӧдчӧны. Велӧдны кутас сӧмын нывкаясӧс».
Кара-Каным кымынкӧ лунӧн ветліс став керкаӧдыс, тӧдмаліс налысь олӧм-вылӧмсӧ. Керкаяс пыддиыс кутшӧмкӧ пывсянъяс: прамӧй вевт ни, ӧшинь ни, струба ни, нинӧм; некутшӧм йӧр ни град абу некодлӧн. Керка пытшкыс тыртӧм. Паськӧмныс киссьӧма. Челядь бӧрдӧны, корӧны нянь. Сэсся сьӧкыд да лёк олӧмыс оз жӧ нин тӧр! Гу, пемыд гу дай сӧмын. Воан лунъяснас жӧ став сёянторсӧ Кара-Каным сеталіс йӧзлы, разӧдіс. Аслыс сӧмын ӧти тшай коли.
Быд керкаын куйлӧ висьысь... Кара-Каным ветлӧдлӧ на ордӧ, гижалӧ мыйкӧ аслас кабала вылӧ. Вывті ёна сылысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс башкиръяслӧн гӧльлуныс, тшыгъялӧм олӧм-вылӧмыс.
— Кутшӧм ещӧ школа тайӧяслы колӧ, — шуӧ роч аньлы вайысьыс: — татшӧм дыш йӧзлы да гусясьысьяслы. Уджавны дышӧсь. Тшыгла куласны, а удж вылӧ оз жӧ уськӧдчыны. Челядьыс сӧмын жальӧсь, бӧрдӧны коньӧръяс, нянь корӧны... Школа дорсьыд эськӧ налы нянь да паськӧм лучшӧ вӧлі.
Кара-Каным мӧд ног мӧвпаліс: школа пӧ медвойдӧр. Весиг оз скӧрмы сійӧ найӧ гусясьӧм вылӧ ни, дышӧдчӧм вылӧ ни. Оліс вежон да бӧр мӧдӧдчыны кутіс. Локтіс сы ордӧ Джаик дай шуӧ:
— Кара-Каным, тэ аддзылін миянлысь тшыгъялӧмсӧ. Волы аски пируйтӧмнымӧс видзӧдлыны. Гажа лоӧ: Джаик дзонь вӧв начкас...
Кара-Карным кӧсйысис волыны. Ӧти луныд пӧ мый нин сійӧ.
Мӧд луннас гуяс (кладбище) дорын пестӧмаӧс ыджыд би. Гӧгӧрыс йӧз чукӧртчӧмаӧсь, виччысьӧны Джаиклысь вердӧм. Кара-Каным воис вайысьыскӧд, Джаик эз на вӧв сэн. Ыджыд пӧртъясын пуӧ ва.
Регыд сэтчӧ воисны Джаик Карагузкӧд. Вайисны выль кульӧм вӧв яй. Виччысьысьяслӧн синныс паськалі нимкодьнысла, быттьӧ ставныс ловзисны. Дзонь во джын ӧд нин эз аддзывны найӧ татшӧм яйтӧ. Ӧні со сэсся ӧтпырйӧ дзонь вӧв туша. Ставныслы лоӧ пӧттӧдзыс.
— Видзӧдлы, Кара-Каным, мый керсьӧны, — ошйысьӧ Джаик.
Кара-Каным помӧдзыс оліс, видзӧдіс. Вӧв яй пуисны кык пӧртйын. Медводзын сёйисны верӧсъяс, на бӧрын аньяс, коляссӧ челядь. Коньӧръяс кыдз тай уськӧдчисны курас-карас вылас понпиян моз, мырддялӧны мӧда-мӧдыслысь, косясьӧны, горзӧны. Шога видзӧдӧ на вылӧ роч ань.
— Зывӧк жӧ видзӧдныс, — шуӧ сылы вайысьыс. — Кад нин пӧ, баруньӧ, гортлань мӧдӧдчыны.
Воисны патераӧ. Видзӧдлісны кӧ — вӧвныс абу, вошӧма. «Эз-ӧ тайӧ Джаикыд миян вӧв яйӧн йӧзтӧ верд?» Вайысь верӧс скӧрмис. Видчыны, горзыны мӧдіс, кӧсйӧ грездсӧ ставсӧ судӧ сетны.
— Шуа тай ме вӧлі тэд, баруня... Сулала да видзӧда кыдз менсьым вӧлӧс сёйӧны-пурӧны... Тайӧ Джаиклӧн удж. Ме сійӧс судӧ сета! Острогӧ пуксьӧда!..
