Мæлæтæй тыхджындæр (Коцойты)

by Коцойты Арсен

Мæлæтæй тыхджындæр  (1940)  by Коцойты Арсен

Фыст датæ: 1940, Рауагъ аз: 1940. Равзæрæн: Коцойты А.Б. Уацмыстæ. – Дзæуджыхъæу : Ир, 2012.

МÆЛÆТÆЙ ТЫХДЖЫНДÆР

Легендæ

Дыгуры хæхты, тар комы бæрзондæй
Сау дардта иучысыл хъæугонд,—
Хæдзæрттæ дзы дыууадæс уыд нымадæй,
Æппæт къæдзæхдурæй уыдысты конд,

Æдзух уым адæм кодтой тох адæмимæ,
Æнусты ’рвыстой мамæлайы цард...
Хъæд нæй — уым иууылдæр гæмæхтæ...
Куыд нæ кæна зæрдæ, мæгуыр, æнкъард?

Нæ... уым дæр зарын хъуыст, уыди дзы кафт дæр...
Цард у æцæг кæмдæриддæр зынаргъ.
Уым хаста иунæг ус йæ фырты фырты,
Хуыцауæй йын цæрæнбон домдта даргъ.

***

Хæмæт Гыццийы бар чысылæй баззад.
Ус сидзæр сабимæ æнувыд каст, —
Йæ комдзаг иста уый тыххæй йæ дзыхæй,
Æппындæр ыл нæ уагъта ницы маст.

— Дæ рын дын ахæрон, Хæмæт, мæ иунæг!
Мæ цæстырухс, æрбамæлон дын æз!
Мæ зæрдæйы таг, айрæз мын ды, айрæз!
Мæ цард мын у дæ сæрыл раттын хæс! —

Гыцци-иу афтæ тынг арæх фæдзырдта:
Хæмæт ын уыд йæ царды цин, йæ мæт.
Кæд афтæ буцæй арвыста йæ уалдзæг,
Уæддæр фыдуаг нæ рацыди Хæмæт.

Уыди æдзух уый коммæгæс Гыццийæн,
Уыди сабыр, æгъдауджын, уарзта куыст.
Хæрзконд, уындджын, хъаруджынæй уый рæзыд...
Сахъатæй, исты низæй дæр уыд хызт.

Йæ кафт, йæ бæхыл хъазт уыдысты диссаг.
Йæ ехсы ’рдзæхстæй зæлыди уæлдæф,
Хъæбысхæстæй йыл ничи уыд уæлахиз,
Уыди йæ нæмыг æхстыты рæстдзæф.

Уæддæр — сабыр, бæрзонд йæхи нæ кодта,
Фæлæ йæхицæн аргъ зыдта, æцæг,
Сæрæнгуырд æй хуыдтой хъæубæсты,
Æмгæрттæ йæм уыдысты ’дзух бæллæг.

Уæздан цыдæй куы фæцæйцыди уынгты,—
Кæцы чызг-иу нæ ныуулæфыд арф?
Кæцы чызг æм нæ фæцыдаид моймæ?..
Фæлæ йæхæдæг уый нæ кодта тагъд.

Гыцци йæм байдыдта уæд арæх хатын:
— Хæмæт, мæ цæстæгасæй ракур ус!
Мæ царды рухс, мæ зæрдæйы фæлæууæн,
Фæрæвдау мын мæ фæстаг бонтæ цъус!

Хæмæт хъуыдытæ кодта,— ус нæ куырдта,
Æнæ усæй ма йæ цæрын фæндыд.
Гыцци йыл ардыдта æдзухдæр алкæй,—
Хæстæг, æмгарæй,— алчи дæр æм цыд.

Нæма скаст хур, Æрмæст арв хъулон кодта...
Нæ бæрзонд цъитиджын къæдзæхтыл дард
Фæзынд йæ тын æмæ фæцæуы дарддæр,
Гæзæмæ зæлыд бæстыл мæргъты зард.

Сæ фынæйтæй хъал кодтой кусæг адæм,
Хæмæт йæ бæхыл авæрдта уæд саргъ,
Бæтты йæ, фидар æй кæны биноныг,—
Куыннæ — йæ фæндаг у Хæмæтæн даргъ...

