Нывбаба висьӧмъяс йылысь
Тайӧ нигаыс гижӧма уджалысь нывбабалы да крестьянкалы. Доктор индӧ, кутшӧм нывбаба висьӧмъяс овлӧныджык крестьянкаяс пӧвстын, кыдзи найӧ лоӧны да кыдзи видзчысьны наысь.
Нигаысь ті он аддзӧ туйдӧд бурдӧдчыны, справа корсьны. Нига серти бурдӧдчыны оз позь.
Тӧлысся
Ӧтчыд гожӧмын, страда дырйи, кор пӧшти став гырысь йӧзыс сиктысь муналісны видзьяс вылӧ, котӧрӧн локтіс ме ордӧ Павел Анна. Ыджыдлун дырйи сылы тырӧма дас нёль арӧс. Бӧрдӧ, висьтавны яндысьӧ.
— Мый нӧ лоин, Анна? — юала ме сылысь.
— Доктор, менам вир пондіс мунны. Ме пола, эг-ӧ ме мыйкӧ ло, эг-ӧ доймы. Гортысь ставныс мунісны видз вылӧ, дзик ӧтнам коли. Асывводзнас нин эськӧ казялі вирсӧ да, повзьӧмӧйла некодлы эг лысьт висьтавны.
Ме видлалі сійӧс дай шуи:
— Эн пов мися, Анна, немтор омӧльыс тэнад абу. Тэнад арлыдӧ сідзи и овлывлӧ. Мамыд ӧмӧй ньӧтчыд эз висьтавлы тэныд, мый нывъяслӧн ар 14-сянь кымын быд тӧлысьын мунӧ вир.
— Коркӧ эськӧ нывъяс костысь кывлі татшӧм кодь сёрни да эг лючки гӧгӧрво. Ӧні со сэсся и повзи.
— Сідз кӧ, Анна, кывзы, ме тэныд висьтала мый тэкӧд ӧні лоӧма. Ӧнӧдз тэ пыр на вӧлін кага. Ӧнісянь — тэ тыр морт нин. Кага чиныд тэнад уси. Мыгӧрыд-яйыд тэнад кутас ӧні лӧсьӧдчыны лоны тэныд мамӧн. Кыдзи тай суспу быдмӧ войдӧр уна во, сэсся коркӧ, уна во бӧртиыс, пондӧ вайны коль, сідзи жӧ и нывбабаыд: быдмӧм-ёнмӧм мыстиыс воӧ сылы кад вайны кага. Сійӧ кадыс заводитчӧ тані, кӧдзыд инад, арӧс дас витсянь, дас квайтсянь. Нывлӧн сэк кежлӧ лыясыс ёнмӧны, бекъясыс лоӧны паськыдджыкӧсь мужик бекъяс дорысь. Кагаыд чужигас петӧ вожаланінӧд. Сы вӧсна паськыд бекъя нывбабалы кага вайны кокньыдджык векни бекъя дорысь. Сэсся нывъяслӧн тыр мортӧдз воӧм мысти, ыдждӧны, быдмӧны нёньясыс. Найӧ водзвыв нин лӧсьӧдчӧны вӧчны йӧв вердны кагаӧс. Ӧд нывбаба йӧлыд — медбур сёянтор кагаыдлы. Нывбаба йӧвтӧг посни челядь унаӧн кулӧны. Гырк пытшкӧсыс нывбабаыдлӧн аслыссяма жӧ. Сэтӧні эм шняпмунӧм груша модаа, ичӧтик, кыз бокъяса мешӧктор, шусьӧ маткаӧн. Сійӧ векньыдладор помнас — шусьӧ матка голяӧн — пырӧ яндзим пытшкӧсӧ . Сьӧктытӧм нывбабаяслӧн маткаыс быд тӧлысьын ӧтчыд весассьӧ, мӧд ногӧн кӧ шуны — лӧсьӧдчӧ овмӧдны ас пытшкас кагаӧс. Став нывъяслӧн, Анна, тэнад арлыдаяслӧн быд тӧлысьын ӧтчыд мунӧ вир, шуӧны — тӧлысся пӧ, либӧ тӧлыссяӧн вӧдитчӧм (менструация). Маткаӧ сійӧ кадӧ чукӧрмӧ зэв уна вир, матка пытшкӧс польтчӧ, мыйкӧ мында вир (чашка джын мында став вир мунан лунъясас) петӧ вожаланінӧд ортсӧ. Вир мунӧ лун куим-нёль, сэсся сы бӧрти бӧр дугдӧ, вежон нёль, тӧлысь кежӧ кымын. Сы бӧрын бара выльысь мыччысьӧ. Шоныд лунвыв муясын олысь нывъяслӧн да еврейкаяслӧн тӧлысся воӧ водзджык, ар 11–12-сянь.
Дзоньвидза нывбабалӧн тӧлысся мунігӧн некыті оз доймы, оз вись. Нывлӧн кӧ воӧ тӧлысся, сійӧ, сідзкӧ, вермӧ нин сьӧктыны. Нӧбасигӧн да воддза тӧлысьяснас кага нёньӧдігӧн кымынкӧ тӧлысь (ёнлун серти) тӧлысся вӧдитчӧм оз овлы.
Ветымын арӧсаяслӧн тӧлысся заводитӧ нин чинны, сэсся и дзикӧдз бырӧ. Пӧрысьяслӧн сійӧ некор оз овлы. Налӧн маткаыс йӧжгыльтчӧма, чукыртчӧма, чинӧма ёна. Сы вӧсна кага вайны найӧ оз нин вермыны.
Со и тэнад, Анна, ӧнісянь быд тӧлысьын пондас мунны вир, кытчӧдз верӧс сайӧ он мун да кытчӧдз он сьӧкты. Мый кывлін месянь, мун да висьтав аслад пӧдругаясыдлы, мукӧд посни нывъяслы. Сэсся эн вунӧд, быд вир мунігӧн быд лун мыськы вожаланінтӧ шоныд пузьӧдлӧм ваӧн. Сэки киыд мед вӧлі сӧстӧм: войдӧр сійӧс майтӧгӧн мыськы. Кодсюрӧ нывбабаяс вир мунігӧн помасьтӧдзыс дӧрӧмсӧ оз вежны, оз пӧ позь, шуӧны. Сійӧ абу лӧсьыд. Кымын сӧстӧма асьтӧ видзан, сымын бур. Тӧлысся помасьӧм бӧрын колӧ мыссьыны пывсянын. Тӧлысся дырйи ёна колӧ видзчысьны кынмӧмысь, оз ков сэки песласьны-пожъясьны, кӧдзыдінын уджавны.
Анна бура кывзіс висьталӧмсӧ, такаліс, котӧртіс гортас.
Тӧлысся (менструация) овлӧ быд дзоньвидза нывбабалӧн. Воӧ сійӧ миянын, кӧдзыд инын, ар 14–15-сянь. Вир мунӧ быд нёль вежон либӧ тӧлысь мысти ӧтчыд. Дзоньвидзаяслӧн мунӧ лун куим-нёль, некыті висьтӧг. 50 арӧс бӧрын тӧлысся бырӧ.
Нӧбасьӧм
Сьтэпа Татьӧлы таво тулыс тырӧма дас кӧкъямыс арӧс. Ыджыдлун дырйи сійӧс сетӧмаӧсь верӧс сайӧ, Петыр Вась сайӧ. Татьӧ вӧлі ныв мича, акань кодь: зэв шань, авъя да. Сы йылысь сиктас некод некутшӧм омӧльтор эз шулы. Васьӧыс — зэв жӧ прамӧй морт: ён, зіль, тыр-бур вир-яя.
Ӧтчыд, кыдзкӧ, Троича бӧрын, ме ордӧ локтіс том ичмоньыд, Васьӧ гӧтырыд, да шуӧ: «менӧ, доктор, мыйкӧ пыр вукӧдӧ, восӧдӧ. Тӧлысся быри».
Ме видлалі Таттянаӧс дай шуа: «Тэ, Таттяна, сьӧкыд, нӧбасян. Некутшӧм висьӧм тэнад абу, гӧгӧр ставыс лючки. Восӧдӧмыд, пӧра воас да, ачыс дугдас. Ӧні тэнад, Таттяна, кынӧмыд пондас ыдждыны. Эн вунӧд, кор медводдзаысь кагаыд вӧрзьӧдчас кынӧмад. Сэки лоӧ джын кынӧм, мӧд ногӧн кӧ висьтавны — кага вӧрзьӧдчӧмсяньыд кагатӧ лоас вӧдитны кынӧмад нёль тӧлысь да джын. Ме чайта, тэнӧ пӧрысь бабаяс ёна повзьӧдлӧны кага вайӧмӧн? Сьӧкыдӧн сійӧс шуӧны?»
— Повзьӧдлӧны эськӧ да, — сералӧмӧн шуис Таттяна, — сӧмын ог пов-а. Зэв нин меным колӧ кагаыс.
— Таттяна, тэ со сэсся регыд лоан мамӧн, а ме чайта, он на и тӧд ачыд, кыдзи кагаыс артмӧ да кыдзи олӧ сійӧ мам кынӧмас ӧкмыс тӧлысь.
— Ог, шуӧ, тӧд, ог гӧгӧрво. Зэв эськӧ колӧ сы йылысь тӧдӧмыс да. Школаын велӧдчигӧн нӧбасьӧм йывсьыд немтор жӧ эз висьтавлыны.
— Кывзы, инӧ, Таттяна, ме тэныд сы йылысь висьталышта неуна. Тӧлысся тэнад воӧма дас витӧд арӧс вылын. Сэсянь, инӧ, тэнад гырк пытшкӧсыд пондӧма лӧсьӧдчыны вайны кага.
Дас кӧкъямыс арӧсӧдз ныв быдмӧ да ёнмӧ сполнӧй мортӧдз. Бекъясыс сылӧн лоӧны паськыдӧсь, нёньяс ыджыдӧсь, матка лӧсьӧдчӧма сибӧдны ас пытшкас мужиксянь кӧйдыс. Мужиктӧг нывбаба сьӧктыны оз вермы. Олӧмыс миян сідзи лӧсьӧдӧма: мужчинаӧс кыскӧ нывбаба дінӧ, нывбабаӧс — мужчина дінӧ. Тӧдмасясны, мӧда мӧдыслы сьӧлӧм вылас воасны, — гозйӧдчасны, ӧтлаын овмӧдчасны. Ӧтлаасьӧмыс налӧн со кыдзи лоӧ: мужчина нывлы яндзим пытшкас сюйӧ ассьыс яндзимсӧ. Нывъяслӧн яндзим пытшкас пыраніныс тупкӧма зэв вӧсньыдик кучикӧн. Сійӧ кучикыс зэв посньыдик, ем тӧриг ыджда уна розьӧсь. Сэті нывъяслӧн петӧ тӧлысся вирыс.
Медводдзаысь мужик яндзим сюйӧны вынъяысь. Йӧткыштӧмӧн пыригмозыс сійӧ косялӧ нывлысь яндзим пытшкӧ пыранінысь тупкӧс кучиксӧ, дойдӧ нылӧс. Нывлӧн мыччысьӧ неуна вир. Доймӧм да вир мыччысьӧм овлӧ сӧмын медводдзаысь олігӧн, сэсся озджык. Мужик яндзим пыр нывбаба яндзимӧ киссьӧ кӧйдыс. Сійӧ тыртӧ матка вом, голясӧ сылысь, сэсся заводитӧ пырны матка пытшкас. Матка пытшкӧ веськалӧм кӧйдысъяс кӧйдыс петан туйясӧд (матка бокъясас) мунӧны кӧйдыс артманінъясӧ. Кӧйдыс артманін нывбабалӧн кык. Сэні вӧчсьӧны зэв посньыдик чужан колькъяс.
