Менам олӧм да вылӧм йылысь

by Шахов Николай Александрович

Чужлі ме 1898 вося декабрь 14 лунӧ Раб сиктын (ог тӧд, мыйла тадзи шулӧмаӧсь, сӧмын тӧда — сійӧ Кулӧмдін уездса Пожӧг сиктлӧн юкӧн). Бать-мам — му уджалысьяс. Бать ещӧ вӧравлӧма. Гӧля овлӧма — аслас батькӧд да вокъясыскӧд юксигӧн сылы воӧма эмбурсьыс да видз-муыслӧн сӧмын нёльӧд юкӧныс, а семьяыс ыджыд.

Батьлӧн став челядь пӧвстас ме медся ыджыд, а та вӧсна ичӧтсянь ковмис отсасьны батьлы: кӧкъямыс арӧссянь босьтны ичӧтик коса, 12 арӧссянь кутчыси гӧр юрӧ, тӧвнас кыскалі сортовка кер, ог нин шу горт гӧгӧр удж йылысь.

Ӧкмыс арӧсӧн жӧ петі нажӧтка вылӧ. Медаси потребительскӧй обществоӧ, кытчӧ тшӧктасны — котӧртлыны, мыйкӧ нуны да вайны. Во чӧжся котралӧмысь мынтісны 5 шайт. Но сійӧ вӧлі медводдза жалӧванньӧ! Тайӧ вӧлі 1908 воын. Во мысти менӧ индісны отсасьны приказчиклы обществолӧн лавкаын. Мынтісны быд тӧлысь ӧти шайт. 1911 воын медаси донъясьӧмӧн — сиктса скод бӧрын пуктыны кырымпас неграмотнӧй крестьяна пыдди. Татшӧм кырымасьысьясыслӧн нимыс вӧлі «рукоприкладчик» (ме сэки эг гӧгӧрволы кывсӧ, а вӧлӧмкӧ тадз шуӧны кырымасян форма вӧснаыс — быд неграмотнӧй пыдди гижсьылісны: «за неграмотного руку приложил»).

Олӧмыд водзӧ дзуртӧ-мунӧ, и 1912 воын нин ме «прамӧй служащӧй», вӧлӧстьса писарлы отсасьысь. Жалӧванньӧ быд тӧлысь 5 шайт, сӧмын тай писар кык шайтсӧ аслыс босьтліс — «велӧдӧмысь». Тайӧ, буракӧ, эз кажитчы батьлы да сійӧ тшӧктіс петны «служба вылысь», выгӧдаыс пӧ абу татшӧм службасьыд. Артыштіс, тыдалӧ, ыджыдджык пӧльза босьтны менам уджысь, и ноябрь помын ми петім вӧрӧ сортовка лэдзны. Сійӧ кер пӧрӧдіс, а ме кыскаси.

Кор муртса тырис 14 арӧс, 1913 вося февральын менӧ корис уджавны аслас канцелярияӧ письмоводительлы отсасьысьӧн Усть-Сысольскӧй уездса Помӧсдін участокысь земскӧй начальник. Тӧлысся удждон 5 шайт, велӧдӧмысь эз нин кутны. И бать лэдзис менӧ служитны Помӧсдінын, но чорыда шуис: джын жалӧванньӧсӧ сетны сылы. Воӧн-джынйӧн мысти нин земскӧй начальникыд индіс менӧ письмоводитель удж вылӧ — сылысь письмӧяссӧ мичаа гижысьӧн (ӧнія ногӧн кӧ, лоӧ переписчик). Мынтісны быд тӧлысь 20 шайт, а вочасӧн сэсся содтісны 35 шайтӧдз. 1916 вося декабрсянь ме ӧттшӧтш нуӧді и Помӧсдін вӧлӧстьса писарлысь уджсӧ.

Та бӧрын сэсся менам олӧмӧй вермис дзикӧдз вежсьыны 1917 вося февральын, кор муртса на тырис 18 арӧс, менӧ босьтісны военнӧй служба вылӧ да индісны писаравны велӧдчысьӧн Тамбовса уезднӧй воинскӧй начальниклӧн управлениеӧ. Сійӧ жӧ вося майын военнӧй лазарет бердса комиссия шуис, мый ме ог вермы служитны армияын синмӧй омӧль да. Гортӧ воӧм бӧрын заводиті уджавны Пожӧг вӧлӧстьса земскӧй управаын да земельнӧй комитетын дай нӧшта крестьянскӧй депутатъяслӧн вӧлӧстьса исполнительнӧй комитетын. Куимнан учреждениеас должностьыс ӧткодь — секретарь. Сідз куим вожа удж и нуӧді. Сэсся мыйкӧ дыра вӧлі Помӧсдінса земствоын инструктор туйӧ. Кор 1918 воын земствосӧ бырӧдісны, ме бӧр локті волисполкомӧ, а сэсся сійӧ жӧ воас босьтіс секретаравны 6-ӧд участокса мирӧвӧй судья.