Фæсхохы иу хъæуы, дам, ис рæсугъд чызг,
Йæ ныхæй хуртæ-мæйтæ, дам, кæсынц.
Гъе, уырдæм араст и Хæмæт ныртæккæ, —
Уый зоны, курджытæ ма йæм цæуынц...

Йæ амонд хъуамæ бавзара уæндонæй, —
Цæуы Хæмæт ныр бон æмæ дыккаг.
Уæд хъæуæй разынд тардзæсгом лæппулæг, —
Йæ дарæс — сау, йæ бæх дæр — сау мыггаг.

Фæлæууыд сау лæппу, Хæмæтæн загъта:
— Куыд амоны нæ фыдæлты æгъдау,
Гъе, афтæ здæхын æз фæстæмæ демæ.
Цæмæй мæм, уазæг, ма æрхæссай фау...

Нæ хъæуы дын лæггадгæнæг уыдзынæн!
Йæ уæздандзинад, йе ’гъдауы тыххæй
Хæмæт ын ракодта зæрдиаг арфæ:
— Мæ хæрзæмбæлæг, бузныг дæн дæуæй,

Фæлæ мæн тыххæй ма здæх ды фæстæмæ, —
Мæхæдæг а хъæу зонын тынг хорз æз!
Уæд сау барæг йæ фæндагыл фæраст ис, —
«Кæнæд уæдæ йæхæдæг ныр фæрæз».

Куыддæр Хæмæт уым хъæуы уынджы бахызт, —
Дзыхъурæд уыцы ран фæкодта бæх...
— Æз дæн ам аххосджын тынг: уыцы барæг
Йæхи уæзданæй равдыста дзæбæх.

Æз та... Куы нæ йæ бакодтон фæрсгæ дæр,
Кæцæй у, цавæр у, куыд у йæ ном?
Нæ цæрæнбонты ма куы фенæм искуы, —
Нæ кæрæдзийæн хъуамæ зонгæ уæм!»

Хæмæт фæзылдта уæд йæ бæх фæстæмæ,
Æрсырдта лæджы, иувæрсты цæуы.
— Æз дæ хъыгдарын, хорз бæлццон, ныббар мын!
Кæцæй дæ, чи дæ? — зонын мæ фæнды.

Цы загъдæуа, куы ма фембæлæм искуы? —
Æрфарста афтæ сау лæджы Хæмæт.
Уый загъта: Ма мæ фæрс, фæсмон кæндзынæ,—
Уыдзæн дын цард æнад, хæрдзæн дæ мæт.

Уый бахауд сагъæсы, хъуыдытæ кодта:
«Нæ зонын туджджын, нæй мæнæн ызнаг...
Уæдæ цæмæй тæрсон, цы у, нæ зонын?» —
Зæгъы уый бæлццонæн æппынфæстаг:

— Цы у, цы хабар у, уый хъуамæ зонон...
Æппын мæнæн, цæмæй тæрсон, уый нæй!
— Æз дæн дæ удхæссæг, дæ цардыскъуынæг, —
Кæд нал ис мын гæнæн, зæгъын дын æй!

Фæтар Хæмæтæн уайтагъд уæд йæ цæсгом,
Цыма раст арвы ирдыл абадт мигъ,
Рызти фæсмонæй, бауынгæг йæ зæрдæ,
Фæзылдта уайтагъд дзурæгмæ йæ тигъ.

Тындзгæ фæцæуы уый фæстæмæ, хъæумæ,
Фæлæ та фездæхт... «Афтæ у æгад —
Кæд уыдзæни мæ мæлæт, хъуамæ зонон, —
Мæ зæрдæ уæд мæнæн уыдзæн æнцад...»

Æрцавта ехсæй бæхы, суры лæджы,
Куы баййæфта, уæд ын зæгъы йæ мæт:
— Фæнды мæ рагацау æй æз куы зонин,
Цы ’мгъуыдыл мæм фæзындзæни мæлæт,

Кæд фæхицæн уыдзæн мæ уд мæ буарæй?
Уæд сау лæг банкъуыста æнкъард йæ сæр:
— Дæ зæрдæ афтæмæй æнцад нæ уыдзæн,
Фæлтау, зæххон, æнæзонгæйæ цæр!