Чипанлысь кӧ ми пондам видлавны пытшкӧссӧ, аддзам: шуйга вӧрк бердас сылӧн эм кольквиж рӧма пелысь роз кодь зэв уна сяръяс, зэв посньыдикъяс и гырысьджыкъяс. Сійӧ — чипанлӧн шуйга кӧйдыс артманіныс. Сяръясыс — уна кадся чужан колькъяс, выльджыкъяс да важджыкъяс, сӧмын абу на петук кӧйдысаӧсь-а. Кор на пиысь кутшӧмкӧ кольк тырмымӧн нин быдмас, воас, кыдзи позьӧ шуны, кышыс сылӧн — вӧсньыдик кучик — потӧ. Сэсся веськалӧ сэтчӧ петук кӧйдыс дай ловзьӧдӧ кольктӧ. Петук кӧйдыса кольк виж сы бӧрти веськалӧ маткаӧ. Маткаӧ мунігмозыс туй вывсьыс босьтӧ сійӧ еджыдтор (белок) да кыш. Артмӧ кольк, кодӧс чипан и вайӧ. Чипанпи петӧ сӧмын петук кӧйдысӧн кӧйдысасьӧм колькйысь. Мортлӧн, мӧслӧн, вӧвлӧн, порсьлӧн да мукӧд кывтӧм пемӧсъяслӧн кага артмӧ инь чужан колькъяс ай кӧйдыскӧд ӧтлаасьӧмысь. Ӧтлаасьӧны найӧ либӧ кӧйдыс петан туйын, коді маткасянь кӧйдыс артманінӧ мунӧ, либӧ маткаас, кытчӧ кӧйдыс артманінсянь воӧны воӧм колькъяс.
Нывбабалӧн, кыдзи ме шуи нин водзын, кӧйдыс артманіныс кык. Найӧ куйлӧны ӧтар-мӧдар бокъясас маткасянь. Кӧйдыс артманінъяс ыджданас да моданас топалӧм гулю кольк кодьӧсь. Тыр бурӧдз быдмӧмсянь да пӧрысьмытӧдз кӧйдыс артманінъясын вӧчсьӧны зэв уна зэв посньыдик, пӧшти синмӧн аддзытӧм, чужан колькъяс. Наысь, ай кӧйдыскӧд ӧтлаасьӧм бӧрын, быдмӧ кага. Кага быдмӧ маткаын. Сӧвмӧ-быдмӧ сэні ӧкмыс тӧлысь, пӧткӧдчӧ мам вирнас. Ӧкмыс тӧлысь мысти кага чужӧ, петӧ вӧля вылӧ. Сідз кӧ, ӧкмыс тӧлысь чӧж мам быдтӧ кагаӧс ас кынӧмас, аслас вирӧн. Сы вӧсна дзоньвидза, ён нывбабаяс кокниджыка и нӧбасьӧны висьлӧс, этша вира нывбабаяс дорысь. Нӧбасьӧмыд зэв нин омӧль удж чакоткаӧн висьысьяслы, вермас регыдӧн вӧтлыны найӧс гуӧ. Сы вӧсна слаб тыа нывбабаяслы кага лӧсьӧдтӧдз войдӧр колӧ бурджыка сёрнитны докторъяскӧд.
Маткаын сьӧктыны заводитӧмсянь артмӧ ещӧ аслыссяма тор: кучик бердас лоӧ яй, шусьӧ няйтӧн (послед). Сійӧ отсалӧ кагаӧс вердны. Няйтсянь кагалы ӧтиклаын локтӧ кык сӧн (гӧг). Ӧти сӧнӧдыс мамсяньыс локтӧ кагалы гӧрд, мича вир. Мӧд сӧнӧдыс кагасянь мамыслы мунӧ мисьтӧм, сьӧд вир. Нёль тӧлысь да джын мысти кага мам кынӧмын пондас вӧрны. Кынӧмын олігӧн кага оз лолав: лолавны сылы дзик немторла. Ми ӧд лолалам медым вирным весасяс сӧстӧм сынӧдӧн, а кагалы сійӧ оз ков: мамсяньыс сылы локтӧ сӧстӧм вир. Сы пыдди мамыс лолалӧ. Няйт колантор сӧмын кытчӧдз кага кынӧмын. Мыйӧн кага чужӧ, матка вӧтлӧ ас пытшсьыс сійӧ няйтсӧ, тшӧтш и гӧгсӧ. Миян шуӧны: няйтыс пӧ чужи жӧ. Понъяс ассьыныс сэтшӧм чужӧм няйтсӧ асьныс и сёйӧны.
Нӧбасьтӧм нывбабалӧн маткаыс шӧркоддьӧм груша ыджда, а нӧбасьысьлӧн ыджыд. Нӧбасигчӧжыс, резинка моз, ыдждӧ да паськалӧ сійӧ. Бӧръя тӧлысьнас ордлыӧдз (морӧс паньӧдз) воӧ. Кага чужӧм бӧрын сійӧ бӧр ӧдйӧ чинӧ, медся нин рӧдильничаыс кутас кӧ вердны кагасӧ ас йӧвнас. Матка бӧр воӧ ас турасас, кутшӧм вӧлі войдӧр.
Чужлывлӧ нывбабалӧн ӧтпырйӧ кык кага, куим, нёль, сӧмын зэв шоч-а. Уна кага ӧтпырйӧ чужӧ сэки, кор ӧтпырйӧ жӧ быдмӧны-воӧны, торъялӧны кӧйдыс артманінысь уна чужан кольк. А сійӧ зэв шоча овлӧ: кӧйдыс артманінын пырджык торъявлӧны ӧтка-ӧтка колькъяс.
Кага чужан кад тӧдмалӧны водзвыв со кыдзи: колӧ тӧдны, кутшӧм лунӧ помасис медбӧръя тӧлысся, содтыны сэтчӧ сизим лун, сэсся шыбитны сэтысь куим тӧлысь. Либӧ мӧд ногӧн: сизим лун содтӧм бӧрас ещӧ ӧкмыс тӧлысь содтыны. Сідз, медбӧръя тӧлысся (вир мунӧмыд) кӧ помасис май тӧлысся 24-ӧд лунӧ, кага чужӧмтӧ ковмас виччысьны март тӧлысся первой лунӧ.
Ӧкмысӧд тӧлысьӧ нӧбасигӧн, кор нин матысмӧ кага ваян кад, маткаын кага бергӧдчӧ юрнас увлань. Пырджык чужигас сідзи сійӧ овлӧ. Кык вежон водзвыв кага вайтӧдз, нывбаба казялӧ кагаыслысь лэччыштӧм. Сэки сылӧн кынӧмыс ордлы улас (морӧспань улас) неуна личалыштӧ. Морӧспань улыс кольӧ прӧстджык.
Кага чужигӧн нывбабалӧн кынӧмыс зэв ёна доймӧ, быттьӧ вундышталӧны сійӧс (скватки). Сэтшӧма доймӧ, — горзытӧдз. Сійӧ сы вӧсна, мый маткаыс сэки топалӧ, чабралӧмӧн моз пычкӧ, вӧтлӧ ас пытшсьыс кагаӧс. Медводдзаысь кага вайӧны суткиӧн. Мӧдысь — регыдджык: час кӧкъямыс, квайт; мукӧдыс ещӧ регыд. Чабрасьӧм моз матка топалӧмла кага гӧгӧрса гадь потӧ, кага гӧвкъялӧ ваын, ва петӧ ортсӧ. Колӧ кыйӧдны, кор став ваыс петас. Кынӧм орйӧдлӧм тшӧкыдмӧ, частӧджык да частӧджык лоӧ.
Сэсся коркӧ яндзимӧд мыччысьӧ кагалӧн юрыс, — кага чужӧ. Мукӧддырйи кагаыд бекъяснас мыччысьӧ, оз юрнас. Сӧмын дерт сідзитӧ шоча жӧ овлывлӧ-а. Сэки рӧдильничаыдлы сьӧкыдджык вайныд: кагаыдлӧн ӧд юрыс медыджыд тушаас, медсьӧкыд сылы петны. Не юрнад чужӧмыс ещӧ мӧд ног абу бур: ки-кокыс сылӧн вермасны крукасьны. Кагаыд чужны оз вермы, — пӧдӧ. А юрыд кӧ петас, тушаыд сэсся кокньыдджыка нин петӧ, — ачыс шлювас. Кага пыльснитӧ рӧдильничалы кок вож костӧ, но мамсьыс дзикӧдз оз на торъяв: сюв кодь кузь гӧгйӧн ӧтлаасьӧма сійӧ мам пытшса няйткӧд. Кык кымын вершӧк сайӧд кага кынӧмсянь гӧгсӧ кыклаті зэв зэлыда колӧ кӧртавны да кык кӧрталӧм костӧдыс вундыны ножичӧн. Кӧрталӧны либӧ кыз сунисӧн, либӧ тесёмкаӧн. Кӧртӧдсӧ войдӧр колӧ пузьӧдлыны пуан ва пытшкын, ножичсӧ мыськыны бензинӧн либӧ спиртӧн.
Кага вайӧм бӧрын час мысти чужӧ и няйтыс: маткаыд и сійӧс вӧтлӧ. Сюв кодь гӧгйӧдыд няйттӧ оз ков кыскыны, мед оз орлась, оз коль няйтысь весиг ӧти чир маткаӧ. Коляс кӧ, — нывбабаястӧ зэв ёна да сьӧкыда висьӧдӧ.
Кыдзи колӧ нывбабаясыдлы овны нӧбасигӧн?
Верӧс сайӧ мунӧм бӧрын нывбабалы весиг вом дорас оз ков босьтны ни гӧрд, ни еджыд вина. Медся нин видчысьны юӧмысь нӧбасьны заводитігӧн. Вина юӧмысь кага лоӧ зэв омӧль, жеб. Мӧд, коймӧд да нёльӧд тӧлысьясас нӧбасигас нывбабаясӧс ёна вукӧдӧ, восӧдӧ. Сэки эськӧ налы ньӧти оз ков сёйны яй. Медбур сёянтор налы йӧла сёян. Юны кӧдзыд йӧв да лимона тшай. Колӧ налы сёйны уна да бура; курыд да шома сёянъясысь видзчысьны, тшӧтш и кослунъя сёянысь, медся нин бӧръяпомнас нӧбасигӧн. Бӧръя тӧлысьяснас оз ков уджавны сьӧкыд удж: вундыны, песласьны пожъясьны, пес-ва пыртлыны да мукӧд пӧлӧс сьӧкыд уджъяс керны. Усӧбыч колӧ видзчысьны усьӧмъясысь, доймӧмъясысь.
Нӧбасигӧн колӧ дугдывны мужиккӧд овны. Сыысь нӧбасьысьясӧс ёнджыка восӧдӧ, сэсся ӧд и няйтчыны вермас кага петан туйыс. А няйтыд ӧд рӧдильничаыдлы зэв омӧль: вермас сійӧс босьтны рӧдильнӧй горачка. Тайӧ каднас ньӧбасьысьыдлы отсасьӧ ачыс олӧмыс: оз ков сылы мужик, дай прӧст.
Нӧбасьысьыдлы колӧ тӧждысьны видзны асьсӧ сӧстӧма: эм кӧ пывсян, быд вежонын нин ӧтчыдтӧ колӧ мыссьыны, сӧмын мед пывсяныд эз вӧв жар.
Нӧбасьысьяслы джын кынӧмсянь оз ков купайтчыны кӧдзыд ваын, — кынмасны. Мужиклы колӧ тӧждысьны, медым сэки нӧбасьысьлы овны вӧлі лӧсьыд: некод эз дӧзмӧд, эз скӧрмӧд сійӧс. Юӧм, пинясьӧм, укӧрайтчӧм, вежӧктӧм (ревносьть), мый вӧсна кӧ ёна тӧждысьӧм, — абу бур ни мамлы, ни кагалы. Тӧдӧмысь нин, кучкасьӧмысь колӧ видзчысьны мужиклы. Нӧбасьысь гӧтыртӧ кӧ мужикыс кынӧмас кучкас, зэв ыджыд мыжа лоӧ сійӧ гӧтыр дай кага водзас. Доймӧмъясыд, зургӧмъясыд зэв омӧль нӧбасьысьыдлы, медся нин висьӧ кӧ сійӧ кутшӧмкӧ нывбаба висьӧмӧн. Сы вӧсна нӧбасьысьяслы колӧ видзчысьны лёк туйӧд телегаӧн ветлӧмысь, мед оз таркӧд сійӧс. Дерт, мукӧдыслы сійӧ немтор, а мукӧдыслӧн сы вӧсна кагаыс водз чужӧ, нем пӧратӧм-пӧраӧ.
Кага вайигӧн ва юны оз ков, ещӧ ёнджыка пондас орйӧдлыны кынӧмтӧ. Эм кӧ кодлӧнкӧ деревняын гырк пытшкӧс пожъялан кружка (клистирная кружка), колӧ сійӧн сювтӧ водзвыв пожъявны. Зэлыда тырӧм сювъясыд мешайтчӧны жӧ кага вайигад.