— Ме тэд мынта вӧвсьыд, — небыдика шуӧ велӧдысь: — кӧть коді гусяліс, мем дзик веськодь.
ІІІ.
Кара-Каным арнас восьтіс школа. Велӧдчыны локтісны кык ичӧтик ныв. Велӧдысь найӧс кӧмӧдіс, пасьтӧдіс, вердіс, юкталіс. Та вӧсна ли мый ли мӧд луннас зэв унаӧн локтісны, дзик школа тырыс. Комын мортӧс сійӧ луннас босьтіс, унджыкыс эз тӧр. Аньяс вайӧны школаӧ нёнясьысь кагаяснысӧ, шензьӧны, оз и гӧгӧрвоны мыйла оз босьтав кагаяссӧ. Посни зонъяс тшӧтш чукӧртчӧмаӧсь, косясьӧмӧн сюйсьӧны школаӧ. Акмет медасис школа стӧрӧжӧ; ва ваявны, пес пыртлыны, чышкысьны. Пыран лунас жӧ сійӧ гусяліс велӧдысьлысь ножич, колоши да зонтик. Велӧдысь эськӧ пыр жӧ казяліс вошӧмтӧ да, сӧмын шуис: «Ме ог чайт тэнӧ гусялӧмӧн, Акмет».
— Эг пӧ ме, Кара-Каным, кутшӧмкӧ лёк морт пӧ тайӧ гусяліс.
— Дерт, лёк морт. Бур морт сідз оз вӧч. Тэ кӧ тӧдлан сійӧ лёк мортсӧ, меным эн висьтав, сьӧкыд да яндзим лоӧ меным сы вылӧ видзӧдны.
Мӧд лунас бара воши записнӧй нига, тшай юан пань да кучик тиса.
— Акмет, висьтав сійӧ лёк мортыдлы, ме сы вылӧ эг лӧгась, сӧмын жалита сійӧс. Мӧдысь сійӧ ачыс шогсьыны кутас... Ме локті татчӧ бур вӧчны. Сы пыдди лёк мортыс менӧ дӧзмӧдӧ, — шуис велӧдысь.
— Эг ме, Кара-Каным, — шуӧ Акмет: — ме кута кыйӧдны сійӧ лёк мортсӧ...
— Сюсьджыка кыйӧд. Сӧмын тӧдмалан да меным эн висьтав. Менам оз гажӧй пет сійӧс тӧдны.
Акмет некыдз оз гӧгӧрво: «Кутшӧм нӧ пӧ тайӧ морт, дзик кӧ йӧй-а!»
Эз ӧвсьы Акмет гусясьӧмысь: мый ки улас сюрӧ, сійӧс и босьтӧ, велӧдысьӧс нем яндысьтӧг пӧръявлӧ. Ӧтчыд велӧдысь аддзыліс Акметкаӧс гусясьӧмысь урадникӧн нуӧм да нинӧм эз и шу.
— Тайӧ пӧ дзик синтӧм, Туктай пӧч кодь, — думайтӧ Акмет: — сӧмын пӧчӧ зэв чорыда беддьӧн нӧйтлывлӧ, тайӧ оз.
Став грездыс, мулла кындзи, сідз думайтісны Кара-Каным йылысь.
— Дзик пӧ йӧй тайӧ Кара-Канымыс. Нывкаяс дорсьыд бурджык вӧлі зонкаясӧс кӧ вердіс да пасьтӧдіс.
Туктай пӧч тшӧтш волывліс школаӧ, видзӧдны. Шензьӧмыд сылӧн. Челядьӧс Кара-Каным велӧдӧ рочӧн, кипод удж вӧчны — вурсьыны, кыны.
— Кысь нӧ тэ, Кара-Каным? — юалӧ пӧч.
— Ме ылысь, пӧчӧ.
— Мыйла нӧ тэ миян дінӧ локтін? Со ӧд тан, гӧгӧрыд гӧль да тшыгъялысь.
— Мукӧд гӧльыслы да тшыгъялысьыслы отсалӧны нин, тіянлы некод на оз. Сійӧн ме и локті татчӧ.
Туктай пӧч нинӧм оз гӧгӧрво. Кара-Каным сійӧс пуксьӧдіс тшайӧн юктавны.