— Зæгъ мын æй, зæгъ — æз зонынæй нæ тæрсын,
Кæд мын хъыгаг у, гъе, уæддæр æй цæв!
Уæд удхæссæг мæсты хъæлæсæй загъта:
— «Зындзæн мæлæт дæ усхасты æхсæв».

Хæмæт йæ бæх æвиппайды фæзылдта, —
Йæ мæлæт зонынæй æрци æнкъард.
Хъынцъымæй уайтагъд байдзаг и йæ зæрдæ,
Йæ цæсты ницыуал уыди йæ цард.

Цæй æфсон ма цæуа фæсхохы хъæумæ?
Рæсугъд чызджытæй ма цы кæна ныр?
Фыдбылызау, куы ракура дзы искæй,
Æрыхгæндзæн æй ингæн уæд æмыр.

Фæцыд Хæмæт йæ хæдзармæ фæстæмæ,
Сыбыртт нæ кодта сау лæджы тыххæй.
Гыццийы фарстæн загъта дзуаппæн афтæ:
— Ныууадз уал мæ, — нырма мын курæн нæй!

Гыцци йæ нал уадзы, хъæбæр æй ’фхæры:
— Цæй, ракур, фена ног чындзы мæ цæст!
Уæдæ кæд уыдзæн, ингæнмæ куы кæсын?
Æдзух æм кодта афтæ ’фхæрæн хæст.

Хæмæт цæрынхъуагæй цард бирæ уарзта,
Хъуыдытæ кодта ирвæзæн амал.
Мæстыйæ баздæхт иу бон уый Гыццимæ:
— Гыцци, æфхæрдтытæ мыл мауал кал!

Æрхæсдзынæн æз ус чысыл фæстæдæр,
Нырма мæнæн нæма æрцыд мæ рад...
Йæ мады дзидзи чи нæма ныууагъта,
Йæ авдæны нырма кæй узы мад,

Тæккæ сом дæр мын ахæм чызджы ракур! —
Гыццимæ дис нæ каст Хæмæты дзырд:
Кæддæр нæ фыдæлтæн уыдис æгъдауы
Чызджыты рагацау чысылæй куырд.

Фæлæ рæхджы кæй нæ фендзæн йæ чындзы,
Гыццийæн ууыл уыд йæ мæт, йæ хъыг.
Æппын æфхæргæ нал кодта Хæмæты,
Фæлæ æдзухæй калд йæ цæстысыг.

Йæ мæлæты æмгъуыд Хæмæтæн адард:
Фынддæс азы æнæмæнг уый цæрдзæн...
Дзырдта йæхинымæр: «Нæ мæлын абон, —
Хуыцау цы зæгъа, дарддæр уый уыдзæн».

***

Аз азы фæстæ цыд. Хæмæт чысылгай
Рох кодта удхæссæджы карз ныхас.
Чысылгай байдыдта та хъазын, худын,
Фæлыгъди дзы, фæлыгъд, мæлæты тас.

Йæ зæрдæ та фæйлыдта хъæлдзæг цардæй,
Йæ усагмæ — Донамæ — дардта цæст.
Уый рæзыд, диссаджы рæсугъд чызг кодта...
Хæмæтыл цин æфтыдта чызджы рæзт.

Хуыдтой йæ саурæсугъд æппæт хъæубæстæ.
Уыди уый саулагъз, сауцæст, сауæрфыг.
Æндæр нæ разындаид удæй ахæм
Зæрдæхорз, — никæуыл дзы уыди хъыг.

Хæмæт æй бауарзта, йæ уд дзы баззад,
Дона дæр уарзта уый йæ уды йас.
Уыдтой сæ дыууæ сусæгæй кæрæдзи, —
Сæ хъысмæт уыдон ныр хуыдтой æдас.

