Кыдзи бурмӧдны коми гижӧд да гижан сям

by Шахов Егор Александрович

Мыйысь ми дӧзмам.

Ми медся ёна дӧзмам, кор миянӧс велӧдӧны (критикуйтӧны). Кодсюрӧлысь ме кывлі: „Менӧ пӧ критикуйтны ӧні некод на оз вермы, дай сяма критикуйтысьыс оз пет“. Мукӧдъяссянь (гижны босьтчысьяссянь) кывлан: „Менӧ пӧ юр усьмӧн янӧдісны да, ог нин лысьт водзӧ вылӧ гижӧдӧс петкӧдлыны“. Весиг дӧзмасны да эновтчӧны гижныс. Сэсся (ёнджыка гижысьяс) норасьлӧны: „Мед пӧ редакцияыс (КАПП-ыс) дӧзьӧритас коми гижысьяссӧ, мед мездас мукӧд уджъясысь“, — весиг ӧд, партийнӧй кӧ, собранньӧясысь мед мездас. Татысь позьӧ гӧгӧрвоны: бур кӧ колӧ гижӧд коми гижысьяссянь — мед пуксьӧдасны найӧс куш гижан удж вылӧ, сэки сӧмын гижысьяссянь позяс виччысьны бур туяна гижӧдъястӧ. Ме думысь, татшӧм коми „поэтъясыд“ бӧрӧ колясны, найӧс панъясны збыльысь гижысьяс.

КАПП-ыд туйдӧдӧ том гижысьясӧс, быдсяма индӧдъяс сетӧ, но, дерт, оз вермы пуксьӧдны куш ӧти пӧлӧс гижан удж вылӧ. Ӧні, майбыр, абу нин важ пӧраыд таланта гижысьяслы, кутшӧм кадӧ овліны таланта роч поэтъяс (Пушкин да мукӧд), ӧні шешъялӧмӧн, нимкодя, паныд чепӧсйӧны том гижысьясыдлы, чуйдӧны заводитнысӧ, индӧны водзӧ писькӧдчыны.

Коми Пушкинъясӧн вермасны лоны татшӧм гижысьяс, кодъяслӧн сямныс лоас, — кодъяслӧн сямныс абу, бурджык эновтчыны, быд мортлӧн ӧд эм аслыс сям (талант); кодъяс гижӧдсӧ ассьыныс пузчужӧм кагаӧс моз дӧзьӧритӧны, оз вылӧ пуксьӧмӧн шуны: „Ме пӧ поэт, мекӧд сідзтӧ эн сёрнит“, либӧ: „Вайӧ меным югыд жыр да ыджыд жалованньӧ пуктӧй, сытӧг гижны ог вермы“; кодъяс оз торйӧдчыны йӧзкостса олӧмсьыс да оз асьныс сӧмын чӧсмасьны, мукӧдсӧ тшӧтш лябсявтӧг лэптӧны вылӧ.

Збыльысь сьӧлӧмсянь гижысьясӧс некутшӧм торъя удж оз падмӧд. Найӧ пельнысӧ чашкӧдӧмӧн кывзысьӧны лыддьысьяслысь мӧвпъяссӧ; найӧ пыдди пуктӧны индӧдъяссӧ, найӧ кывзысьӧны йӧзкостса мича „образнӧй“ сёрнияссӧ.

Кодарӧ ныр кутны.

Кыдзи бур шоныд дырйи дэбыд зэра бӧрын тшакъяс чепӧсйӧны, сідз жӧ чепӧсйӧны, быдмӧны том гижысьяс революция бӧрын. Став гижысьясыс миян котыртчӧны „Ордым“ гӧгӧр. Гижысьяслӧн куш ӧти лыдмӧмыд, кыдзи шуласны, нинӧм на. Дзик нин мӧд, кор ми видзӧдлам асланым гижӧдъяс вылӧ. Сэтысь тыдовтчас, кутшӧма сяммам гижнысӧ ӧнія сӧвет власьт оласногӧ сибаланаӧн.

Босьтам гижӧдсӧ ӧти тыдаланакодь том гижысьлысь („Ордым“ 6ʼ №).

„Озыр йӧзлы шедӧм вӧля

Гӧль йӧз некодыр оз сет“.

Тані позьӧ гӧгӧрвоны: озыръяслысь власьтсӧ (вӧлясӧ) кодкӧ мырддьӧ, а гӧль йӧз оз сетны мырддьынысӧ. Быттьӧ гӧль йӧзыс озыръяс киын кутӧны (дӧзьӧритӧны) вӧлясӧ, власьтсӧ. Дерт, тайӧс оз позь шуны невыдержаннӧйӧн. Тадзисӧ мортыдлӧн артмӧма кывйӧн вӧдитчыны кужтӧмла.

Мукӧддырйи овлывлӧ сідзи: воддза визяс ошкыштам, мӧдас нин му пыр мунмӧн ёрыштам. Со тадзи:

„Коми муын меным долыд,

Мунны бокӧ дзик ог мын“...