— Он, пӧчӧ, гӧгӧрво?
— Ог пӧ, нинӧм ог гӧгӧрво...
— Энлы, ме тэд лючки висьтала. Менам ыджыд шог: вӧлі кык челядь, кыкнаныс куліны.
— Сідз, сідз, — жалитӧ пӧчӧ. — Миян пӧ челядьыд кувлӧны жӧ.
— Да... Ме думайтлі, нинӧм мем овны, бурджык аслым тшӧтш кувны. Сэсся думӧй вежсис, тіян дінӧ со локті. Тані видзӧда да ме тіянлы колантор на... Со ӧд, пӧчӧ, кувлӧм лолӧй менам бӧр ловзис.
Туктай пӧч век на нинӧм оз гӧгӧрво. Некод оз гӧгӧрво грездын кутшӧм морт тайӧ Кара-Каным, мыйла сійӧ босьтчӧма велӧдны, кӧмӧдны, пасьтӧдны, дай вердны посни нывъясӧс. Думыштлывлӧны, абу-ӧ пӧ тайӧ тӧдысь? Сьӧд паськӧмыс сылӧн повзьӧдліс найӧс. Сӧмын мулла сійӧс дорйис: ме пӧ ачым сы йылысь бумагаяссӧ лыдди дай урадниккӧд сёрниті.
Школа улӧ сетісны зэв омӧль керка. Велӧдысь тӧвнас жӧ вӧчӧдіс выльӧс, бур кирпич пачӧн, гырысь ӧшиньясӧн. Вевттис, быдтор, мый колӧ лӧсьӧдіс. Керка саяс зэв ыджыда, паськыда потшӧдіс град йӧр вылӧ. Быд лун башкиръяс волывлісны керка дінӧ шензьыны.
— Уна, буракӧ, деньгаыс Кара-Канымыслӧн, — кайтӧны ас костаныс.
ІV.
Кара-Каным лючки овмӧдчис. Карысь вайисны кык мӧс, куим вӧв. Роч грездъясысь ньӧбаліс ыжъяс, чипанъяс, уткаяс. Вайысь морт, Матьвей, кодлысь тай вӧвсӧ сёйисны башкиръясыд, гӧтырнас овмӧдчис Кара-Каным ордын, кутіс сылы уджавны. Тулыснас Кара-Каным лӧсьӧдіс град йӧрсӧ, гӧрӧдіс. Сэсся велӧдчысь нывъяссӧ велӧдіс уджавны: град лэптыны, рӧсада пуктыны, киськасьны. Башкиръяс весиг нинӧм абу вӧдитлӧмаӧсь: картупель ни, лук ни, капуста ни. Гӧтыръяс-аньяс некытчӧ ветлытӧгыд весиг кӧрсӧ оз тӧдны некутшӧм пуктаслысь. Кара-Каным ньӧбис башкиръяслысь неыджыд му, няньӧн кӧдзны видлӧг вылӧ. Кӧдзисны сю, шобді, ид, зӧр, проса. Му вылын ёна мырсис Матьвей. Велӧдысь медавліс детинаясӧс Матьвейлы отсасьны.
— Тайӧяс отсаласны, — ропкӧ Матьвей: — нинӧм шуны, уджалысьяс; зыр пасьта му оз кужны гӧрны.
— Велӧдчасны, кужны кутасны. Мӧдысь асьныс аслыныс уджаласны, нянь перъясны.
Гожӧмбыд башкиръяс видзӧдісны велӧдысьлысь му вылын да град йӧрын мырсьӧмсӧ. Арнас дзик шызисны коньӧръяс шензьӧмысла... Кара-Канымлӧн му вылын воис нянь, град йӧрын быдсяма пуктасыс. Ыж — дасысь унджык, ичӧтик кукань, комын кымын чипан да утка.
Тӧвбыд кежлӧ дзонь школалы лои быдсяма сёянторйыс.
Лым усигас нин коркӧ ӧтчыд локтіс школаӧ Джаик. Омӧльтчӧма, вижӧдӧма, дзик абу аскодьыс; кок йылас омӧля и сулалӧ. Во джынсӧ, коньӧр, тюрмаын пукалӧма вӧв гусялӧмысь, содтӧд ещӧ зэв ёна нӧйтӧмаӧсь. Веськыд сойыс косьмӧма, ӧні весиг гусясьныс оз вермы.