Фæлтæрд цæст сæм Гыцци æнувыд дардта,
Сæ уарзондзинадыл уый кодта цин.
Хæмæтæн загъта: «Афон у ныр, афон!»
Чындзæхсæвæн Гыцци нæ уыд æлгъин:

Арахъ, бæгæны, физонæг, уæливых,
Лывзæ, хæбизджын — алцы фаг уыдис.
Кæрон кæм уыди хъазтæн, зардæн, кафтæн?
Хъæубæстæ кодтой чындзæхсæвыл дис.

***

Фыццаг кæркуасæн аивгъуыдта раджы,
Уæд алы уазæг агуырдта хæдзар,—
Цыдысты уыдон алырдæм хъæлдзæгæй,
Æвзæрст уым нал уыд ном кæнæ та кар.

Ныр лæппу чызгимæ уыдысты хибар...
Нæма ’рцыд се ’хсæны ныхас нывмæ,
Раст афтæ къуымы иу лæппу фæзынди,
Бынтон сау иудадзыг сæрæй бынмæ.

Хæмæт фæмæсты, фелвæста йæ хъама:
— Зæгъ, цавæр дæ, цы дæ? Кæннод цæвын!
— Æз дæн дæ удхæссæг. Уæлдай у хъама...
Дæу ферох дæн... Ныр дын дæ уд хæссын.

Хæмæт æй базыдта, йæ сæр ныххоста:
— Мæ хæдзар байхæлд!.. Мæнæ судзгæ фыд!.
Мæ удхæссæг, нырма æз цард нæ федтон,
Нырма нæ федтон уарзоны рæвдыд...

Куы раттис мын æмгъуыд æрмæст дæс азы, —
Æгæрон бузныг уаин æз дæуæй!
Æлхынцъæрфыгæй удхæссæг ысдзырдта:
— Уый зон, зæххон, мæ дзырдæн ивæн нæй!

Мæгуыр Хæмæт зæрдæбынæй ныккæрзыд:
— Уæд та мын фондз азы æмгъуыд æрис,
Гъе, уыйас дæр мæнмæ æгъгъæд фæкæсид!
— Дзæгъæл фæстиат мæ куынæ кæнис!

— Уæд та мын иу аз, иунæг аз куы раттис!
— Нæ ратдзынæн дын иу аз дæр, цæхгæр.
— Уæд та мын иу мæй, иунæг мæй куы раттис!
— Нæ ратдзынæн æз иу мæй дæр, цæхгæр.

— Уæд та мын иу æхсæв ратт... Иунæг, иунæг!
— Цæхгæр, нæ уыдзæн уымæн дæр гæнæн...
Ныртæккæ дын дæ уд хæссын... Æгъгъæд дзур.
Рæстæг дзæгъæлы сафæн нæй мæнæн!

Дона йæ сынтæджы раз къуымы ризы,
Тæлфы гæды бæласы урс сыфау,
Йæ дæндæгтæ кæрæдзийыл нæ хæцынц,
Цыдæр зæгъы — йæ дзырд дæр нæу дзырдау.

Хæмæт йæ къухтæ авæрдта йæ ныхыл.
Фæкодта сонт хъæр: — Ссардзынæн æндæр...
Хæрз зæронд — иу къахæй лæууы ингæны...
Нывондæн мыл хæссы æдзух йæ сæр...

— Кæд дын ис ахæм,— загъта афтæ саулæг, —
Уæд баззайдзынæ ды, бæлвырд, æгас.
Мæнæн æппындæр хъауджыдæр нæй удтæй.
Дæу уа, кæй уа, нæ мын у иуæн тас.

***

Гыццийы азтæ нал сты дард сæдæмæ,
Йæ дадалиты иу хал нал ис сау.
Йæ цæсгом хъулæттæ зыны æнцъылдтæй
Фæззыгæнд хуымыл гутоны фæдау.

Йæ хауд былтæ лæууынц æдзух æлхъывдæй,
Йæ дзыхы нал баззад æппын дæндаг, —
Ныхас куы кæны, уæд цæуы йæ цъæм-цъæм,
Хæргæ дæр ма кæм фæкæна йæ фаг!

Йæ къæхтыл нал лæууы, цæуы гуыбырæй,
Йæ къухтæй нал кæны йæ лæдзæг цух...
Æппын йæ цардæй нал у рухс йæ зæрдæ,
Мæлæт... Мæлæты кой кæны æдзух.

