Мадинæ (Коцойты)

by Коцойты Арсен

МАДИНÆ

Поэмæ

Кæд уыди, — нæй зонæг, —
Кæд æрцыд, кæд айхъуыст
Хабæрттæй æбуалгъдæр
Нæ хæххон бæстæтыл.
Уæлладжыры хæхты,
Цыбыр тар фæскомы,
Чысыл хъæу уæд царди.
Уыди дзы хæдзæрттæ
Æдæппæт æхсæрдæс, —
Куыд мæргъты цæрæнтæ
Зындысты дæрддзæфмæ.
Кæрдæгæй сæрдыгон
Мæгуыр хъæу нæ уыди,
Йæ хор дæр-иу зади
Бæллиццаг тыллæгæй.
Йæ дзугтæ хызтысты
Цъæх-цъæхид къуыппытыл.
Зымæгон нæ зынди
Хъæу миты хъæпæнтæй.
Зæбултæй йæ сæрмæ
Къуыппытыл, бæрзæндтыл,
Æмбырдтæ-иу кодта
Мит, зæйты рæдзæгъдтæй.
Уым царди æвзонг чызг,
Рæсугъд чызг Мадинæ.
Йæ сæнт сау цæстытæ
Зæрдæйы сæхимæ
Æнауæрдон ластой.
Йæ бæрзонд æрфгуытæ
Йæ фидауц цæсгомыл
Къæлæттау зындысты.
Уыд нарæг йæ астæу,
Йæ цыд-иу нæ зынди.
Йæ кафт та уыд ленкау.
Йæ худт-иу æрттывта
Раст хуры фæзындау.
Уыди, уыд, Мадинæ
Æвзонгæн зæрдæхор,
Зæрондæн цæстæнцой,
Кæмæн та мæстæй мар.
Цыдысты йæм курæг
Хæрзæгдæр лæппутæ.
Цыдысты Тæгиатæй,
Цыдысты Дыгурæй,
Цыдысты Кæсæгæй,
Цыдысты Асыйæ,—
Сæ иуæн «разы дæн»
Нæ дзырдта Мадинæ.
Уыди ма йæ курæг
Сæ сыхаг лæппу дæр,
Хуынди уый Бесæгъуыр;
Уыди уый куыстуарзаг,
Уыди уый æнцон лæг,
Хыл кæнын нæ уарзта,
Æвзæртæ нæ дзырдта,
Къæрных дæр нæ уыди,
Уындæй та, уæвгæйæ,
Нæ уыди бæллиццаг.
Сабыр уыд Бесæгъуыр,
Æфсармджын, æгъдауджын,
Нæ уæндыд йæ зæрдæ
Æргом кæнын чызгæн,
Тæрсгæ дæр дзы кодта:
Разы йын куы нæ суа,
Мыййаг ыл куы схуда,
Къæйных æй куы схона,
Йæ уарзæг зæрдæ йын
Куы асæтта «нæ»-йæ.
Уæддæр ын йæ фæндтæ
Куы загъта уый хъазты:
«Нæ дæн æз хъæздыг лæг,
Нæ дæн æз уæздан лæг,
Куыстæн мын ис къухтæ,
Зæрдæ та — дæу уарзтæн.
Фыдæбон кæнгæйæ,
Цæрдзыстæм <мах> искуыд».
Мадинæ ныххудти
Бесæгъуырыл хъазты, —
Æппæт дæр æй хъуыстой,
Чъылдым æм фæзылдта.
Хъыггæнгæ Бесæгъуыр
Сæхимæ фæцыди...
Мадинæйы зæрдæ
Куы уыди ахст рагæй, —
Йæ бæллиц <уæд> чи уыд, —
Нæ дзырдта æппындæр.
Йæ бæллиц та царди
Гъе, уыцы хъæубæсты.
Уыди уый лæппулæг,
Йæ ном уыд Саугуди —
Уындджын лæг, хæрзконд лæг.
Хуыдтой йæ æнæгъдау
Æппæт дæр хъæубæсты,
Хуыдтой йæ къæйных лæг,
Хуыдтой йæ æдзæсгом.
Уыди уый сæрыстыр,
Сæрыстыр æнæбон...
Йæхæдæг дæр лæппу
Мадинæйы уарзта,
Æнæхуыссæг арæх
Æхсæв-иу уый кодта,
Куы рысти йæ зæрдæ,
Дзæгъæлтæ куы кодтой
Йæ хъуыдытæ арæх.

