Кык час мысти

by Титов Иван Павлович

Швачкӧ войвывсянь тӧв. Тричка-трачкакылӧ гӧгӧрбок. Кӧдзыд вой тӧв быттьӧ сотӧ, весиг паччӧр вывсьыд лэччынытӧ он лысьт. Лымйыс тшын-бус моз пыр лэбӧ. Войбыд лёк горшӧн вой тӧв сьылӧ ассьыс шуштӧм сьыланкывъяссӧ. Пачводз дорӧ кӧ пуксян, пырысь-пыр сьӧлӧмыд ёнтыштас, быттьӧ кӧнкӧ, кодкӧ нора, нора бӧрдӧ. Быттьӧ кытчӧкӧ кодкӧ вошӧма да корсьӧ петан туйсӧ. Быттьӧкӧ чуксасьӧ мездыны.

Лизуклы киас некутшӧм удж оз пыр. Сьӧлӧмыс доймӧ. Водзвыв быттьӧ висьталӧ сылы локтан шогсӧ. Вежӧрыс быдӧн вошласьӧ. Печкансӧ босьтлас, ӧти кузя муртса вермас лэдзнысӧ. Босьтлас эськӧ и мукӧд уджъяс да, пырысьтӧм-пыр жӧ лоӧ бӧр шыбитны. Асывбыд шӧйтӧ. Чуймӧма, дзик немтор оз аддзы. Сарайӧ петалас, пырас да мый могысь петаліс вунӧдӧма нин. Мӧд лун нин Лизук ку пытшкас оз тӧр.

Асывнас водз верӧсыс удж вылӧ муніс. Гортын Лизук весиг жель оз путьмы бергӧдны. Пыр шуштӧмысь-шуштӧм да лёк мӧвпъяс мӧвпалӧ.

Стенас ӧшалӧ часі. Лизуклы кажитчӧ, быттьӧ сӧмын ӧтарӧ и кучкалӧ, быттьӧ кулӧм морт колльӧдӧ.

Лизук петіс ывлаӧ. Сувтіс карта ӧбӧс дорӧ да чуксалӧ:

— Тайтӧ, тайтӧ, матушка! Вала, вала, вала!...

Вӧтлӧ гӧрдпельсӧ юктавны. Юкмӧссӧ тыртӧма джуджыд лымйӧн. Трубаӧдыс кыптӧ ру.

Зэв матын кӧнкӧ лыйисны, ӧтчыд дай мӧдысь. Лизук повзис. Эбӧсыс быдӧн быри. Ачыс тірзьыны кутіс.

— Мый нӧ тайӧ, кӧні? Кӧн-мый?

Видзӧдӧ гӧгӧр. Мӧскыс эз удит юнысӧ, сотыштіс-пышйис. Веськыда картаас зурзьӧдіс.

ІІ.

Гыӧртӧма ус и тош. Кӧдзыд вой тӧв сьӧдіник мортысь вӧчӧма еджыдӧс. Ачыс тэрыба додь бӧрся тувччалӧ. Вороныс песлаыс кайигкості лоӧма серко кодь. Весиг паныд сюрысь йӧзыс шензьӧны:

— Мый бара Лизукыслӧн верӧсыс керсьӧ-а? Татшӧм кӧдзыд поводдяӧ ветлӧма песла. Да ӧд, трасичаыд, матӧ сыв джын сӧвтӧма! Буракӧ, мӧдысь оз нин кӧсйы кайлыны, дзонь чипас вайӧ. Воас на ӧд тӧвбыднад мичаджык луныс.

Муртса километр джын эз удит Яков воны гортӧдзыс. Видзӧдӧ да, кодкӧ лэбӧ сылы паныд верзьӧмӧн. Весиг пасьсӧ абу кизялӧма. Тӧлысла пась пӧлаыс вылын лэбач борд моз жӧ шенасьӧ. Вӧлыслӧн бурысьыс шавмунӧма, нырнас сынӧдсӧ поткӧдӧ, вомсьыс быттьӧ трубаысь руыс петӧ. Матыстчис Яков дінӧ. Зэлӧдіс домповодсӧ, сувтӧдіс вӧвсӧ.

— Кывзы, Яков! Партийнӧй комитетсянь тэныд вая ме юӧр. На со босьт! Да регыдджык. Сэні тэнӧ виччысьӧны.