— Хæмæт мын ацæра, йæ нывонд фестон!
Куы æрхæссид уый тагъддæр... тагъддæр ус,
Мæ зæронд цæст ма уыцы хорз куы фенид, —
Уæд ингæнмæ æз адарин мæ хъус! —

Дзырдта-иу афтæ зæронд ус æппæтæн...
Хæмæт æрхаста ус, ’мæ цин кæны Гыцци...
Фæлæ уыди чындзæхсæвæй фæлмæцыд, —
Йæ хуыссæны уый тарф фынæй ныцци.

Дыккаг хатт уасæг уасыд. Мад фестъæлфыд.
— Æз дæн, Гыцци, æз, — дзуры йæм Хæмæт, —
Фыдбылыз нæм æрцыд, тагъд сыст уæлæмæ! —
Гыццийы ных фæтар, фæзынд ыл мæт.

— Гыцци дын амæла, цы у, цы кæныс?
Цы фæдис у? Дæ хуыз цæмæй фæлыгъд?
Хæмæт æргомæй радзырдта йæ хабар,
Кæронмæ загъта, куыд æмæ цы хъуыд.

— Гыцци! Дæ цард фæстаджырдæм æлгъыстай,
Æнæхъуаджы уæззау уаргъ æй хуыдтай,
Куы фервæзис дзы, уымæ ды бæллыдтæ,
Дæ рис, дæ фæнд-иу алкæмæн дзырдтай.

Дæхи мæ сæрыл ды нывондæн хастай...
Кæд дæ фæнды, æз баззайон æгас,
Уæд бахъуыдтæ, гъе, ныр, — дæ уд куы раттай,
Мæлæтæй мын уæд нал уыдзæни тас.

Хæфцæст цæстытæ акалдтой цæхæртæ,
Æмпылд былтæ æнæбыхсгæ тæлфынц,
Æмрызтæй ризынц, нал арынц кæрæдзи,
Зыны — цыдæр зæгъыны фæнд кæнынц.

— Æнаккаг, фесæф, цу! Мæ цуры амæл! —
Æрсæм-сæм кодта зæрондæн йæ дзых.
Ус лæдзæг фелвæста, Хæмæты ’рцавта, —
Кæцæй ма разынд уымæ уыцы тых?!

Хæмæты уадулæн йæ туг æркалди.
Фæзылди лæппу, лидзынмæ фæцис...
Йæ уатмæ бацыд... Сау барæг лæууыди
Фыццагау, ноджы саудæр ма зындис.

Хæмæт Донамæ иунæг каст фæкодта, —
Уыди йæ ныхыл чызгæн катай фыст...
Уынгæг кæрзтæй Хæмæт уæззау ныккæрзыд,
Æгæрон тарф рыстæй йæ зæрдæ срыст.

Æрхауд нымæтыл, удхæссæгмæ дзуры:
— Æнæхатыр мæлæт, мæ уд мын айс!
Уæд фестъæлфыди чызг, хи райста размæ:
— Мæлæт, ныууадз ды уый, мæ уд мын айс!

Хæмæт уæд рахъил, удхæссæгæн загъта:
— Хæс дарын æз æмæ йæ фидын æз!
Быцæу сæ дыууæйы æхсæн ыстыхджын,
Йæхимæ иста алчи дæр уæд хæс.

Фæлæ Дона зæрдæбындæр кæй дзырдта,
Фæстæмæ кастæй йæм кæй ницы уыд,
Йæ уарзоныл кæй хаста хи нывондæн,
Уый сау лæгæн уæлдай нымайын хъуыд.

Дыууæ цæссыджы ферттывтой йæ рустыл...
— Дона, дæ уарзонадæн нæй кæрон, —
Мæ зæрдæ нал комы дæ уд ысласын...
Цæрут! Уыдзæни даргъ уæ царды бон!

Куы загъта афтæ, уæд цыдæр æрбаци,
Цыдæр куы ’рбаци, уæд сæ маст æрбайсæфт...
Æнцад-æнцойæ царды кой кæнынц, —
Фæрнæй, дзæбæхæй абон дæр цæрынц.

1940

---