1919 воын менам уна вося писаралӧм помасис. Январын нин ме — шкраб. Морт ногӧн кӧ шуны, тайӧ лоӧ школьнӧй работник. Велӧді Ваполкаса ичӧт школаын, а гожӧмнас воис выль «указ» — индӧмаӧсь коми литература лӧсьӧдӧм кузя комиссияса членӧн. Но Коми комиссияын прамӧя уджавны эз удайтчы. Уезднӧй исполкомын недыр секретаралӧм бӧрын бара шкраб, ӧні нин Скӧрӧдумса ичӧт школаын.

1919 вося ноябрын Помӧсдін вӧлӧсть да Эжва катыдсӧ ставнас босьтісны еджыдъяс. Ме пышйыны эг вермы, а еджыдъясӧс вӧтлӧм бӧрын первой уджалі сэн жӧ, а сэсся индісны Пожӧгса школаӧ. 1920 во помасигӧн помасис и школаын уджалӧм, менӧ босьтісны народнӧй образование кузя уезднӧй отделӧ инструкторӧн, а сэсся индісны первой редакционнӧй отделӧ, а бӧрынджык, 1922 вося сентябрын, Коми издательствоӧ юралысьӧн.

Со татшӧм кузь туй ковмис талявны 1908 воын велӧдчӧм помалӧм бӧрын. Сэки меным муртса на тырис 9 арӧс. Уна-ӧ сетіс церковно-приходскӧй школаын куим во велӧдчӧмыд? А водзӧ велӧдчыны эг вермы. Сӧмын сідз шусяна самообразование. Лыдди, мый ки улӧ веськавліс, некутшӧм индӧдъястӧг. 1921 вося январын воссис Коми ИНО (народнӧй образование институт). Сэтчӧ и гижси кывзыны социально-историческӧй вопросъяс кузя лекцияяс. Велӧдчим рытъясын.

Коммунистическӧй партияӧ пырӧмыс кыдзкӧ лоис аслыс сяма, кык пӧвста. Кутшӧмсюрӧ коммунистическӧй литератураӧн тӧдмасьӧм бӧрын ми некымын морт, пожӧгсаяс, 1918 вося октябрын чукӧртчим да шуим котыртны партийнӧй ячейка. Председатель туйӧ шуисны менӧ. Но некымын лун мысти Пожӧгӧ воис Северо-Двинскӧй губкомса организатор Тепляков да миянлы зэв гӧгӧрвоана висьталіс: тіянлысь организациятӧ пӧ котыртӧма беспартийнӧйясӧн да сы вӧсна пӧ сійӧ абу законнӧй. Ачыс и босьтчис нуӧдны организационнӧй уджсӧ. РКП(б) укомса организатор Кирушевкӧд найӧ, ӧнія ногӧн кӧ, сетісны меным да нӧшта кымынкӧ мортлы рекомендацияяс (сэкся ногӧн поручительствояс) и партийнӧй ячейка Пожӧгын заводитіс уджавны. Ме кӧть и пыри партияӧ, политикатӧ эг на ёна гӧгӧрво, ставыс кыдзкӧ артмыліс сьӧлӧм тшӧктӧм серти, ӧти здукӧн. Но регыд мысти ковмис и прамӧя кодь думыштчывны. Ме тай висьталі нин Эжва катыдса сиктъяс белогвардеецъясӧн босьтӧм йылысь. Ми эг чӧв олӧй. Висьтавлім йӧзыслы: еджыдъяслӧн властьыс абу дыр кежлӧ, медводдза лымйыскӧд воис, лымйыскӧд тшӧтш и мунас. А налысь властьсӧ бырӧдӧм позьӧ дай колӧ ӧддзӧдны быд ногыс.

Газетъясыд, кӧть и эз пыр ӧткодя, но волісны. Революциялӧн тӧв руыс 1917 вося февральсяньыд пӧльтіс пыр ёнджыка и Комиын. Ми эг жӧ пукалӧй да виччысьӧй кык ки рудз лэдзӧмӧн. Пожӧгын первой котыртім земельнӧй комитет, сэсся крестьяна депутатъяслысь Сӧвет, кооператив (сэтчӧ менӧ весиг председательӧн бӧрйылісны). Менам водзмӧстчӧм серти земельнӧй комитет шуис не мынтыны вӧр ведомстволы кер пӧрӧдӧм вылӧ билетъясысь, босьтны ас киӧ тайӧ ведомствоыслысь доходсӧ да сетны крестьяналы. Пасъя и сійӧ, мый эг пыр колана ногӧн гӧгӧрволы могъяссӧ, кодъясӧс сувтӧдліс сэкся олӧмыс. 1917 вося октябрын уездса сӧветлӧн индӧд серти, чуксалі сиктса йӧзӧс сувтны большевикъясӧн Петроградын власть босьтӧмлы паныд. Пожӧгсаяс эз кывзысьны, эз мунны ме бӧрся. Найӧ зэв збыльысь да веськыда шуисны: «Питерса рабочӧйясыд, колӧ чайтны, тӧлкаджыкӧсь ми-вокысь».

Газетнӧй уджын участвуйта 1918 восянь: гижа да йӧзӧда статьяяс, а мукӧддырйиыс и кывбуръяс. Кӧсйи эськӧ уджавны просвещение кузя. Локтан во мӧвпала пырны вузӧ.