Кага вайӧм водзвылын нывбабалы колӧ мыськыны асьсӧ дэбыд пузьӧдлӧм ваӧн, майтӧгӧн. Мыссьыны позьӧ гортын, позьӧ и пывсянын. Кага вайны дерт медбур больничаын. Сэні быд ногӧн бура дӧзьӧритасны рӧдильничатӧ. Гортад кӧ лӧсьӧдчан кагатӧ вайны, эн гидын да картаын тойт, кыдзи сиктъясын вайӧны мукӧд нывбабаыс, а лӧсьӧдчы керкаад, да кӧні медъюгыд да медкыпыд. Сэк кежлӧ керкатӧ колӧ мичаджыка мыськавны, лӧсьӧдны крӧвать вылӧ вольпась сӧстӧм прӧстыняӧн. Прӧстыня улас, эм кӧ, колӧ сюйны клеёнка.
Кор кага вайигад вывті нин ёна пондас орйӧдлыны кынӧмтӧ, — терпит, эн лэдз велӧдчытӧм бабитчысьяслы пырны ас пиад мыськытӧм, няйт киясӧн. Тӧд, дзоньвидза нывбабаяслӧн кага вайӧмыд, гӧгӧр кӧ лючки, ачыс медбура помасяс. Бокӧвӧй бабитчысьясыд некутшӧм отсӧг ни кокньӧд оз вермыны сетны, сӧмын зэв ыджыд пакӧсьт вӧчасны тэныд, нэмыд кутан мучитчыны.
Со ме тэныд, Таттяна, и висьталі нӧбасьӧм да кага вайӧм йывсьыд. Мӧдысь на коркӧ пырав, ещӧ сёрнитыштам та йылысь.
— Зэв ыджыд аттьӧ тэныд, доктор, висьталӧмсьыд. Ставсӧ гӧгӧрвои. Пырала на коркӧ, медым ёнджыка на та йылысь тӧдны.
— Пырав, пырав.
Нывбаба сьӧктӧ (нӧбасьӧ) нывбаба чужан колькйӧ ай кӧйдыс веськалӧмысь. Ай кӧйдыс веськалӧ нывбаба маткаӧ мужиккӧд олігӧн. Нывбаба чужан колькъяс артмӧны да быдмӧны кык кӧйдыс артманінын. Кӧйдыс артманінъяс куйлӧны матка ӧтар-мӧдар бокъясас, ӧтлаасьӧны сыкӧд кӧйдыс петан туйясӧн.
Ай кӧйдыса чужан кольк овмӧдчӧ маткаӧ. Войдӧр сыысь лоӧ кага дзоридз, сэсся пӧрӧ сійӧ прамӧй кагаӧ да ӧкмыс тӧлысь бӧрын и чужӧ.
Кага вайӧм бӧрын кыдзи овны
Нӧбасигӧн да кага вайигӧн нывбабалӧн гырк пытшкӧсса торъясыс ёна вежсьылӧны (маткаыс ыдждылӧ морӧспань улӧдзыс). Кага вайӧм бӧрын найӧ бӧр местаас воӧны, лоӧны дзоньвидзалӧн кодьӧсь, сӧмын тӧлысь, тӧлысьӧн-джынйӧн мысти. Сідз кӧ, кага вайӧм мысти тӧлысьӧн-джынйӧн кымын колӧ овны ёна видзчысьӧмӧн, медым дзоньвидзалуныд оз торксьы. Збыльсӧ, олӧмас сэтшӧм видзчысьӧмыд шоча овлӧ, медся нин крестьянкаяс да уджалысьяс костын. Нужда кузя-ӧ, асланыс пемыдлунысла-ӧ челядясьӧм мысти уна нывбаба мӧд-коймӧд луннас жӧ мунӧны сьӧкыд удж вылӧ. Олӧны няйта, дурка. Сідзнад олігӧн ёнмӧм пыдди да бурмӧм пыдди найӧ сӧмын омӧльтчӧны. Вермасны дзикӧдз эбӧстӧммыны: некытчӧ, некутшӧм удж вылӧ туйтӧмӧсь лоӧны. Оз ков кывзыны велӧдчытӧм пемыд войтырлысь вашкӧдӧм: челядясьӧм бӧрын пӧ видзчысьӧмсьыд немтор нин, сэки некутшӧм висьӧм ни доймӧм оз вермы лоны. Абу сідзи. Челядясьӧм бӧрын кӧ он кут видзчысьны сьӧкыда уджалӧмысь, няйтысь да дуркысь, сэки тэ он во, а ворссян. Лун-мӧд, гашкӧ, вежон кык уджалан, а бӧрыннас сы пыдди во, либӧ дырджык, висян, — став уджсӧ лоӧ эновтны.
Мый лоӧ маткакӧд кага чужӧм мысти? Мыйӧн маткаысь кага петас, матка зэв ӧдйӧ тураснас чинӧ. Нӧбасигӧн, кыдзи шуӧма водзын, матка волӧ ордлы улӧдз (морӧспань улӧдз). Кага чужӧм мысти пырысьтӧм-пыр лэччӧ сійӧ гӧгйӧдз. Сэсся пыр ӧтарӧ чинӧ да вежон кык мысти лоӧ дзоньвидзалӧн кодь, кынӧм видлалігӧн оз кут сюрны ки улӧ. Чинігмоз тшӧтш матка весассьӧ и няйтысь. Воддза кык-куим луннас кага чужӧм бӧрын матка пытшкӧс паськыд ыджыд дой кодь, петӧ сэсь гырд. Коймӧд-нёльӧд лунсянь оз нин мича вир мун, а сӧмын вир сора тор. Вежон мысти вирыс дзикӧдз бырӧ, мунӧ лювъялан рудоват еджыд тор. Куим вежон мысти дзоньвидза нывбабалӧн матка весассьӧм помасьӧ. Челядясьӧм бӧрын кӧ кузя кутас мунны вир, сійӧ, инӧ, маткаыд оз лючки чин, мыйкӧ сыкӧд лоӧма, — ӧдйӧджык колӧ петкӧдчывны докторлы. Овлӧ, вир мунӧмыс друг содӧ, маткаас кӧ кага местаыс (няйтыс) либӧ гадь тор кольыштасны. Сійӧ зэв жӧ омӧль. Сэсся, челядясьысь кӧ оз кут нёньӧдны кагасӧ, маткаыс сы вӧсна чинӧ зэв ньӧжйӧ. Сідз кӧ, медым регыдджыка бурдны рӧдильничалы, колӧ нёньӧдчыны.
Рӧдильничалы колӧ шойччӧг да пелька видзӧм. Кага вайигӧн нывбаба зэв ёна омӧльтчӧ, эбӧсысь усьӧ. Сы вӧсна колӧ сетны сылы шойччӧг. Колӧ сылы вит лун куйлыны вольпасьын, чеччывны сӧмын кагасӧ нёньӧдыштны да асмогасьны. Некутшӧм удж сэки оз ков уджавны. Вежон мысти сӧмын вермас сійӧ вӧчны кокньыдик торъяс, горт гӧгӧрын. Рӧдильничаӧс кӧ и вежон мысти пондас кынтыны, вольпасьысь оз на ков чеччыны. Колӧ корны докторӧс. Кынтігӧн кӧ он кут видзчысьны, матка дай мукӧдлаті гырк пытшкӧсыс вермасны чорыда висьмыны. Видз-му вылын уджалӧмысь да мукӧд сьӧкыд уджъясысь колӧ видзчысьны тӧлысьӧн-джынйӧн кымын. Челядясьӧм бӧрын кӧ водз заводитан сьӧкыда уджавны, маткаыд да яндзим пытшкӧсыд вермасны торксьыны: боквыв либӧ мышвыв мунны, ӧшӧдчыны либӧ. Нывбабаӧс пыр пондас висьӧдны: кынӧм улыс да коскыс жугӧдны.
Нёньӧдчысь нывбабалы колӧ бур сёян-юан: йӧв, яй. Челядясьӧм бӧрын кӧ рӧдильничаӧс куим лун оз асмогӧд, колӧ сетны сылы пань кык касторка. Рӧдильничалысь вожаланінсӧ, яндзим гӧгӧрсӧ быд лун колӧ мыськыны шоныд ваӧн. Сӧмын мыськытӧдзыд войдӧр колӧ ёна мыськыны ассьыд китӧ, майтӧгӧн. Рӧдильнича зэв кокниа вермас висьмыны няйт дӧрӧмсьыс, вольпасьысь, рузумъясысь, оланінсӧ дурка видзӧмысь. Сы вӧсна частӧджык колӧ вежлавны сылысь дӧрӧмсӧ, прӧстынясӧ. Оланінсӧ видзны пелька: медым сійӧ пыр вӧлі югыд, шоныд. Оз ков лэдзны сэні куритчыны. Доктор тшӧктытӧг некутшӧм пытшкӧс пожъялӧм оз ков вӧчны. Оз ков лэдзны пырны яндзим пытшкӧ да маткаӧ киӧн ни инструментъясӧн деревняса бабитчысьяслы: вермасны найӧ дойдавны, либӧ кутшӧмкӧ вуджан висьӧм пыртны сэтчӧ. Рӧдильничаӧс рӧдильнӧй горачка босьтас. Матка висьӧмысь уна нывбаба кулӧны, либӧ нэмыс кежлӧ немортӧ пӧрӧны.
Нёньӧдчысь нывбабалы нёньяссӧ зэв жӧ сӧстӧма колӧ видзны; быд лун мыськыны шоныд ваӧн. Нёнь йывъяссӧ колӧ ниртны вата вылӧ кисьтыштӧм сук тшайӧн. Нёньястӧ мыськыны заводиттӧдз войдӧр колӧ китӧ бурджыка мыськыны майтӧгӧн.
Ед ляк
Ивӧ Матренлы 20 арӧс. Сійӧ ныв на, мунтӧм. Новлӧдлӧ карӧ вузавны йӧв. Сэні сійӧ аддзысьӧма ас сиктса ӧти том морткӧд да корсюрӧ и олыштӧма сыкӧд. Том мортыс вӧлӧм важӧн нин олӧ карас, крестьянскӧй уджысь эновтчӧма.
Коркӧ рытын локтіс ме ордӧ Матреныд. Кынӧм улӧй пӧ менам, доктор, зэв ёна висьӧ, ед ляк (рочӧн кӧ — бели) мунӧ; кудзасигӧн быттьӧ сотыштӧ яйӧс.
— Кыдзи нӧ мися сійӧ сэтшӧмыс тэкӧд лои? — юала ме сылысь.
Матрена висьталіс меным, вежон сайын пӧ узьлі-олі ӧти том морткӧд. Сы бӧрын сэсся лун куим мысти и висьми: гӧгӧр доймӧ.
Видлалі ме Матренаӧс. Збыльысь, сылӧн вожаланіныс гӧгӧр пыктӧма, ӧдӧма — дон. Кудзасян розьсьыс петӧ виж ор. Яндзим пытшкас орӧсь ед ляк.
Висян тэ, Матрена, перелой нима висьӧмӧн, — шуа ме сылы. Тэнад карса муса другыд вӧлӧм висьӧ триппер висьӧмӧн. Ӧтлаад олігӧн сійӧ вуджӧма тэныд. Триппер — сійӧ зэв вуджысь висьӧм. Ӧні тэнад самӧй зэв ёна ӧдӧма яндзим пытшкӧсыд, кытчӧ сюйсьӧ мужик яндзим, ӧдӧма матка голя (матка пом, коді пырӧ яндзим пытшкӧсӧ), ӧдӧма тшӧтш кудз петан туй, сы вӧсна и сотӧ быттьӧ кудзасигад. Верман кӧ, вежон кежлӧ водлы больничаӧ, он кӧ, — гортад колӧ бурдӧдчыны. Мусуктӧ эновт, дзикӧдз. Дзикӧдз бурдтӧдз некутшӧм мужчинакӧд ӧні оз позь тэныд овны, — висьмӧдан, дай асьтӧ нэмыд кежлӧ дзикӧдз тшыкӧдны верман. Оз позь ӧні тэныд сур ни вина юны, да сола ни шома сёян сёйны. Сёй йӧла сёян да унджык йӧв ю. Порошки сета тэныд, — сійӧс тшӧтш пондан юны. Вожаланінтӧ быд лун кыкысь мыськы. Мыськӧм бӧрас киястӧ ёна майтӧгӧн мыськав. Сэсся сійӧ киясӧн синъястӧ эн тіль, — висьмӧдан, орӧссьыны кутасны. Майтӧгтӧ да кичышкӧдтӧ ассьыд видз торйӧн, мед мукӧд оз мыссьыны да чышкысьны сійӧн. Ӧти майтӧгӧн да кузьчышъянӧн кӧ ставныд кутад вӧдитчыны, тэнад висьӧмыд зэв кокниа вермас вуджны мукӧдлы.