Босьтіс Яков киас юӧрсӧ. Ачыс ёна повзис. Лыддьӧ:

«Мыйӧн тайӧ юӧрыс тэяд киӧдз воас, пырысь-пыр жӧ лок гӧль йӧз комитетӧ. Он кӧ лок, огӧ кутӧ тэнӧ лыддьыны коммунистӧн.

Партъячейкаса секретар (тэнад вок) Опонасей». Яков лэптіс юрсӧ. Видзӧдліс гӧгӧрбок. Нора, повзьӧм гӧлӧсӧн сэсся шуис:

— Ладнӧ. Пескӧс доддьысь ректа да воа.

Вӧла быттьӧ тӧвзис бӧр сиктлань.

Кучкис Яков вӧвсӧ плетьнас. Рӧдтігтырйи мӧдӧдчис водзӧ. Аслыс зэв лои шог. Сьӧлӧмыс сідзи быттьӧ и йӧктӧ. Матыстчис сикт дорӧ. Лун шӧр, а сиктас быттьӧ ставыс узьӧны. Мыйӧн ӧшинь улас кежис, чукӧстіс Лизуксӧ:

— Тэрыба вӧвсӧ лэдз да сёӧд.

Ачыс зэв ӧдйӧ кражъяссӧ доддьысь сувтӧдліс звӧз дорӧ. Котӧрӧн-сорӧн шур-шар пырис керкаӧ. Кын тюнисӧ кокъяссьыс шыблаліс паччӧр пельӧсӧ. Сюйис кокас шоныд гынкӧм. Кос, кокньыд паськӧм пасьталіс, мӧдӧдчис комитетӧ.

Медым Лизук оз повзьы, ньӧжйӧникӧн шуис:

— Тэ шондышт пажынтӧ, а ме сы кості котӧрӧн ветла комитетӧ.

ІІІ.

Гӧль йӧз комитетӧдз вӧлі нёль километр.

Эз и тӧдлы кыдзи воис. Пырис комитетӧ. Сэні пукалӧны нин дас вит кымын морт. Опонасей (Яковлӧн вокыс) пукалӧ пызан сайын. Синъясыс быттьӧ югъялӧны.

Яков збыль вылӧ повзис. Некод оз шыась.

Недыр мысти Опонасей кутіс висьтавны:

— Ёртъяс! Ветымын километр сайын сулалӧны еджыдъяс. Талун асыв воис нарошнӧй. Миян вын сэні ичӧт. Еджыдъяслӧн армияныс ёна тайӧ лунъясӧ содӧма. Тӧрыт миянлысь йӧзӧс, гӧрдъясӧс зырӧмаӧсь 10 километр. Миянлы колӧ сетны гӧрдъяслы отсӧг. Колӧ сувтны воча еджыдъяслы. Карсянь юӧртісны «Чукӧртӧ пӧ вын местаысь. Ми регыд отсӧг мӧдӧдам. Миян пытшкысь ӧні жӧ колӧ мӧдӧдны сизим мортӧс. Кодъяс гижсясны ас окотаысь мунны? Гортад ветлыны сета кык час срок. Кык час мысти сета ӧружйӧ...

Ӧти вомсӧ паськӧдӧма, мӧд юрсӧ ӧшӧма.

— Мый ланьтінныд? Ме со медводз гижся. Коді ме бӧрын? Яковлӧн сьӧлӧм пырыс быттьӧ ёсь ньӧв муніс.

— Менӧ тшӧтш гиж! — шуис Яков. — Миянлы колӧ корсьны бур олӧм...

Гижсисны дас кыкӧн.

Шапкаяснысӧ юраныс пуктісны. Мӧда-мӧд выланыс видзӧдлісны. Ӧтпырйӧ сэсся ставыс горӧдісны:

— Кык час мысти?

Тэрыба гортаныс разӧдчисны лӧсьӧдчыны. Мыйӧн воис Яков гортас, пырысь-пыр пуксис сёйны. Юрас сылӧн сӧмын ӧти дум: кыдзи эськӧ висьтавны Лизуклы, мед сійӧ оз повзьы?

— Лиза, кывзы. Меным усис жеребей мунны кось вылӧ. Еджыдъяскӧд косясьны. Найӧ ветымын километр сайынӧсь. Тэ эн шогсьы, ме регыд бӧр воа. Ми регыд чышкыштам Коми му вылысь еджыдъястӧ! Пукты меным няньтор. Ӧні жӧ колӧ мунны.