Зэв эськӧ мортыдлы Коми муад долыд да мынас кӧ эськӧ — бӧрӧ видзӧдлытӧг и весыштас кытчӧкӧ. Дерт, гижысьыс думсьыс ошкыштӧма, сӧмын лыддьысьыс некыдз оз вермы сійӧс гӧгӧрвоны.

Ми, том гижысьяс, омӧля тӧдмалам партиялысь велӧдӧмсӧ. Унаӧн ми вежӧртам: быттьӧкӧ тайӧ власьтыдлы (Сӧвет власьтыдлы) помыс оз волы. Сідз и крапйӧдлам гижӧдъясаным. Сӧмын, дерт, этша жӧ сэтшӧм гижӧдъясыд печат улас сюрлывлӧны-а.

Том гижысьяс зэв ылалысьӧсь нывъясасьны. Ӧти нумерын кӧ петіс ныв йылысь — мӧд номерӧ сійӧ сюрӧс вылас жӧ дас кымын петӧ. Сэсся радейтам нывъясӧс виавны, кагаясӧс йирӧ шыблавны да мукӧд сэтшӧмтор. Мустӧмтыштлам асланым гижӧдъясын уджтӧ. Сэтшӧм гижӧдтӧ лыддяс дядьӧыд да вермас мӧвпыштны: „Нинӧм тай уджсьыд, сідз, буракӧ, вердны кӧсйӧны“. Кулитнысӧ кужам, а петан туйсӧ сетны огӧ на сяммӧ. Сійӧ пасьтӧм няргӧмыд, „упадочничество“. Сыысь миян водзӧ вылӧ ёна ковмас видзчысьны.

Гижны сяммӧны оз сӧмын ёна велӧдчӧмъяс, сяммасны и омӧля велӧдчӧмъяс. Сӧмын гижысьяслы колӧ тӧдны: омӧля кӧ тӧдса йӧзкостса олӧмнас, он кӧ тӧд партиялысь туй нырсӧ — гижӧдыд оз вермыв бурджыка шылявлыны туянаӧн партия велӧдӧм серти. Сюжетыд ки пыдӧс пасьта местаӧ йӧршитчас да оз вермыв сыысь водзӧ паськӧдчывны. 1% кӧ эм „талант“-сям, 99% пукты пӧсь, сэки вӧлисти вермас шыльыда артмыны гижӧдыд (шулывліс меным Жугыль). Абу ӧд чачаӧн ворсӧм гижнытӧ. Ми гижлывлам ӧти войӧн быдса кыз тетрадьӧ. Кутшӧм нӧ сэки гижӧд артмас, сӧмын ӧд асьнымӧс падмӧдам да и мукӧдлысь сюрӧссӧ тшыкӧдам, кывйысь кывйӧ нюлам. Миян мӧда-мӧдлы „подражайтӧмыд“ тшӧкыда паныдасьлӧ. Татчӧ ӧтилысь вайӧдла син улӧ артыштны:

„Олӧм воссис выльысь выльӧ,

„Сюзьлысь“ идралім нин шой.

Югдіс, вежӧрмис том войтыр,

Ёнмис налӧн ӧні сой“.

(10-ӧд № „Ордым“, 82ʼ лист бок).

Гӧрд пӧлянын Сандрик Миколлӧн тадзи:

„Овмӧс воссис выльысь выльӧ,

Важлӧн туплясьӧ на шой.

Ёнмӧй, вежӧрмӧй, том войтыр,

Паськыд воссьӧ водзын туй“.

Ме думысь, том гижысьлы сюрӧсыс нинӧм йылысь абу сюрӧма да, сійӧн и нюлӧма сюрӧссӧ Сандрик Миколлысь кывйысь кывйӧ.

Миян гижӧдъяс ортсыладорсяньыс.

Зэв ёна колӧ тӧдмавны коми йӧзкостса „образнӧй“ сёрнисӧ, коми „мотивъяс“. Сійӧс ми зэв жӧ омӧля тӧдам. Сійӧн и миян стикъясным коса бувгӧны, унджыкыс „агитационнӧй”, выль олӧмлань пӧльтӧм-чуксасьӧм, чорас вывті ӧднӧколкаӧн сяркъялӧм, „дур“ да „бур“ рифмуйталӧм.