Сеті ме Матреналы порошки юны, да сулеяын лекарство — мыськавны вожаланінсӧ.
Кык вежон мысти Матрена бара локтіс ме ордӧ. Бурдыштӧма. Некыті пӧ нин оз вись, оз доймы. Кудзасигӧн пӧ оз сот ни. Ӧдӧмыс да пыктӧмыс вожаланінсьыс бырӧма. Сӧмын ед ляк петӧ на яндзим пытшкӧссьыс. Ме тшӧкті Матреналы быд лун волывлыны больничаӧ пытшкӧссӧ пожъявны (спрынсуйтчыны). Тӧлысь мысти сылӧн ед ляк сӧдзтӧмысь дугдіс, дзикӧдз быри.
Юнь тӧлысьын сійӧ жӧ вонас Матрена вайӧма пи. Кагаыслӧн пыр жӧ чужӧм бӧрас пондӧмаӧсь синъясыс орсявны. Вӧлӧмкӧ, Матренаыдлӧн маткаас кытчӧкӧ висьӧмыс кольыштлӧма на, сэсся кага чужигад и кӧласьӧма сійӧ кага синмас. Лоис кагаыслы синмас капля войтӧдны да Матреналысь гырк пытшкӧссӧ ещӧ бурджыка пожъявны.
Тайӧ висьталӧм серти ми аддзамӧ, мый триппер висьӧм зэв кокни тӧдмавны. Лун куим мысти мужчинакӧд олӧм бӧрын кудз петан туйӧд пондас орйӧдлыны, кудзасигӧн сотны, доймыны: пондас петны орӧсь ед ляк: яндзим пытшкӧс ӧдӧдӧ, пыктӧ. Висьман кӧ трипперӧн, эн яндысь, эн дзеблав висьӧмтӧ, а пыр жӧ мун доктор дінӧ. Абу кӧ сійӧ, мун пельшӧр дінӧ либӧ бабка дінӧ. Мужиккӧд овны висигӧн весиг оз позь. Эн ю сэки сур ни вина, эн сёй шома да сола сёянъяс. Ёна висьӧдігас — орйӧдлігас куйлы вольпасьын. Ӧдйӧджыка заводит бурдӧдчыны, регыдджыка да кокньыдджыка бурдан. Эновтчан кӧ, верман асьтӧ нэм кежлӧ тшыкӧдны. Эн нирт синъястӧ кияснад. Сӧстӧмджыка асьтӧ видз: унаысьджык мыськав асьтӧ да пывсьы.
Ме ещӧ содтыштны кӧсъя татчӧ; трипперӧн висьӧны и челядь. Налы висьӧмыс вуджӧ гырысьсянь. Нывпоснилысь триппер висьӧм бырӧдны зэв сьӧкыд, детинаяслысь кокньыдджык. Челядьлы висьӧм вермас вуджны со кыдзи: шуам, мамыслӧн уна во нин мунӧ сёян ед ляк, а сійӧ сыысь оз бурдӧдчы. Сэтшӧм нывбаба кӧ аскӧдыс ӧтлаын узьтӧдлӧ челядьсӧ, — найӧ висьмӧны. Посни нывъяслӧн — ар 7–8-салӧн — мӧдас мунны ед ляк.
Трипперӧн висьӧм вӧсна кага вайтӧм йылысь
Сава Маръялы 23 арӧс. Верӧс сайӧ сійӧс некод оз босьт. Аскоддьӧм том войтыр ставныс кедзовтӧны, мисьтӧм сёрнияс сёрнитӧны Маръя йылысь.
Коркӧ Маръя ме ордӧ локтіс. Чышъянсӧ лэдзӧма синмӧдзыс, яндысьӧ видзӧдлыны...
— Мый нӧ, Маръя? — юала ме сылысь.
Вӧлӧмакӧ, сылӧн во чӧж нин яндзимсьыс ед ляк мунӧ, орйӧдлӧ — висьӧ кынӧм улыс, тӧлыссяыс торксялӧ — мунӧ кыдз сюрӧ, оз кадын.
Вӧлӧмакӧ, Маръялы во сайын нин кӧласьӧма вуджан висьӧм — триппер. Яндзимысла сійӧ некӧн абу бурдӧдчӧма. Висьӧмыс паськалӧма, вуджӧма маткаас дай кыкнан кӧйдыс артманінас.
— Шыбит, шуа ме Маръялы, — зонъяскӧд узьлӧм-олӧмтӧ. Сы вӧсна тэ асьтӧ зэв нин ёна тшыкӧдӧмыд дай мукӧдӧс тшӧтш тшыкӧдалан. Талунсянь быд лун волывлы больничаӧ спрынсуйтчыны.
Маръя волывліс больничаӧ дзонь куим тӧлысь. Сійӧс сэні спрынсуйтісны пӧсь ваӧн, гырддза терпитмӧн мед сійӧ вӧлі. Сы бӧрын сэсся Маръя дзикӧдз бурдіс. Сійӧ муніс верӧс сайӧ, дӧвеч Семӧ Иван сайӧ. Маръялӧн челядь эз ло, мужикыс эськӧ том на вӧлі да. Триппернас висигӧн маткаыс сылӧн да кӧйдыс петан туйясыс бурдӧмаӧсь, тупкысьӧмаӧсь дзикӧдз. Ай кӧйдысыслы некыті лоӧма веськавны чужан энь кольк вылӧ да ловзьӧдны сійӧс. Сідзкӧ, семьяын кӧ челядь абу, медсясӧ сы вӧсна, мый батьыс либӧ мамыс висьӧмаӧсь либӧ висьӧны трипперӧн.
Триппер вӧсна шоймӧм
Со кыдзи вӧлі Кальӧ Маръякӧд. Верӧс сайӧ мунӧм бӧрас мыйкӧ дыра висьӧма сійӧ: мунӧма ед ляк. Висьӧмыс, доймӧмыс абу вывті ёна топӧдлӧма сійӧс да больничаӧ, доктор дінӧ, абу и волӧма, абу петкӧдчылӧма. Сэсся коркӧ, недыр мысти, бырӧма сылӧн тӧлысся вирыс, — Маръя сьӧктӧма. Тӧлысь куим мысти Маръялӧн бара кынӧм улыс пондӧма зэв ёна орйӧдлыны-доймыны, яндзимсьыс мыччысьӧма вир. Маръя шоймӧма (шой кага вайӧма). Сы бӧрын сэсся Маръя дыр зэв ёна мучитчӧма вир мунӧмӧн.
Ӧні сылы 30 арӧс. Шой кага бӧрын мӧд кага абу вӧлӧма, да, ме чайта, оз и ло водзӧ.
Коркӧ ме ордӧ пырис Маръялӧн мужикыс. Пондім сёрнитны. Сёрнитігад сійӧ меным висьталіс: «Гӧтрасьӧм водзвылын пӧ лэччылі карӧ могъясӧн. Сэні вина юыштім, сэсся код юрнад веськавсьӧма кутшӧмкӧ нывбаба дінӧ дай узьсьӧма сыкӧд, гозъя моз. Сы бӧрти лун куим мысти казялі висьӧм; кудзасигӧн зэв ёна сотны пондіс, яндзим розьысь пыр петны виж ор. Докторлы петкӧдчыны яндыси. Сідзи бурдӧдчытӧг и гӧтраси сэсся. Гӧтрасьӧм бӧрын висьӧмӧй вуджӧма гӧтырлы. Ӧні тшӧтш сійӧ висьӧ, лоас оз нӧ пӧ миян челядь? — юалӧ сійӧ менсьым.
— Оз, ме шуа сылы. — Тэнад гӧтырыдлы вуджӧма тэсянь триппер висьӧм да висьмӧдӧма сылысь маткасӧ да кӧйдыс артманінъяссӧ. Матка висьӧмла кагаыдлы водз лоӧма петны сэтысь, быдмытӧдзыс, — шоймыны, кыдзи миян шуӧны. Ай кӧйдыс ветлан туйяс маткасянь кӧйдыс артманінъясӧ висьӧмыс вӧсна жӧ тупкысьӧмаӧсь. Ай кӧйдысъясыс оз вермыны веськавны энь чужан кольк вылӧ, оз вермыны ловзьӧдны найӧс, — сы вӧсна и кага оз вермы лоны. Тупкысьӧм кӧйдыс ветлан туйяс бӧр восьтыны некутшӧм лекарствоӧн он вермы, сӧмын позьӧ операцияӧн, дай сійӧ сы бӧрын кагаыд шоча овлӧ.
Трипперӧн висьӧм понда нӧбасьысь нывбаба мукӧддырйиыс шоймӧ (маткаыс водз вӧтлӧ кагасӧ). Шоймылӧм бӧрын висьысь нывбаба сэсся некор нин оз сьӧктыв, некор оз вай кагатӧ.
Ещӧ кага вайтӧм йылысь
Макар Семӧ гозъя куим во нин гӧтыраӧсь, а челядь век на абу. Семӧыс ачыс зэв ён мужик. Пӧръявтӧг сійӧ веськыда шуӧ, некутшӧм пеж висьӧмъясӧн пӧ эг висьлы, гӧтрасьтӧдз некутшӧм нывбабаяскӧд эг овлы. Матрена — сылӧн гӧтырыс — бур бать-мамлӧн жӧ ныв. Сійӧ сідз жӧ некутшӧм висьӧмъясӧн абу висьлӧма, сӧмын зэв ичӧт тушаа. Ӧні на дзик челядь кодь, абу и мунӧм нывбаба кодь. Коркӧ ме понді юасьны Матреналысь, кыдзи сылӧн овлывлӧ да мунӧ тӧлысся вир. Матрена шуӧ: тӧлысся пӧ менам овлӧ пыр кадын, сӧмын сэки зэв ёна вися, кынӧм улӧс орйӧдлӧ-топӧдалӧ. Ме видлалі Матренаӧс. Матка голяыс сылӧн зэв кузь да векни, маткаыс зэв ичӧт. Сы вӧсна, тыдалӧ, ай кӧйдысыс и абу вермылӧма веськавны маткаас да ловзьӧдны энь чужан колькъяс. Матреналы аслыс кагаыс зэв ёна колӧ. Ме сылы тшӧкті операция вӧчны: матка голясӧ паськӧдыштны. Сэтшӧм операцияысь повны немтор, зэв кокниа вӧчасны. Операция бӧрын овлывлӧ — нывбаба сьӧктас. Матрена лэдзис операция вӧчны. Сійӧ вӧлі сӧмын 15 минут. Операция бӧрын Матрена куйліс больничаын ӧти вежон. Кык тӧлысь мысти Матрена нӧбасьӧ нин вӧлі.
Овлывлӧ, нывбабалӧн кага чужтӧм бӧрын либӧ яндзим гӧгӧрыс висьӧм бӧрын маткаыс мышвыв мунӧ, либӧ кодарланьӧкӧ нёровтчыштӧ. Сы вӧсна сійӧ кага вайӧмсьыд дугдӧ жӧ. Матка лӧсьӧдны важ ногыс — дзоньвидза дырйи кыдзи куйлӧ, — позьӧ сӧмын операцияӧн. Сідзкӧ, нывбабалы кӧ колӧ кага, а сійӧ мый вӧсна кӧ оз вай, оз вермы сьӧктыны, колӧ петкӧдчывны докторлы. Овлывлӧ дерт кага вайтӧмыд абу нывбаба вӧсна. Мужикыд кӧ висьлӧма трипперӧн либӧ лёквисьӧмӧн, ай кӧйдысыс сылӧн туйтӧмӧсь нин, оз вермыны ловзьӧдны энь чужан кольк.
Мукӧд нывбабаыс оз вермы сьӧктыны оз вуджӧм висьӧмъясӧн висьӧмла, а матка голяыс кӧ зэв кузь да зэв векни розя. Сэки ай кӧйдысыс оз вермы веськавны маткаас, оз ӧтлаась энь кольккӧд. Ичӧтик операция — матка голя паськӧдыштӧм — мездӧ нывбабаӧс кага вайтӧмысь.