***

Уыд Рекомы стыр бон.
Хъæубæсты æппæт дæр
Бæрæгбон карз кодтой.
Хæдзарæй хæдзармæ
Хъæубæсты зæрæдтæ
Цыдысты къæрдгæйттæй.
Хæрд-нозтæй сæ фынгтæ
Æмыдзаг уыдысты.
Рæгъытæ фæд-фæдыл
Æдзухæй цыдысты.
Дзуар-дауæг нæ баззад
Æппындæр фæсвæды,—
Сæ алкæй ном ардтой
Хъæубæсты зæрæдтæ.
...........................
...........................
Уæд хъæуы æддейы,
Сæ хъазæн тъæпæныл,
Æрцарæзтой стыр хъазт
Æнхъæлцау фæсивæд —
Лæппутæ, чызджытæ...
Фæндыры рæсугъд цагъд,
Уæд къухты æмдзæгъд дæр,
Уæд фæйнæгыл цагъд дæр,
Уæд кафджыты хъæртæ —
Куы хъуыстысты дардмæ.
Тымбыл кафты бацыд
Лæппулæг Саугуди
Йæ уарзон чызгимæ,—
Сæ уарзон зæрдæтæ
Æнæ дзырдтæй загътой
Кæрæдзийæн «уарзын».
Уæд мæнæ ыстыхджын
Симд — къухтылхæцгæ кафт.
Йæ уарзон чызгыл та
Ныххæцыд Саугуди,
Фæцæуы фыццаг зылд
(Нæй дзурæнтæ рæнхъы),
Фæхицæн сты рæнхъæй,—
Уæд ризгæ хъæлæсæй
Лæппулæг Саугуди
Мадинæйæн дзуры:
— Мæ цардæй фылдæр дæ
Æз рагæй куы уарзын,
Мæ зæрдæ æдзухдæр
Куы дзуры дæуимæ...
Æнцой мын бон нал ис,
Хуыссæг та — æхсæвы,
Мæ цард мæ æнæ дæу
Æппындæр нæ хъæуы.
Разы мын куы зæгъис,
Цæриккам уæд иумæ.
Хæссин дæ мæ къухтыл...
Даритæ — дæ дарæс.
Дæ комдзаг — æвзаргæ...
«Ды цæрай» куы кæнин
Мæ дунейы бонты.
...........................
...........................
Цæуы симд йæ уагыл.
Фæзилы дыккаг рæнхъ.
Саугуди, Мадинæ
Фæхицæн сты рæнхъæй.
Йæ сæнт сау цæстытæ
Мадинæ æруагъта,
Æфсармджын хъæлæсæй
Æнцадæй ысдзырдта:
— Æз уарзын дæу рагæй...
Мæ боны хъуыдытæ,
Æхсæвы сæнттæ дæр
Уыдысты дæу тыххæй.
Ныр дын æз зæгъдзынæн:
Мæ цард æз ныфсджынæй
Дæ цардыл ысбæттин.
Ныуулæфыд лæппу,
Цыма дзы ыстыр уаргъ
Йæ рагъæй æрхаудта...
Сæ кафт ныр æдзæмæй
Кæронмæ цыд дарддæр.
Æдзæмæй сæ алчи
Хъуыдыты ныгъуылди.

***

Æгъдауæй фыдæлтæм
Лæппу ’мæ чызджы ’хсæн
Æргомæй æмбæлдæн
Гæнæнтæ нæ уыди...
Фæсаууæтты, къуымты
Сæ цинтæ, сæ сагъæс
Кæрæдзийæн кодтой.
Саугуди ыссардта
Йæ уарзон чызгимæ
Æмбæлынæн хорз къуым —
Сæ хъæумæ дæрддзæф ран,
Æрдзæй уыд лæгæтгонд.
Кæддæр æй Саугуди
Æнæнхъæлæй ссардта,
Бæлондзуан кæнгæйæ,
Йæ чысылы бонты,—
Фынæй дæр дзы баци.
Ныр ын уый ысбæззыд
Ыстырдæр хъуыддагæн.