Лиза чуймис. Оз тӧд мый сылы воча шуны. Сӧмын ӧтарӧ шуалӧ:

— Яков, Яков! Дугды, позьӧ кӧ.

— Ог вермы Лизукӧй! Эн тӧждысь тэ нинӧм абусьыс. Ме регыд, зэв регыд бӧр локта. Ӧні жӧ воа бӧр. Кутам бара бура гажаа овны.

Зэв ӧдйӧ Яков пасьтасис. Окыштіс Лизукӧс:

— Прӧщайтлы ӧні кежлӧ, да дугды прӧста кисьтны синватӧ! — Бергӧдчис Лизук дінысь. Мӧдӧдчис аслас туй кузя. Гортас бӧрдан и колис ассьыс гӧтырсӧ.

Дас кыкнаныс мӧдӧдчисны мунны. Кымын водзӧ мунӧны пыр ӧтарӧ збоймӧны. Видзӧдӧны: дзонь рота салдатъяс мунӧны.

— Тайӧ Гӧрд армия карсянь локтӧ, отсӧг миянлы воӧ.

Мышканыс быдӧнлӧн винтовка. Боканыс патронташъяс. На бӧрся ӧружйӧаӧн жӧ зэв яра мунӧны Опонасей да Яков ёртъясыскӧд. Дзонь сутки мунісны. Медым кокньыдджык лои муннысӧ, кытісюрӧ сьылыштасны.

ІV.

Ягын пожӧмъяс козъяскӧд зэв ёна быттьӧ скӧрмӧмаӧсь. Пыркӧдӧны юрнысӧ. Тӧлыс копрӧдлӧ найӧс. Лымйыс гартчӧмӧн лэччӧ.

Зэв нин матын кылӧ лыйсьӧм шы. Кылӧ гӧрд командирлӧн гӧлӧс:

— В цепь!.. Ложись!

Зэв ӧдйӧ нёль мортӧс ыстіс разведкаӧ, тӧдмавны ассьыным йӧзӧс.

Лыйсьӧм шы пыр ӧтарӧ паськалӧ, матысмӧ.

Кӧдзыд лым вылын куйлыны эз дыр сюр. Зэв регыдӧн разведчикъяс бӧр локтісны. Висьталӧны:

Миян йӧз пӧ петитчӧны. Километр нёль кымын лои бӧрӧ мунны. Сэні вӧліны Каля грездчилӧн видзьясыс. Чукӧрмис морт кыксё кымын гӧрдармеечьяс. Лӧсьӧдісны пулеметъяс. Муртса пуяс сайын тыдалӧны вомъясыс. Лӧсьӧдчӧны кось кежлӧ.

Кутіс пемдыны.

Войбыд ӧти лыйӧм шы эз кывлы.

Командирлӧн сетӧма приказ: коми йӧзлы топӧдны веськыд боксяньыс.

Воис лун. Муртса шонді мыччысьлас. Кымӧръяс пырысь-пыр жӧ бӧр сійӧс тупкасны.

Лӧсьӧдчисны вӧчны кось.

Коркӧ дырӧн кылӧ ӧтчыд дай мӧдысь пулеметӧн сяркнитісны. Километр вит сайын нин вӧлӧмаӧсь еджыдъяслӧн салдатъясыс. Дас километр сайын Тима сиктын пукалӧма налӧн штабыс.

Кыліс гӧлӧс гӧрд командирлӧн:

— Огонь!

Зыммуні, быттьӧ муыс ставыс вӧрзьыліс. Пулеметъяс дугдывтӧг кутісны сяргыны.

Яков шуӧ:

— Вокъяс, миянлы колӧ кытшовтны да сетчыны Тима сикт весьтӧ. Мӧдлапӧвсяньыс заводитны лыйлыны. Дыр мӧвпавны он эшты.

Сідзи и вӧчисны. Дзонь суткиӧн-джынйӧн дугдывтӧг пуяс костті шутьляліс пуля.

Уна морт ранитчис, усис. Котӧртӧны, горзӧны, бӧрдӧны. Лыйсьӧм тайӧ ставсӧ вевтыртӧ — аслас ыджыд шынас.

Мӧдлапӧв гидъясын тырыс йӧз. Мый нӧ тайӧ, гашкӧ белӧйяс да?

— Энӧ полӧй! Сэні Тима сиктысь мужикъяс челядьнаныс дзебсьӧмаӧсь лыйсьӧмысь.