Ещӧ мый вермас лоны триппер вӧсна
Макар Петыр Ольга верӧс сайын сӧмын на воӧн-джынйӧн. Мужикыскӧд найӧ ӧти сиктысьӧсь. Ольга нӧбасьӧ. Воӧма кага ваян кадыс да ёна повзьӧма. Корисны менӧ. Понді ме юасьны налысь олӧм йывсьыс. Верӧс саяс мунӧм бӧрын регыд жӧ пондӧма мунны сылӧн ед ляк. Сыысь сійӧ бурдӧдчӧма спрынтсуйтчӧмӧн. Мужикыс гӧтрасьтӧдзыс висьлӧма вуджан висьӧмӧн — трипперӧн. Яндзим розьӧдыс сылӧн мунӧма мисьтӧм виж ляк. Ӧні сійӧ дзикӧдз нин бурдӧма.
Ме видлалі Ольгаӧс. Кагаыс маткаас куйлӧ лючки: юрнас увлань. Сьӧлӧмыс сылӧн тіпкӧ бура. Топӧдлӧмӧн-орйӧдлӧм доймӧмыс заводитчӧма неважӧн на. Гаддьыс, кӧні маткаын олӧ кагаыс, потӧма нин. Ваыс петӧма. Войнас Ольгалӧн чужи ӧкмыс пунта да джынъя кага. Кага вайӧм кыссис дас кӧкъямыс час. Кагасӧ мыськӧм бӧрын, — Ольгалӧн ед лякыд мунлӧма да, — синмас пыр жӧ войтӧді лекарство, мед синъясыс оз орӧссьыны. Трипперӧн висьысь мамлӧн ӧд челядь синмыд орӧссьӧ.
Кага чужӧмлы лои нин куим час, а няйтыс эз на чуж. Ме небыдика понді зыравны рӧдильничалысь кынӧмсӧ. Маткаыс эськӧ сы бӧрын и пондіс чабрасьны, да няйтыс пыр жӧ оз чуж. Лои бурджыка мыськавны киясӧс майтӧга пӧсь ваӧн да спиртӧн дай сюйны киӧс маткаас. Вӧлӧмакӧ, ӧтиклаын няйтыс дзикӧдз ляскысьӧма матка бокас, быттьӧ быдмӧма сысянь да некыдз вӧлӧм оз вермы торъявны ачыс, йӧз отсӧгтӧг. Нӧбасигӧн кӧ маткаыд висяс, унджыкысьсӧ няйтыд ачыс оз нин вермы торъявны маткасьыд, ковмас торйӧдны сійӧс киӧн. Сӧмын велӧдчытӧм йӧзлы, бабитчысь пӧчӧяслы оз ков лэдзны няйттӧ кыскыны, — нэмыд кежлӧ немортӧ воштасны. Колӧ корны докторӧс либӧ велӧдчӧм бабкаӧс — акушеркаӧс. Дзоньвидза нывбабаяслӧн няйтыс чужӧ ачыс. Ме Ольгалысь торйӧді няйтсӧ небыдика вӧрӧдӧмӧн, дойдавтӧг. Вежон мысти Ольга дзикӧдз бурдіс.
Трипперӧн висьӧм бӧрын нывбабаяслӧн кага местаыс — няйтыс мукӧддырйи дзикӧдз ӧтлаасьӧ маткакӧд, чужны йӧз отсӧгтӧг оз вермы. Бура торйӧдны сійӧс вермасны сӧмын доктор либӧ бабка-акушерка. Велӧдчытӧм бабитчысьясӧс няйттӧ кыскыны некутшӧма оз ков сибӧдны. Найӧ асланыс кужтӧмӧн да няйтӧсь кияснас рӧдильничатӧ сӧмын тшыкӧдасны.
Виртӧм вӧсна тӧлысся бырлӧ
Сандрӧ Насталы дас сизим арӧс. Сійӧ батьтӧм-мамтӧм, олӧ пӧрысь бабыскӧд. Олӧны зэв гӧля: вӧв ни мӧс абу. Рӧштво дырйи Наста висьӧма кисьталан биа висьӧмӧн. Тшыгъялӧмысла да висьӧмысла тӧлысся вир мунӧмыс дугдӧма. Биа висьӧмнас висьӧмсяньыс абу на волӧма сійӧ.
Велӧдчылӧма Наста зэв бура — медбура мукӧд ёртъяс дорсьыс. Гижӧ ӧдйӧ да мичаа, арталӧ сюся. Ӧні на Наста пӧрысь пӧчыслы лыддьӧ нигаяс, висьтавлӧ сылы, мый сэтчӧ гижӧма. Ме тшӧкті сылы юавны вӧлӧсьтса кооперативысь удж, эм кӧ места, пырны сэтчӧ служитны, мися жалӧванньӧ вылад бурджыка сёйны-юны пондан. Тшӧкті ёнджыка сёйны яй, йӧв да кольк. Сеті юны лекарство, медым вирыс бӧр содас.
Ыджыдлун дырйи пырис ме ордӧ Наста да сэтшӧм мича, ён, гӧрд банбокъяса, — ӧдва и тӧді ме сійӧс.
— Зэв ыджыд аттьӧ, шуӧ, тэныд, доктор! Ме ӧні дзикӧдз нин бурді. Колян волігад ӧд, шуӧ, кос тшак кодь вӧлі, лыӧй да кучикӧй сӧмын. Ӧні ме служита. Тэнад кыв кузя пыри кооперативӧ, сэтчӧ самӧй колӧ вӧлӧм мортыс. Уджӧй бура мунӧ, оз видны, оз кулитны менӧ. Заведующӧй саяс верӧс сайӧ мӧда, регыд свадьба, — висьталӧ меным Наста.
Ӧні Наста зэв бура олӧ, верӧс сайын нин. Пӧрысь бабсӧ ас дінаныс босьтӧмаӧсь.
Кельыд, вир пастӧм нывбабаяслӧн, усӧбыч чорыда висьӧдӧм бӧрын, бырлӧ тӧлысся вир мунӧм. Колӧ сэки ёнджыка сёйны яй, йӧв да, лекарство юны. Видзчысьны кослунъя сёянысь.
Рӧдильнӧй горачка
Мӧд дай сизимӧд сёрниын ме висьтавлі нин, мися оз ков лэдзны видлавны киясӧн рӧдильничалысь яндзим пытшкӧссӧ ни маткасӧ велӧдчытӧм сиктса бабитчысьяслы. Найӧ ӧд зэв радейтӧны «киавны» кагатӧ чужигас. Сы вӧсна овлӧны уна пӧлӧс висьӧмъяс.
Ӧтчыд Мирон Даръя пондӧма кага вайны. Сійӧ олӧ сиктын, дас вит верст сайын больничасянь. Докторла ни бабка-акушеркала абу ыстӧмаӧсь, чайтӧмаӧсь — лючки да кокниа ваяс. Кор вывті ёна пондӧма орйӧдлыны кынӧмсӧ, Даръя абу вермӧма терпитны да пондӧма ёна горзыны. Воӧмаӧсь деревняса бабитчысьяс. «Отсалам пӧ ми тэныд, Дарьюшка, отсалам, эн горзы».
Мӧда-мӧд бӧрын найӧ ставныс мыськытӧм няйт кияснас (ӧти куйӧд сӧвтанінсянь локтӧма, мӧд — порсьлы помӧй гудраланінсянь) пыралӧмаӧсь Даръялы яндзим пытшкас да маткаас. Думсьыныс кокньӧдӧмаӧсь Даръялы, мед эськӧ сылӧн регыдджык кагаыс чужӧ. Поводнӧя певъялӧмаӧсь Даръяӧс. Сэсся, мед оз горзы, сюйӧмаӧсь сылы вомас чышъян да кокӧдыс кыскалӧмаӧсь джодж кузя. Суткиӧн-джынйӧн тадзи мучитӧмаӧсь рӧдильничатӧ, суткиӧн-джынйӧн бӧрын вӧлисти чужӧма кага.
Мӧд лунас рытланьыс кага вайӧм бӧрас Даръяӧс пондӧма кынтыны, сэсся биалӧма. Кынӧм улыс сэтшӧма пондӧма доймыны, — весиг киӧн инмӧдчыны вӧлӧм оз лэдз. Пакас виж йӧнгыльяс лоӧмаӧсь. Даръя абу кутӧма вермыны вӧрзьӧдчыны весиг вольпась вылас. Вежон мысти сӧмын тадзи мучитчӧм бӧрын Даръя дінӧ корӧмаӧсь докторӧс. Даръялӧн вӧлӧма кага чужтӧм бӧрся биа висьӧм (рӧдильнӧй горачка). Лоӧма сійӧ маткаӧ няйт веськалӧмысь, бабитчысьясыд мыськытӧм кияснас сэтчӧ пыралӧмаӧсь да. Маткаыс висьмӧма.
Кыйӧдӧй жӧ, кутшӧм ёна мыссьӧ доктор нӧбасьысь нывбабаӧс видлалӧм водзвылын. Сійӧ сэки оз ас вӧснаыс мыссьы, мед аслас киыс оз висьмы, а няйт кинас полӧ пыртны маткаӧ кутшӧмкӧ няйт чир либӧ пеж. Дзоньвидза нывбабалӧн маткаыс зэв кокниа сибӧдӧ висьӧмъястӧ, а нӧбасьысьыдлӧн ещӧ нин кокниа. Сійӧ зэв регыдӧн висьмӧ, быдсяма няйтысь, пежысь да.
Даръя висис дзонь тӧлысь, куйліс вольпасьын. Кынӧм вылас лои видзны мешӧкын йи да быд лун спрынсуйтны пӧсь ваӧн. Мед эбӧсыс эз быр, быд кык час мысти биа дырйиыс юкталім пань тыр бур гӧрд винаӧн. Тӧлысь мысти вӧлисти Даръя пондіс ветлыштавны. Сэсся коркӧ и дзикӧдз бурдіс.
Даръялӧн Пекла аянылыс сідзи жӧ вӧлӧм сьӧкыда вайӧ кага. Сы дінӧ сідзи жӧ корӧмаӧсь «отсасьысьясӧс — тӧдысь бабитчысьясӧс». Найӧ сідзи жӧ мыськытӧм няйт кияснас луасьӧмаӧсь Пекла яндзим пытшкас да маткаас — киалӧмаӧсь кагасӧ. Кага чужӧм бӧрын Пеклалӧн лоӧма рӧдильнӧй горачка. Сійӧс пондӧма кынтыны, биалӧма зэв ёна. Биысла весиг дулльыс бырӧма, вом дорсӧ кӧтӧдыштны вӧлӧм немторйӧн. Кывйыс едждӧма. Кынӧмыс зэв ёна кутӧма доймыны-висьны, весиг инмӧдчыны вӧлӧм оз лэдз. Пекла зэв ӧдйӧ омӧльтчӧма, син гуранъясыс вӧйӧмаӧсь, чужӧмыс топалӧма, вижӧдӧма. Вожаланінӧдыс пондӧма мунны зэв лёк дука ед ляк. Сэсся кынӧмыс дундӧма, Пеклаӧс пондӧма горзьӧдлыны. Сідзи Пекла олӧма-мучитчӧма вит лун дай кулӧма. Со кутшӧм лёк помӧдз позьӧ воштыны рӧдильничаӧс кага вайигӧн быдсяма бабитчысь отсасьӧмъяснад.
Кага вайигад некутшӧма некодлы оз ков лэдзны видлавны киӧн рӧдильничалысь яндзим пытшкӧссӧ да маткасӧ докторъяс да бабка-акушеркаяс кындзи. Мыссьытӧм няйт киӧн видлалӧмысь вермас лоны рӧдильнӧй горачка. Сійӧ висьӧмыс заводитчӧ ёна кынтӧмӧн да биалӧмӧн. Рӧдильничалӧн юрыс да яйыс ӧгыр кодь пӧсьӧсь лоӧны, а ачыс тірзьӧ-кынмӧ. Доктор либӧ бабка-акушерка локтӧдз висьысьлы колӧ куйлыны вольпасьын мыш вылас, ньӧти пессьытӧг, шыбласьтӧг. Доймӧм либӧ би-ӧд (жар) лӧньӧдны — колӧ кынӧм вылас видзны мешӧкын йи. Медым висьысьыдлӧн эбӧсыс дзикӧдз оз быр, колӧ юктавны сійӧс тшайӧн да паньӧн сетыштавны гӧрд вина (позьӧ вичко вина). Рӧдильнӧй горачка помысь рӧдильничаяс ёна кулалӧны. Сы вӧсна быд нӧбасьысь нывбабалы колӧ унджыкысь петкӧдчывны докторлы либӧ бабка-акушеркалы, овны найӧ индалӧм, велӧдӧм серти. Кага вайигӧн велӧдчытӧм деревняса бабитчысьясӧс некутшӧма матӧ оз ков сибӧдны.