***

Æрцыд та зымæг дæр,
Мит хæхтыл æруарыд,
Æрæмбæрзта бæстæ,
Æрмæст ма фæз рæттæ
Æнæхгæд уыдысты...
Сæлынæн уыд раджы,
Фæхъарм та фæстæмæ,
Мит хурвæрсты тайы.
Сæ бæрæг лæгæты
Куы бадынц дыууæйæ —
Саугуди, Мадинæ, —
Сæ уарзон ныхæстæн,
Сæ рæвдауæн митæн,
Зæрдæбын узæлдтæн
Кæрон дæр нæ уыди...
Æвиппайды айхъуыст
Гуыр-гуыр-гуыр сæ сæрмæ.
Фæззыгон зæй рауад,
Сыджыт æмæ дуртæ
Æрхаста уый йемæ,
Æрæмбæрзта лæгæт.
Цыма йыл уæззау дуар
Æвиппайды банцад,
Раст уый хуызæн лæгæт
Æрызади туттæй, —
Æдзæм æмæ талынг.
Æрмæст ма дзы цъус хуынкъ
Рухс кодта бæрзондæй...
Мадинæ фæтарсти,
Йæ цъæхахст фæцыди.
— Тæрсгæ мын ды ма кæн,
Мæ уарзон Мадинæ, —
Ысдзырдта Саугуди. —
Амæлттæ кæндзыстæм!..
Фæлæбурдта цæндмæ,
Йæ къухтæй йæ къахы.
Йæ къухтæ æргъæвсын
Куы байдыдтой уайтагъд,
Уæд чызгмæ уый дзуры:
— Дзæгъæл у мæ фæллой, —
Ныры зæй бæзджын у...
Цæудзысты нæм адæм,
Мæт кæнын нæ хъæуы...
Кæнынц та ныхæстæ
Сæ фидæны цардыл...
Сæ мадæлтæ, уæвгæ,
Нæ кодтой сын аккаг,
Куыд баиу уой уыдон,
Куыд æрцæрой къайæ...
Фæстагмæ сæтдзысты —
Гæнæн сын цы уыдзæн?
Гъе, ууыл ныртæккæ
Æнæмæтæй дзурынц, —
Рæхджы сæ æгъдауæй
Куыд баиу кæндзысты;
Сæ хъæуы фæсивæд
Куыд кафдзысты хъазты;
Куыд хъæлдзæг уыдзысты
Чындзæхсæвы адæм;
Парахат куыд уыдзæн
Æнхъизгæ бæгæны;
Æнæвгъау куыд кæлдзæн
Нæ ирон цъæх арахъ;
Куыд цæудзысты адæм
Æхсæвæй сæхимæ, —
Чи кафгæ, чи заргæ,
Чи расыгæй чиугæ.
...........................
...........................
Сындæгæй-сындæгдæр
Цыд ахстытыл рæстæг.
Сындæгæй-сындæгдæр
Куы кодта сæ ныхас...
Сæ ныфс та куы састи
Тыхджынæй-тыхджындæр, —
Æрæгмæ зындысты
Сæ къахынмæ адæм.
...........................
...........................
Рухс нал зынди хуынкъæй...
Уæд ахстытæ федтой,
Æхсæв сыл кæй æрцыд,
Ингæнау сæ лæгæт
Хæрз талынг æрызад.
Æхсæв сыл куыд ацыд,
Нæй уымæн, нæй зонæн, —
Æрмæст сæ рухс федта,
Ныккæсгæйæ раджы,
Фæйнæ къуымы бадгæ.
Мадинæ ыслæмæгъ,
Ыстонгæй фæлмæцыд,
Æфхæрдта йæ уазал,
Йæ дæндæгтæ хостой
Æнæнцой кæрæдзи.
Йæ дзыхæй дзырд нал хауд.
Саугуди йæм бацыд,
Къуызгæйæ йын загъта:
— Мæ уарзон Мадинæ,
Тæрсгæ мын ды ма кæн, —
Цæудзысты нæм абон!
Саугуди йæ дзырдтыл
Гуырысхо тынг кодта, —
Уыдысты рæвдауæн.
Мадинæ æмбæрста,
Æууæнк сыл кæй нæ ис...
Цæрынхъуаг уæвгæйæ,
Цæрын æй фæндыди,
Ныр мæнæ цæрдудæй
Ингæнмæ ныххаудта.
Фæцæуы та рæстæг,
Фæхæстæг изæрмæ, —
Сæ рудзынг сæ сæрмæ
Куы кæны та тардæр.
Саугуди, Мадинæ
Æнадæй-æнаддæр
Кæрæдзийæн кодтой.
Дзырд нал уыди се ’хсæн,
Фæйнæ къуымы бадынц, —
<Уым> дойны ’мæ стонгæй
Сæ дыууæ дæр сæфынц.
Æвæццæгæн, райсом
Дыууæйæ дæр мардæй
Къæйдурыл лæудзысты.

***

Цы фæци хъæубæстæ?
Сæ дыууæ хъæбулы
Цæрынхъуагæй сæфынц...
Цæуылнæ фæзынынц?
Цæуылнæ сæ скъахынц?..
Хъæубæстæ æмбæрстой,
Саугуди, Мадинæ
Сæхи фæнд кæй тардтой.
Хъæубæстæ æнхъæлдтой
Фæлыгъдысты уыдон —
Сæ амонд сæхæдæг
Фæндонæй куыд кæной.
...........................
...........................
Æртыккаг бон раджы
Хъæддзау лæг Бесæгъуыр
Йæ куысты фæндагæй
Фæдисы ызгъордта
Йæ уарзон хъæубæстæм.
— Фæд лæгæтмæ ссардтон,
Дзырдта сын уый тарстæй. —
Тагъд зæйы цæнд къахут!
Фыййæгтæ ’мæ белтæм
Фæлæбурдтой адæм,
Фæдисы ызгъорынц.
Йæ белимæ разæй
Бесæгъуыр ызгъоры,
Къуыппытæ, дзыхъхъытæ
Бесæгъуыр нæ зоны.