Кара-Канымлы шуӧ:
— Кара-Каным, ме нэм чӧж гусясьлі, нэм чӧж менӧ сы пыдди нӧйтлісны. Тэнсьыд вӧвтӧ ме жӧ начки, верді... Ӧні тшыг куті кувны... Босьт менӧ тшӧтш велӧдчыны. Бур морттӧ быдӧн радейтӧны, тэ радейт омӧльсӧ.
Велӧдысь думайтыштіс да шуис:
— Велӧдчысьӧ эськӧ тэнӧ ог босьт да, менам ӧд школаыс ичӧтик нывъяслы. Стӧрӧжӧ колӧ кӧ босьта.
Джаик чуймис нимкодьысла. «У-у пӧ, менам олігӧн ӧти жель пом весиг некод оз гусяв. Ме тӧда гусясьысьястӧ, матӧ найӧс ог сибӧд. Ӧні сэсся важ бӧрын ачым кута кутавны гусясьысьясӧс».
Матьвей ёна ропкис ныр улас: дерт пӧ, гусясьысьыд гусясьӧмсьыд кужасджык видзныд. Сэсся такаліс. Збыль, Джаик кутіс лючки уджавны.
Вежон мысти вайис Акметӧс пельӧдыс, суӧма тув джын тшай гусялігӧн да.
— Та пӧ, гусясьысь меным сюри! Ичӧтика пӧ велӧдышті нин.
— Ме тэнӧ некодӧс эг тшӧктыв нӧйтны, — скӧрысь шуис Кара-Каным: — тайӧ ӧні оз на гӧгӧрво омӧльсӧ. Быдмас, гӧгӧрвоас ачыс.
Акмет сыркъялӧмӧн бӧрдӧ, лёкысла Джаиклысь кисӧ курччалӧ. Сэсся рытнас локтіс велӧдысь дінӧ дай шуӧ:
— Акметыд сэсся некор нин оз кут гусясьны. Ичӧтдырйи ме пытшкын пукаліс зэв лёк омӧль, Джаикын моз. Ӧні сійӧ быри.
Коли куим во. Школа важ мозыс уджалӧ. Эмбур содӧ. Башкиръяс ньӧжйӧникӧн тшӧтш босьтчисны уджавны. Видзӧдан да — кодлӧн градтор эм, кодлӧн чипан, кодлӧн ыж. Дерт, ӧтпырйӧ ставыс оз артмы, лоӧ ньӧжйӧникӧн.
Кара-Канымӧс век на эз гӧгӧрвоны. Туктай пӧч сы йылысь думайтӧмысла юр вежӧрсьыс нин кутіс вошласьны. Пӧрысьмӧмысла оз нин вермы ветлӧдлыны, куйлӧ паччӧрас, виччысьӧ лов петӧм. Велӧдысь сылы мӧдӧдлывліс тшай, сакар... Ӧтчыд Акметкӧд мӧдӧдӧма быдсяма сёянторъяссӧ. Туктай тшӧктӧма висьтавны Кара-Канымлы.
— Висьтав велӧдысьыдлы, Туктайыд пӧ аски кулас. Мед волас ме ордӧ. Меным зэв окота сыкӧд сёрнитыштны.
Велӧдысь сійӧ луннас жӧ сы ордӧ локтіс.
— Кара-Каным, менам синъясӧй тэнӧ оз нин аддзыны... Сӧмын сьӧлӧмӧй висьталӧ тэнӧ татысь, сійӧ синъяс дорысь ёнджыка аддзӧ... Ме аски кула... Коркӧ и тэ кулан... Мый сэки лоӧ школаыдкӧд? — юалӧ Туктай.
— Локтас мӧд Кара-Каным. Ме моз жӧ кутас уджавны...
Туктай пӧч вӧлись гӧгӧрвоис. Аддзытӧм синъяссьыс петіс синваыс. Кималасӧн корсис кисӧ Кара-Канымлысь, топӧдіс сьӧлӧм бердас дай шуис:
— Копыртчыв мелань, Кара-Каным. Ме ӧні гӧгӧрвои тэнӧ!
Велӧдысь копыртчис. Туктай сылы вашкӧдӧ:
— Ме тэнӧ ӧні гӧгӧрвои... ставсӧ гӧгӧрвои... Ме ӧні тӧда ставсӧ!
 This is a translation and has a separate copyright status from the original text. The license for the translation applies to this edition only.
| ||||
| Original: |
| |||
| Translation: |
| |||