Вир мунӧмъяс
Ме ордӧ локтіс Кальӧ Ӧксинь. Сылы кызь кык арӧс. Уджалӧ карын. Гортас волывлӧ шоча. Тайӧ волӧмӧ локтӧма ме ордӧ сёрнитыштны аслас дзоньвидзалун йывсьыс. Сылӧн зэв частӧ зэв уна вир вӧлӧм мунӧ. Быд вир мунігӧн кынӧм улыс ёна орйӧдлӧ — доймӧ. Карас олігӧн кутшӧмкӧ баба кыкысь нин вӧчлӧма сылы аборт (перйылӧма рушкусӧ). Быд аборт бӧрын мунӧма уна вир. Бӧръя аборт вӧчӧмыслы пӧ нёль тӧлысь нин да вир мунӧмыс ыджыда абу на дугдылӧма. Ӧксиння оз нин и тӧд, кор сылӧн тӧлысся вир мунӧ, кор сідзи.
Ме видлалі Ӧксинняӧс. Сылӧн вӧлӧм кага вӧтлӧм бӧрад висьмӧма матка пытшкӧсыс. Унаысь кужтӧг аборттӧ вӧчигӧн маткаас кольышталӧ яй торъяс, — оз мичаа весассьы сэті, либӧ вӧчӧны абортсӧ няйт струментъясӧн. Сы вӧсна аборт вӧчӧм бӧрын нывбабаяслӧн мунӧ кузяа уна вир.
Медым дугӧдны вир мунӧм Ӧксиннялысь, лои больничаын весавны сылысь маткасӧ. Збыльысь, сэсь сюралісны яй торъяс кага местаысь. Сы вӧсна и, вӧлӧм, висьӧ сылӧн маткаыс да вирыд мунӧ.
Куим тӧлысь мысти бара аддзысьлі Ӧксиннякӧд. Бурмӧма, ёнмӧма, мичаммӧма. Тӧлысся пӧ пыр кадын да лючки мунӧ. Висьӧмъяс, доймӧмъяс бырӧмаӧсь.
Унаысь нывъяс нылалігас на ещӧ сьӧктасны. Сэсся, медым мездысьны кага вайӧмысь, тшӧктасны кутшӧмкӧ бабаӧс кагасӧ вӧтлыны, вӧчны аборт. Аборт вӧчӧмыд зэв омӧль тор: бырӧдӧ мортлысь дзоньвидзалунсӧ нэмыс кежлӧ либӧ виӧ сійӧс. Аборт бӧрын пӧшти дугдывтӧг мунӧ вир, кыдзи вӧлӧма Ӧксиннялӧн, омӧльтчӧдӧ нывбабаӧс.
Кага вӧтлігӧн вермас доймыны матка
Сьтэпан Ӧньӧ Даръяӧс вайисны больничаӧ войнас. Ме сійӧс тӧдлі зэв мича, ён нылӧн. Ӧні — ӧдва ловъя. Чужӧмыс гумага кодь кельыд, син гуранъясыс вӧйӧмаӧсь, синъясыс быттьӧ ыдждӧмаӧсь-паськалӧмаӧсь. Чужӧмыс кӧдзыд пӧсь болльӧсь. Сёрнитны оз нин прамӧя вермы, кинас индӧ кынӧм вылас. Больничаас вайысь тьӧткаыс висьталӧ, куим лун пӧ нин висьӧ. Кыдзи да мыйысь висьмӧма Даръя, немтор эг вермы тӧдмавны старукасянь. Ӧтчыд сійӧ ӧти ног висьталас, мӧдысь — мӧд ног.
Видлалі ме Даръяӧс. Кынӧмыс сылӧн зэв ёна дундӧма, доймӧ, оз лэдз инмӧдчыны. Оз сурттӧдлы, оз сітӧд сійӧс. Юрыс зэв биа. Позьӧ вӧлі думайтны, Даръялӧн гырк пытшкӧсас сювъясыс висьмӧмаӧсь. Даръялӧн регыд садьыс быри. Сьӧлӧмыс пондіс тіпкыны омӧля. Медым нетшыштны сійӧс смертьлысь, юкталім быдсяма лекарствоӧн, юр вылас пуктім резинка мешӧкын йи, кучик улас лэдзим камфара, — немтор эз отсав. Асывводзнас Даръя кулі. Мӧд луннас Даръялысь шойсӧ вундалісны. Вӧлӧмакӧ, Даръяыд нӧбасьӧ, куим тӧлысся нин кагаыс. Кодкӧ пондылӧма сылысь кагасӧ вӧтлыны, кутшӧмкӧ ёсь торйӧн. Кужтӧгыд уджалігӧн сэсся кымынкӧлаті розьӧдӧма маткасӧ да сювъяссӧ. Сювсьыс сітыс веськалӧма гырк пытшкӧсас. Няйтчӧмыдла сэті висьмӧма. Вӧсни сюв вылі кучикыс быдӧн орсялӧма. Тайӧ висьӧм зэв сьӧкыд, этша морт таысь бурдлывлӧ. Кынӧм зэв ёна доймӧ, он лысьт весиг инмӧдчыны. Висьмӧм сювъяс дугдӧны вӧрны, оз уджавны. Найӧс тыртӧны, пӧльтӧны газъяс. Морт кулӧ, сьӧлӧмыс сылӧн оз вермы водзсасьны туша кузя висьӧмкӧд да.
Тайӧ со мӧд висьталӧм нин, кутшӧм омӧля вермас помасьны аборт вӧчӧм. Нывбаба кӧ висьмас, да тӧдан кӧ, сылы зэв нин сьӧкыд, эн новлӧдлы сійӧс некытчӧ, мед куйлӧ гортас. Ачыд ӧдйӧ кор докторӧс. Удайтчылас, водзджык кӧ босьтчан, мукӧддырйи верман на мездыны кулӧмысь сэтшӧм висьысьтӧ.
Пыкӧсъяс (йӧнгыльяс) вӧсна вир мунӧм
Мӧсъяслысь, вӧвъяслысь унаысь ми аддзывлам йӧнгыльяс. Найӧ овлӧны ортсын — тыдаланінын, овлӧны и пытшкӧсын. Сэтшӧм жӧ йӧнгыльяс овлывлӧны и мортлӧн.
Бур пӧлӧс йӧнгыльяс быдмӧны ньӧжйӧникӧн, водзӧ оз разавны, оз висьны. Омӧль пӧлӧс йӧнгыльяс ёна висьӧдӧны морттӧ. Найӧ быдмӧны ӧдйӧ, разалӧны паськыда. Быд выль йӧнгыльысь бара выльяс артмӧны. Сэтшӧм пӧлӧсъясыс: рак, саркома, ангиома.
Овлӧ йӧнгыльяс нывбаба вожаланінын, ортсын и пытшкӧсас. Сійӧ йӧнгыльяс йывсьыс и мӧдам сёрнитны.
Макар Ӧньӧ Ӧгрӧпеналы 47 арӧс. Сылӧн эм нин вит гырысь челядь. Колян восянь Ӧгрӧпеналӧн тӧлысся вирыс пондӧма мунны ёнджыка да дырджык, сэсся тӧлысся вӧдитчӧм костъясас ещӧ на корсюрӧ мунӧма. Сыысь ӧприч коскыс пондӧма висьны, жугӧдны. «Пола пӧ, доктор, — шуӧ меным Ӧгрӧпена: — абу-ӧ нин менам рак висьӧм. Ме кывлі, нывбабаяслӧн пӧ менам арлыднад овлӧ сійӧ. Кувны меным зэв на неокота». — Ме видлалі Ӧгрӧӧс. Сылӧн матка вылас кык йӧнгыль, кабыр гырсяӧсь нин. Найӧ надзӧникӧн пыр водзӧ быдмӧны. На вӧсна и Ӧгрӧпенаыдлӧн тӧлысся вир мунӧмыс вӧлӧм торксялӧ, да тӧлысся костъясас тшӧтш сійӧ мунӧ; висьӧдӧ коссӧ. Сӧмын сійӧ йӧнгыльясыс абу рак йӧнгыльяс. Ракыд зэв омӧль висьӧм: яйтӧ ставсӧ тшыкӧдас. Ракӧн висигӧн висьысь нывбаба зэв ӧдйӧ омӧльтчӧ, а Ӧгрӧ со во нин висьӧ, да пыр на важ кодьыс, ён. Сеті ме сылы юны лекарство да тӧлысь куим мысти тшӧкті бара волыны петкӧдчыны.
Ӧгрӧпена локтіс ме ордӧ арын нин. Лекарство юӧм помсьыд вир мунӧмыс дугдылӧма, ӧні выльысь мӧдӧдчӧма. Маткавывса йӧнгыльясыс абу чинӧмаӧсь, а нӧшта быдмыштӧмаӧсь. Ӧгрӧпеналӧн челядь эмӧсь нин, сы вӧсна ме тшӧкті сылы вӧчны операция: вундыны йӧнгыльяссӧ матканас тшӧтш. Висьталі, мися операция бӧрын сылӧн челядь сэсся оз ло: а оз кӧ вӧч операция, висьӧмыс вӧсна да ёна вир мунӧмыс вӧсна вермас кувны. Сэсся овлывлӧ, бур пӧлӧс йӧнгыльяс бӧрынджык пӧрӧны рак йӧнгыльясӧ. Бурдӧдчыны сэки лоӧ зэв нин сьӧкыд. Ӧгрӧпена кывзіс менӧ да водіс больничаӧ операция вылӧ. Маткасӧ сы вылӧ быдмӧм йӧнгыльяснас вундісны, шыбитісны ортсӧ. Йӧнгыльяс поводнӧй гырысьӧсь нин вӧліны.
Операция водзын Ӧгрӧпенаӧс исӧдісны дука лекарствоӧн да, сійӧ нинӧм и абу кывлӧма вундалігас, некутшӧм доймӧм абу тӧдлӧма. Кык вежон мысти операция бӧрын Ӧгрӧпена петіс больничаысь. Ӧні сійӧ тыр дзоньвидза, вермӧ уджавны.
Мукӧддырйи нывбабалӧн тӧлысся вир ёна мунӧм овлӧ матка пыктӧмысь. Вир мунӧм да висьӧм кӧ ёна омӧльтчӧдӧ нывбабаӧс, да эм кӧ нин сылӧн кымынкӧ челядь, колӧ сылы вӧчны операция — вундыны маткасӧ да шыбитны дзикӧдз. Нывбаба вермас и маткатӧг овны, сӧмын дерт сы бӧрын оз кут лоны сылӧн челядь-а.
Рак висьӧм
Макар Сьтэпан Матреналы ветымын куим арӧс. Сійӧ вайлӧма сизим кага. На пиысь витыс ловъя, кыкыс кулӧма. Бӧръя кагасӧ вайигӧн, акушерка висьталӧм серти, орӧма сылӧн матка голяыс. Сы вӧсна Матреналӧн пондӧма мунны ед ляк. Мунӧма вель дыр. Ӧні сэсся во джын кымын нин пӧ вожаланінӧдыс корсюрӧ мыччысьлӧ кутшӧмкӧ гырд кодь ляк. Оз визувт, оз войтышт сійӧ, а сӧмын мавтчас, лякас кок костсӧ. Неважӧн сэсся кынӧм улыс пондӧма ёна висьны, мунан лякыс лоӧма зэв лёк дука, быттьӧкӧ сісьмӧм шома капуста. Матрена бӧръя куим тӧлысьнас тӧдчӧмӧн омӧльтчӧма. Аслас пемыдлуныс вӧсна сійӧ абу волӧма больничаӧ, абу петкӧдчылӧма докторлы. Повзьӧма операцияысь. Бабаяс, медся ёна деревняса бабитчысьяс, операциянад ёна повзьӧдлӧмаӧсь сійӧс: «Эн пӧ мун больничаад, ёна ӧд сэні вундаласны тэнӧ». Дыр терпитӧма Матрена, сэсся кор нин дзикӧдз пӧгибӧ воӧма, вӧлисти локтіс ме ордӧ, больничаӧ. Ме сійӧс бура видлалі. Сылӧн маткаыс висьмӧма ракӧн. Пыкӧсыс капуста мач моз пукалӧ матка бокас, гӧгӧрсьыс яйсӧ ставсӧ нин сёйӧма. Инмӧдчыштан пыкӧсас, — вир чепӧссьӧ. Висьӧмыс маткасяньыс вуджӧма нин мукӧдлаӧ: рак йӧнгыльяс уналаын выльлаӧ заводитӧмаӧсь быдмыны.