***

Æркасти йæ хуынкъæй
Сæумæ рухс хъæлдзæгæй,
Æркаст æмæ федта:
Мадинæ тымбылæй
Къæйдурыл нындæгъди,
Ызмæлгæ нæ кæны,
Ысризы ма хатгай.
Саугуди дæр къуымы
Хъæрзы ’мæ дзыназы.
Йæ рустæ ныххаудтой,
Хуызы цъыртт дзы нал ис.
Йæ цæстытæ хатгай
Æнахуыр æрттивынц...
Кæс... Рабадт сындæггай,
Мадинæмæ ’дзынæг
Хæрамдзаст ныддардта.
Хæрамдзаст нæ уыди,
Куы уыди ыстонгдзаст.
Йæ уарзт дзы æрбайрох,
Йæ адæймаг фесæфт,
Хъæддаг сырд дзы райхъал.
Йæ цыппарыл сыстад,
Фæбыры... фæбыры
Мадинæйы цурмæ,
Дæндæгтæ ныссагъта
Йæ уарзоны агъды.
Ныр комдзаг ыстонон,
Куыд загъта йæхицæн,
Хъæр афтæ фæцыди:
— Фæцæуæм... фæкъахæм —
Фæлæуут цъус фидар!
Саугудийæн тугæй
Йæ былтæ нæ зынынц,
Агъд афтæмæй ф’ уагъта...
Фæбыры... фæбыры
Фæстæмæ йæ къуыммæ...
Цы цæстытæ дардзæн
Мадинæмæ сомбон?
Цытæ дзы зæгъдзысты
Йæ хъæууон æмгæрттæ?
...........................
...........................
Дуар лæгæтмæ фегом.
Фæдисæн сæ разæй
Бесæгъуыр уыд къахæг.
Цæфтæ йыл æруади
Кæм ихтæй, кæм дуртæй.
Йæ туг дæр æркалди
Йæ уадул, йæ сæрæй.
Йæ цæфтæ Бесæгъуыр
Хъуыды дæр нæ кæны, —
Æппæтæн сæ разæй
Уый лæгæты фестад,
Мадинæйы систа,
Хæссы йæ æддæмæ.
Уæд чызджы фыд дзуры:
— Бесæгъуыр, хæсгæ йæ,
Дæуæн у уый аккаг!
Æхсызгон цæстæнгас
Уæд чызджы цæсгомыл
Æргомæй фæзынди.

***

Дыккаг бон хъæубæстæ
Ыстыр куывды бадынц.
Дыууæ цин-хабары
Æрцыди хъæубæстыл:
Сæ сæфтыты ссардтой;
Мадинæ, Бесæгъуыр
Чындзæхсæв ыскодтой.
Сæ цинæн кæрон дæр
Нæ зонынц хъæубæстæ.
Зын у, зын, зæгъынæн,
Куыд хъæлдзæг уыдысты
Дывæр куывды адæм.
Æргæвст дзы куы уыди
Фырытæ ’мæ галтæ,
Парахат куы калди
Æнхъизгæ бæгæны,
Æвгъау дзы куы нæ уыд
Нæ ирон цъæх арахъ.
Æнхъæлцау фæсивæд —
Лæппутæ, чызджытæ —
Æрцарæзтой стыр хъазт.
Фæндыры рæсугъд цагъд,
Уæд къухты æмдзæгъд дæр,
Уæд фæйнæгыл цагъд дæр,
Уæд кафджыты хъæртæ —
Куы хъуыстысты дардмæ...
Кæм ис уæд Саугуди?
Цæуылнæ ис хъазты?
Цæуылнæ ис куывды?
Кæмдæр уый арф бамбæхст,
Нæ уæнды йæ цæсгом
Куывд-хъазтмæ æвдисын.
...........................
...........................
Ныр дæр ма куы мысынц
Нæ Ныхæсты адæм
Хабæрттæй æбуалгъдæр
Нæ хæххон бæстæты.
Бесæгъуыры стауынц,
Саугудийы фауынц,—
Йæ кой йын æлгъитынц,
Кæнынц ыл-иу тутæ.

1940

---