Котӧрӧн сэтчӧ мунісны. Тима сиктсаяс висьталісны:

— Белӧйяслӧн выныс тані абу зэв ыджыд — морт сё кымын сӧмын.

Висьталісны, кытӧнджык найӧ сулалӧны. Кыдзиджык позьӧ найӧс кытшӧ босьтны.

Гид ӧшиньясӧд Яковлӧн ёртъяс чургӧдісны пищальяснысӧ. Мӧдӧдчисны лыйлыны.

Мӧд сутки вылӧ лыйсьӧм бӧрын еджыдъяс сюркнялісны бӧжнысӧ. Тані вӧлі медбӧръя кось.

Еджыдъяс пышйисны, унаӧн сюрисны Гӧрд армиялы пленӧ. Мукӧдыс асьныс вуджисны Гӧрд армия дінӧ.

Яков збой сьӧлӧмнас эз вермы терпитны да уськӧдчис медводзас вӧтчыны еджыдъяс бӧрся. Вӧтчигас быттьӧкӧ пемдыштліс сылӧн синмыс. Сявмуніны синсьыс зарни кодь кодзувъяс. Нинӧм эз казявлы ачыс. Вӧлӧмкӧ пуля вуджӧма рушку пырыс. Регыд слабитіс кокыс, сапкысис Яков кынӧм вылас лым пытшкӧ. Дойысла паръяссӧ лым сорӧн курччӧма. Регыд улыс лои кумач кодь гӧрд.

Уськӧдчис Опонь. Горӧдіс:

— Яков! Мый нӧ лоин?!

Яковлӧн вочасӧ шуны кывйыс оз вӧр.

Копыртіс Опонасей юрсӧ Яковлань.

— Ёртъяс, сувтыштлӧй! Босьтӧй, вай, ньӧжйӧник тайӧс, Тима сиктас медводдза керкаас пыртӧй. Ки-кокыс сыв на.

Пищальяс вылын нуисны Яковӧс.

Опоньлӧн моллясьӧ-киссьӧ синваыс.

— Ӧд татчӧ кольны ми огӧ сійӧс лысьтӧ. Коймӧд лун нин тані со пачсӧ абу ломтылӧмаӧсь.

Керка помас весиг сунистор абу кольӧмаӧсь.

— Вайӧ жӧ, вокъясӧй, ёнджыка пасьясӧн гартламӧ да гортас мӧдӧдамӧ, гӧтырыс ёнджыка дӧзьӧритас.

Уна морт сэтчӧ уси, унаӧн ранитчисны.

Вайисны вӧв. Яковлы доддяс вольсыштісны, пуктісны, пасьясӧн шебралісны. Мӧдӧдісны сэсся гортас.

Эз дыр тырмы вуджны кык вӧлӧк. Сутки мунӧм бӧрын ямщик сиктын юасьӧ:

— Кӧні Спира Яковлӧн керкаыс?

— Со сэні мунан да веськыдвылас мӧд керкаыс и эм.

Матыстчисны ӧшинь улас.

Уськӧдчис сэні Лизук паныд. Оз вермы нинӧм шуны. Соддзӧн кисьтӧ синвасӧ. Шымыртіс голя гӧгӧрыс Яковӧс, оз путьмы весиг пыртнысӧ. Ямщик сёӧдіс вӧвсӧ. Босьтіс Яковӧс пыртны. Лизуклӧн бырӧма нин садьыс. Недыр мысти, пыртӧм бӧрын Яковлӧн вомӧдыс кутіс вир петны.

Керка тырыс чукӧртчисны суседкаяс.

Кык час мысти лэдзис вомӧдыс медбӧръя вирсӧ, синсӧ восьтыштліс, быттьӧ прӧщайтчис ставыскӧд. Рӧмдыштліс быдӧнлӧн син водзыс. Яковлӧн олӧмыс му вылын эштіс. Лизук сэні чегъясьӧ-бӧрдӧ. Гӧлӧсыс бӧрдӧмысла вежсьӧма, юрсиыс лёзьмӧма.

Дӧваӧн коли. Унаысь на ӧні шогсьывлӧ Лизук, казьтывлӧ верӧссӧ. Пескыдла каяс-ӧ, турунла мунас-ӧ, пыр сылӧн дум вылын зіль Яковлӧн мырсьӧмыс, олӧмыс.