— Омӧль делӧ тэнад, Матрена, — шуа ме сылы. — Тэнад маткаад рак висьӧм. Зэв нин ёна тэ сійӧс эндӧдӧмыд. Сійӧ ёна нин паськалӧма, некутшӧм операцияӧн он вермы бурдӧдны. Колӧ эськӧ вӧлі волыны татчӧ во джын сайын нин, кор медводдзаысь мыччысис гырд кодь лякыд. Ӧні рак йӧнгыльяс уналаӧ нин паськалӧмаӧсь, ыджыд места висьмӧдӧмаӧсь. Тані ми отсавны тэныд некыдзи нин огӧ вермӧ. Верман кӧ, мун бурдӧдчыны Мӧскуаӧ. Сэні маткатӧ тэнсьыд бурдӧдасны аслыспӧлӧс светӧн. Сеті ме сылы адрес Мӧскуаӧ, клиникаӧ. Матрена кулӧмсьыд повзьӧма да регыдджык и мунӧма. Клиникаын куйлӧма кык тӧлысь. Вир мунӧмыс, кос висьӧмыс да лёк дука ляк петӧмыс дугдӧмаӧсь, сӧмын дзикӧдзсӧ бурдӧмыс абу жӧ лоӧма. Матрена пыр ӧтарӧ омӧльтчис, эбӧссьыс уси. Во мысти сэсся кулі.
Нывбабалӧн кӧ ветымын арӧс бӧрын тӧлыссяыс пондас мунны уна вирӧн, да костъясас ещӧ вир либӧ гырд сора зэв лёк дука ляк (овлӧ мужиккӧд олӧм бӧрын либӧ сідзи, синмӧн аддзытӧм помкатӧг), сэки колӧ тэрмасьны регыдджык петкӧдчывны докторлы. Сійӧ арлыдъясын нывбабаяс медъёна ракӧн висьӧны. Рак зэв омӧль, лёк висьӧм, пыктӧ матка. Бурдӧдчыны сыысь зэв сьӧкыд. Верман бурдны сӧмын водзджык кӧ заводитан бурдӧдчыны, висьӧм паськавтӧдзыс, разавтӧдзыс. Эндӧм ракыд мӧдас гуляйтны став туша кузяыд, некыдзи сэсся сыысь он мын. Германияын, кӧні йӧзыс миян Россияын дорысь куим мында этша, быд во рак помысь кулӧ 13 000 нывбаба. Сы серти кӧ артавны кымын нывбаба, инӧ, кулӧ миян Россияын, лоӧ — 39 000 морт!
Операцияӧн бурдӧдӧм рак
Габӧ Петыр Насталы 41 арӧс. Сылӧн нёль челядь, ставныс дзоньвидзаӧсь. Акушерка висьталӧм серти кага вайигас орлӧма матка голяыс. Сы бӧрын пыр жӧ пондӧма мунны ед ляк. Тӧлысь сайын мужикыскӧд узьӧм бӧрын сійӧ казялӧма быттьӧ пӧ мыйкӧ мыччысис яндзимысь, кутшӧмкӧ гырд сора ляк. Сійӧ локтіс больничаӧ. Ме видлалі сійӧс. Насталӧн матка голяас лоӧма рак йӧнгыль. Сійӧ ичӧтик на, некодарӧ на абу шыбитчӧма. Татшӧм рак висьӧмтӧ, кор сійӧ сӧмын на заводитчӧ, позьӧ дугӧдны операцияӧн. Сійӧс ме висьталі Насталы. Наста зэв тӧлка, олӧм йылысь думайтысь ань, операцияысь эз кут пыксьыны. Вундім сылысь маткасӧ дай кӧйдыс артманінъяссӧ. Сійӧ сы вӧсна, мед эськӧ рак йӧнгыльыд выльлаӧ оз пет.
Операция Насталӧн муніс зэв бура. Медым доймӧмсӧ сійӧ оз кыв, сійӧс дукӧдӧмӧн унмовсьӧдлісны. Куим вежон мысти Наста петіс больничаысь. Ме сылы тшӧкті петкӧдчывны больничаӧ быд куим тӧлысь мысти; оз-ӧ кытчӧкӧ выльлаӧ рак йӧнгыльяс петны. Операция вӧчӧмлы коли нин 8 во. Наста сысянь пыр на дзоньвидза. Тӧлысся вир сылӧн дерт ӧні абу, маткаыс ни кӧйдыс артманінъясыс абуӧсь да. Уджалӧ важ мозыс жӧ ёна, кыдзи уджавліс висьтӧдзыс.
Та серти со ми аддзам: рак висьӧмысь позьӧ дзикӧдз бурдӧдчыны, сӧмын колӧ водзджык вӧчны операция, кор ещӧ рак йӧнгыльясыс зэв на посньыдӧсь, абу на разалӧмаӧсь.
Матка ӧшӧдчӧм
Крестьянскӧй удж зэв сьӧкыд. Гожӧмын турун пуктігӧн да нянь вундігӧн быд ки лыда-тшӧта. Страда дырйиыд муртса верман кӧ, лоӧ нин уджавны. Мукӧддырйи нывбаба сӧмын на челядясьӧма-а, видзӧдан да, — лун-мӧд-коймӧд мысти уджавны нин мунӧ, видз вылӧ либӧ му вылӧ. Гортса уджтӧ эськӧ аскисяньыс нин керӧны да. Кутшӧм тай эськӧ сьӧкыд да, удж туйӧ оз лыддьысь. Тӧвнад либӧ, кӧдзыдъяс дырйи, выльысь челядясьӧм нывбаба либӧ нӧбасьысь нывбаба, видзӧдан да, верст джын сайӧ шорӧ либӧ ю вылӧ пожъясьны дадь кӧлуй кыскӧ, пожъясьӧ сэні юкмӧс бердын час, час джын, киясыс ёнтӧны кынмӧны... Тӧлыс шургӧ, омӧлик паськӧм пырыс пырыс ветлӧ. Пожъясьысьыд сувтас да веськӧдчыны оз вермы: коскыс кын, а сылы ещӧ ва кӧлуй на колӧ гортӧдзыс няшитны-кыскыны. Удж вылӧ мунӧмысь пыксьыны оз лысьт. Регыд гортсаясыс, медся нин эм кӧ энькаыс, пинявны пондасны, дышӧн да дась нянь сёйысьӧн нимтасны... Сьӧкыд удж вӧснаыс да бурдӧдчыны вермытӧмла крестьянкаяслӧн дзоньвидзалуныс ёна торксялӧ. Сы вӧсна найӧ ӧдйӧ пӧрысьмӧны. 45 арӧса мужчина томкодь на, ён, а бабаясыд сійӧ арлыднад ёна нин пӧрысьӧсь, старука кодьӧсь.
Тӧда ме ӧти бабаӧс, Закар Семӧ Аннаӧс. Сылы 49 арӧс. Вайлӧма сійӧ квайт кага. Энька-айка ни мукӧд отсасьысьяс удж вылын быдтысигкостіыс некод абу вӧлӧма. Став уджсӧ вӧчлӧма ачыс, ӧтнас.
Во джын сайын Анна казялӧма быттьӧ пӧ мыйкӧ мешайтчӧ меным ветлӧдлігӧн, кок вож костӧ мыйкӧ ӧшйӧ, сэсся и кудзӧй оз лӧсьыда пет.
Ме видлалі Аннаӧс. Вӧлӧм сылӧн тшӧкыда кага вайӧмсьыс да сьӧкыд удж вӧснаыс войдӧр маткаыс нелючки местаас вӧлӧма, сэсся вожаланін кутӧдъясыс слабмӧмаӧсь, нюжалӧмаӧсь. Сы вӧсна маткаыс лэччӧма увлань, петӧма ортсӧ. Ӧшӧдчигмозыс кыскӧма сійӧ тшӧтш аскӧдыс яндзим пытшкӧссӧ дай кудз гадьсӧ. Асмогасигъясӧн Анналӧн сійӧ ставыс пондӧма ӧшӧдчыны ортсӧ, кыдз тай кыз мырдӧн пычкысигӧн сюв петалӧ. Бӧрвылас сэсся лоӧ вӧлӧм бӧр ставсӧ кинас сюявны. Лунысь лунӧ сійӧ ӧшӧдчӧмыс пондӧма содны. Анна пӧгибӧ воӧма. Ме висьталі сылы, мися тэнад матка кутӧдъясыд ставыс омӧльтчӧмаӧсь, нюжалӧмаӧсь, операциятӧг лӧсьӧдны он вермы.
Анналы вӧчим операция. Вундім маткасӧ, шыбитім сійӧс ортсӧ. Уліӧдыс вурыштім, мед сэсся немтор оз понды ӧшӧдчыны. Регыд Анна бурдіс. Больничасьыс мунігӧн ме шуи сылы: «Сьӧкыд удж тэ, Анна, ӧні эн уджав. Мед пияныд да моньясыд уджаласны. Тэныд позьӧ нин и шойччыштны. Сьӧкыд уджъяссьыд колӧ видзчысьны».
Во джын мысти паныдасис меным Анна. Олӧ бура, дзоньвидза. Сьӧкыд уджъяс оз уджав.
Нывбабаяслӧн сьӧкыда уджалӧмысь да бурдӧдчыны эновтчӧмысь ӧшйӧ маткаыс, дзикӧдз ортсӧ петӧ. Сэтшӧм висьӧмсӧ позьӧ бурдӧдны сӧмын операцияӧн. Операция бӧрын оз позь уджавны сьӧкыд удж. Сьӧкыда уджалӧмла вермас выльысь висьмӧдны, бӧр ставыс ӧшӧдчыны.
Лёквисьӧм
Петыр Ӧльӧ Вера верӧс сайын 10 во нин, а челядьыс сылӧн пыр на абу. Локтіс сійӧ ӧтчыд ме ордӧ, висьталӧ ас йывсьыс: «Тӧлысь мысти верӧс сайӧ мунӧм бӧрын казялі яндзим пытшкӧ пыран розь бердысь ичӧтик дой. Сійӧ менам эз кут бурдны, а пыр ӧтарӧ ньӧжйӧникӧн паськаліс, лои кизь ыджда. Киӧн видлалігӧн чорыд. Сы бӧрын регыд пакъясын лоины чорыд йӧнгыльяс. Висьны найӧ менӧ ньӧти эз висьӧдны, сы вӧсна и эг волы больничаӧ. Куим тӧлысь мысти ӧтчыд муні пывсянӧ. Нӧбася нин сэки вӧлі. Видзӧда, — туша кузя кисьтӧма. Войясын юрӧй зэв ёна кутіс висьны, юрсиӧй усьны. Быд сыныштӧмӧн дзонь прать вӧлі шедӧ. Нӧбасьны помӧдз эг вермы: мыйкӧ вӧсна кагаӧс водз вӧтліс. Зэв ёна кынӧмӧс орйӧдліс, дойдаліс. Ме шойми. Кагалӧн тушаыс ставыс жӧ улялӧмӧн моз вӧлі кисьтӧма.
Мӧдӧн ме сьӧкті во мысти да бара жӧ шойми: кык тӧлысь водз вайи сійӧс. Воӧн-джынйӧн мысти коймӧдысь шойми.
Сы бӧрын зэв ёна кутіс висьны кынӧм улӧй, мунны ед ляк. Тӧлысся вир мунӧм пыр кутіс торксявны».
Вералысь верӧссӧ ме тӧда. Мӧскуаас служитігас сійӧ вӧлі висьмӧма лёквисьӧмӧн. Гортас воӧм мысти бурдӧдчытӧг гӧтрасис. Лёквисьӧмыс вуджӧма бабаыслы. Сы вӧсна со сэсся Вера пыр шой кага ваялӧма.