Меным ӧти бур морт гижліс та йылысь: „Тіян гижӧдъяслӧн пытшкӧсыс эмышт нин, сӧмын ортсысяньыс колӧ шыльӧдны. Кыдзи шыльӧдны — колӧ велӧдчыны Тима Вень да Илля Вась гижӧдъяс серти. Найӧ, ме думысь, медмичаа гижӧны. Оз ков гижны сёрнитана кывъясӧн, колӧ гижны „образнӧя“. „Образнӧй“ кывъясыс ёна сюралӧны йӧзкост сёрниысь. Медся ёна колӧ тӧдны ыдждӧдлан, ошкан кывъяс. Кор кӧсйӧны кывйӧн петкӧдлыны ассьыныс ёна радейтӧм (мамъяс ёнджыкасӧ), оз шуны прӧстӧ „мусаӧн“, ыдждӧдлӧны „югыд шондіӧн“ ли мый ли. Босьтам бӧрдӧдчанкывъястӧ, кутшӧм мичаа сэні лыддьӧдлӧны. Выль гижысьясыд эськӧ гижасны „Кӧдзыд вой тӧв кыптӧ“. Тима Вень гижӧма: „Лэчыд тӧв орӧдӧ ныр-вомтӧ“. Код ногыс мичаджык? Веня тӧлыслы сетӧма ӧружйӧлысь (черлысь, пуртлысь, с. в.) сямлунсӧ, сійӧн и мичаджык кывйыс лоӧма. Тайӧ и шусьӧ „образӧн“. Кымын кужан гижны „образъясӧн“, сымын мича гижӧдыд лоӧ.

Со кутшӧм бур индӧдъяс сетӧны миянлы лыддьысьысьясным. Тадзитӧ кӧ небыдика тоткӧдасны вочасӧн, — зэв ыджыд бур (сдвиг) сетасны миянлы, том гижысьяслы. Босьтам, кутшӧма на артмӧ миян гижӧдъясным Тима Вень да Илля Вась гижӧдъяскӧд орччалӧмӧн.

Миян:

„Вичко вуні, ог и ветлыв,

Гажа ветлывтӧгыс мем.

Газет клубысь быд рыт лыддя,

Сэні уна бурыс эм“.

1 № „Ордым” 51 лист бок.

Тима Веньлӧн:

„Лыднас кыптӧ,

Быд лун миллён,

Быттьӧ пыктӧ

Пыкӧс-мыльлӧн“.

(11ʼ № „Ордым“, 60 лист бок).

Ме том гижысьяслысь ог кут вайӧдавны син улӧ. Сійӧ асьныд аддзанныд „Ордымъясысь“. Ме чайта, „Ордымыд“ быд киын том гижысьяслӧн эм. Нӧшта Тима Веньлысь петкӧдла ӧти столбик „Тӧвйыв варышысь“.

„Ёна на ызгисны

Гым сорыс кывъяс:

„Тіянлысь, Варыш кодь

Полысьтӧм сьӧлӧмъяс,

Ошкам ми олӧм;

Тіянлысь, бордаяс,

Пӧткаяс-лэбачьяс,

Сьылам ми вылӧм“...

Тадзи жӧ сьӧлӧмад пырана и Илля Васьлӧн:

„Шондіыс вӧр сайсянь медводдза югӧрсӧ

Меліа, вежаа, шензигтыр мӧдӧдіс.

................................................

Гулю моз лэбзисны кывъяс.

Варыш моз чивлісны тшапа.

Мыйла нӧ нюжавліс нора?

Мыйла нӧ юргисны гора?“.

Тадзи гижӧны Тима Вень да Илля Вась, кодъяслысь гижӧдъяссӧ ми пинь пыр вӧйпам туйтӧмӧн (Тима Веньлысь). Тадзи жӧ колӧ важ гижысьяс серти миянлы велӧдчыны.

Том гижысьяс зэв ӧзӧбаа вӧдитчам кывъясӧн. Кыдз тай биасьӧм мысти йиркысь тӧрӧканъяс шмуткӧны джоджӧ, сідзи жӧ роч кывъяс базгысьӧны миян гижӧдъясӧ. Сёрнитны эськӧ ва коми кывйӧн, закладысь, оз сюр миян пӧвстысь. Унджыкыс том гижысьяс торъялӧмаӧсь, канцелярскӧй удж вылын пукалӧны, велӧдчӧны карса школаясын да. Каръясад ва коми кывйыд „жаргонӧ“ пӧрӧма, сідз жӧ и торъялӧм том гижысьяслӧн. Оз ков некор вунӧдны: коми кывйыд озыр. Уна сё во сар власьтыд пӧдтіс да некыдз эз вермы дзикӧдз пӧдтыны, сӧмын гижӧдтӧгыд торъя ю вожъясын неуна гӧгӧрвоанаыс вежласис. Сюрӧсыс кызыс быд вожын ӧткодь гӧгӧрвоана, сӧмын кыв йывъясыс да мичаджык кывъясыс торъялӧмаӧсь. Миянлы зільны колӧ быд вожысь мича кывъяссӧ сюйны гижӧдӧ, сідзӧн паськӧдны, мичмӧдны коми кывсӧ, весавны роч кывъяссӧ, код весьт коми кывйыс йӧз костас кылӧ на интернациональнӧй кывъяс кындзи.

Ме думайта, миян гижысьяс водзын медколан уджсӧ колӧ гӧгӧрвоны, вежӧртны кывъяс паськӧдӧм, мичмӧдӧм йылысь. Китыръя кывъяслӧн вӧдитчигӧн вермам весиг йӧзкостса сёрнисӧ тшыкӧдны.