Вералы да мужикыслы лои бурдӧдчыны дзонь во. Найӧ эськӧ асьныс кутшӧмакӧ и бурдісны, да кагаыд Вералӧн эз жӧ нин ло.
Лёквисьӧм зэв вуджана да омӧль висьӧм. Вуджӧ сійӧ гозъя моз олігӧн, сідзи, ӧтлаын олігӧн: висьыськӧд кӧ ӧти тасьті-паньысь сёян-юан, ӧти кузьчышъянӧ чышкысян, ӧти чигарка куритан.
Лёквисьӧмӧн висьысь мортлы некутшӧма оз позь овны дзоньвидза морткӧд. Гортсаяслы ёна колӧ видзчысьны сыысь, мед оз паськав висьӧмыс. Висян мортӧн вӧдитчан кӧлуй колӧ видзны торйӧн, частӧджык заваритавны найӧс пуан ваӧн, медым висян гагъясыс кулӧны. Сёйны-юны висьысьлы колӧ торйӧн.
Лёквисьӧмӧн висьысь мортлы оз ков мунны ни гӧтрасьны нёль воысь водз бурдӧдчӧм бӧрын. Лёквисьӧмӧн висьысь нывбаба ловъя кага чужтыны оз вермы: либӧ вӧтлӧм, либӧ кулӧм кага вайӧ. Нывбаба кӧ помся кык кагаӧн шоймас, колӧ ӧдйӧджык мунны юасьны доктор дінӧ, да ковмас кӧ, — бурдӧдчыны.
Матка сай нӧбасьӧм
Кирӧ Ӧнисся верӧс сайын коймӧд во нин. Медводдза кагасӧ сійӧ вайис зэв бура, чужтіс суткиысь регыдӧн. Кага вайӧм бӧрын эз и дыр куйлы, регыд бурдіс. Кагасӧ нёньӧдіс ачыс.
Воӧн-джынйӧн мысти кага вайӧм бӧрас Ӧниссялӧн кынӧм улыс пондӧма ёна висьны, сёян-чорыд ед ляк мунны. Сійӧ кутіс волывлыны больничаӧ спрынсуйтчыны. Кык вежон мысти Ӧнисся бурдіс. Мыйкӧ мында кад бӧрын Ӧниссялӧн бырӧма тӧлысся вир мунӧмыс, пондӧма сійӧс вукӧдлыны, восӧдны. Ӧнисся думыштӧма: бара пӧ нӧбася.
Кыдзкӧ асывводзын гортас Ӧнисся ноксьӧ вӧлӧм пач гӧгӧрас, чугунъяс кыскалӧ. Друг сійӧс топӧдӧма кынӧмыс: кынӧм увсӧ пондӧма орйӧдлыны. Ӧнисся чугунсӧ эновтӧма, муртса вермӧма укватсӧ бокӧ сувтӧдны, — юрыс бергӧдчӧма, дай усьӧма джоджас сы ни садь. Садьтӧгыс мыйкӧдыра куйлӧма, палялӧма да быттьӧ пӧ неуна кокньыдджык. Сэсся недыр мысти бара кынӧмсӧ топӧдӧма, юрыс бара пондӧма бергӧдчыны. Сы шӧрӧ веськалӧма суседкаыс, Маръя. Сійӧ пырӧма утюгла Ӧнисся ордӧ. Маръя казялӧма: Ӧниссякӧд мыйкӧ неладнӧ, зэв быгалӧм чужӧма куйлӧ. — Ӧниссялы чужӧмас пызйӧма кӧдзыд ваӧн, водтӧдӧма сійӧс вольпасьӧ, ачыс котӧртӧма докторла.
Пыри ме Ӧнисся ордӧ. Медвойдӧр шыбитчис меным синмӧ Ӧниссялӧн вывті быгалӧмыс. Сэтшӧм быгалӧм морт овлӧ сӧмын вывті уна вир воштӧм бӧрын. Бура мысси, видлалі Ӧниссяӧс. Кок вож костыс вирӧсь, маткасьыс петӧма. Вӧлӧмакӧ, Ӧнисся нӧбасьӧ, кык тӧлысся нин кагаыс. Сӧмын кага дзоридзыс оз маткаас быдмы, кӧні пыр овлӧ быд дзоньвидза бабалӧн, а кӧйдыс петан туяс, маткаа – кӧйдыс артманіна костас. Быдмигмозыс кагаыс паськӧдӧма, зэлӧдӧма кӧйдыс петан туйсӧ, сэсся и поткӧдӧма сійӧс. Вирыс петӧма рушкуас, а маткасьыс — ортсӧ. Уна вир петӧмысла и бергӧдчӧма Ӧниссялӧн юрыс да кыкысь садьтӧгыс усьлӧма. Думайта да, вирыс мӧд пӧв на вермас рушкусӧ тыртны, виас Ӧниссяӧс. Ӧдйӧджык мӧдӧді больничаӧ нӧсилкала. Час мысти Ӧнисся операция вӧчан пызан вылын нин куйліс. Вундалім кынӧмсӧ, — пасьтала сюв костъясыс тыр вирӧн. Маткасьыс петан ӧти кӧйдыс петан туяс тӧлысьӧн-джынйӧнся кага. Кага весьтіыс везйыс потӧма, сэті и петӧма вирыс. Кагасӧ да везсӧ лои вундыны, шыбитны ставнас. Эгӧ кӧ эськӧ шыбитӧй, ӧткодь — кагаыс маткаас эськӧ эз веськав, быдмис кынӧмас да чужны эз жӧ вермы. Рушкуас киссьӧм вирсӧ лои куравны да бӧр Ӧниссялысь кынӧмсӧ вурны. Сідзикӧн Ӧниссяӧс ми мездім кулӧмысь.
Нӧбасигӧн кӧ нывбабалӧн кага быдмӧ оз маткаас, а кӧйдыс ветлан туяс либӧ кынӧмас матка саяс, сэтшӧм нӧбасьӧм шуӧны матка сай нӧбасьӧмӧн. Сийӧ овлывлӧ сэтшӧм нывбабаяслӧн, кодъяслӧн кынӧм улыс ёна висьлӧ да мунӧ ед ляк. Висьмӧм кӧйдыс петан туйӧд ай кӧйдысӧн кӧйдысассьӧм энь кольк кӧйдыс артманінсянь вуджны маткаӧ оз вермы, сідзи туй вылас и сибдӧ. Сэні сэсся заводитӧ быдмыны. Быдмӧ, — поткӧдӧ везсӧ. Гырдыс киссьӧ рушкуӧ. Нывбаба зэв регыдӧн вермас ойдны вирнас, — кулӧ. Со ӧд кутшӧм омӧль матка сай нӧбасьӧмыд. Татшӧм притчаыс кӧ лоӧ, нывбабаӧс колӧ регыдджык водтӧдны вольпасьӧ, кынӧм вылас пуктыны мешӧкын йи да ӧдйӧджык корны докторӧс. Юр бергӧдчӧмыс да омӧльтчӧмыс кӧ содӧ, нывбабаӧс кулӧмысь мездыны позьӧ сӧмын регыдджыка операция вӧчӧмӧн. Матка сай нӧбасьӧм мысти сэсся унджык нывбабаыс кагатӧ оз нин вайны.
Кӧйдыс артманін пыкӧс, йӧнгыльяс да
Габӧ Петыр Насталы 18 арӧс. Во нин сійӧ верӧс сайын. Локтіс ме ордӧ юасьны — оз-ӧ нӧбась. Кынӧмӧй пӧ пондіс ыдждыны-а, тӧлысся пыр на эм, дай кадын. А нӧбасьысьыдлӧн ӧд сійӧ оз овлы.
— Висьтав мися, Наста, — юала ме сылысь, — нывдырйиыд кынӧмыд эз ыдждыв?
— Ӧтчыд быттьӧ кажитчӧкодь вӧлі пыктӧмӧн да, некодлы эг петкӧдчыв, шуа, мися тайӧ прӧста, — тшӧга. Сэсся тӧлыссяӧй пыр вӧлі ас кадас, муніс лючки, висьӧдтӧг: зонъяскӧд эг узьлыв, эг овлы некодкӧд, — ме сійӧс сідзи и эновті, тшӧгӧм туйӧ и кольччи. Таво сэсся рӧштво дырйи друг зэв ёна пондіс орйӧдлыны кынӧмӧс, ог тӧд мый лои.
Ме видлалі Настаӧс. Сылӧн шуйга кӧйдыс артманінас кага юр ыджда кымын зэвтчӧм гадь, ваӧн тыртӧма быттьӧкӧ. Висьӧм тӧдмавны вӧлі кокни. Тайӧ кӧйдыс артманінӧ быдмӧм гадь кодь пыкӧс — йӧнгыль, шусьӧ кистаӧн. Сійӧс кӧ он вунды, он вӧч операция, — пыкӧсыс пыр кутас ыдждыны, содны, рушку кучиктӧ паськӧдны. Мортыд быттьӧ нӧбасьӧ. Зэлӧдӧмсьыд кынӧмыд кутас висьны. Унаысь пыкӧс дырйи тӧлысся бырӧ. Висьысь ӧдйӧ омӧльтчӧ, эбӧсысь усьӧ. Сэсся пыкӧс гаддьыс вермас потны, сэки нывбабаыд кулӧ. Кор ме тайӧс ставсӧ висьталі Насталы, сійӧ ачыс кутіс тшӧктыны вӧчны операция. Операция муніс бура, киста пыкӧс шыбитім. Ӧні сы бӧрын куим во нин коли. Наста дзоньвидза. Быдтӧ пи.
Мӧдысь ме ордын со кутшӧм кистаӧн висьысь вӧлі. Вайисны больничаӧ Семӧ Уллянаӧс. Кынӧмыс сылӧн кымынкӧ во сайын нин пондӧма быдмыны. Сійӧ бурдӧдчӧма гортас быд пӧлӧс турун сулӧдӧм ва юӧмӧн, зырасьӧмӧн, «тӧдысь бабкаяскӧд» пывсьӧдчӧмӧн. Немтор дерт абу отсалӧма, сӧмын кынӧмыс пыр ӧтарӧ ыдждӧма. Бӧръя лунъяснас весиг ветлӧдлыныс абу кутӧма вермыны. Больничаӧ мунны докторъяслы петкӧдчыны полӧ вӧлӧм. Бабитчысьяс ёна повзьӧдлӧмаӧсь: мунан кӧ пӧ, докторъясыд нем жалиттӧг став кынӧмтӧ вундаласны. Улляна зэв ёна омӧльтчӧма: нёньясыс косьмӧмаӧсь, киясыс, кокъясыс плеть кодьӧсь вӧсниӧсь. Лолалӧ зэв сьӧкыда. Кынӧмыс бӧчка кодь, тырыс ва. Улляна кевмысьӧ бурдӧдны сійӧс.
Ме пырсӧ эг вермы тӧдмавны висьӧмсӧ. Уна лун лои пуктыны сійӧс тӧдмалӧм вылӧ. Вӧлӧмакӧ, Улляналӧн кынӧмас быдмӧма зэв ыджыд пыкӧс, рушку пасьтаыс нин. Ме понді корны вӧчны операция.
Гортсаясыс кутісны пыксьыны сыысь, оз пӧ ков, кулас пӧ; лекарствоӧн пӧ бурдӧдӧй.
— Некутшӧм лекарство нин мися оз отсав талы, — шуа ме налы. — Асьныд аддзанныд, лунысь лунӧ висьысь омӧльтчӧ. Эновтад кӧ тайӧс тадзи, регыд кулӧ.
Найӧ повзисны кулӧмсьыд да колисны Уллянаӧс операция вылӧ,
Улляналысь вунді кынӧмсӧ, восьті гырк пытшкӧссӧ. Сэні зэв ыджыд, ва тыра киста гадь. Кык ведра ва лэдзим ортсӧ. Кистасӧ вундім, шыбитім. Кынӧмсӧ бӧр вурим. Кынӧмыс сылӧн ёна чині. Улляна регыдӧн бӧр бурдіс да петіс больничаысь. Тшӧкті сылы бурджыка сёйны-юны. Ӧні сійӧ дзоньвидза, олӧ бура. Уджалӧ быд пӧлӧс удж.
* * *
Тайӧ нигаас нуӧдӧма сёрнияс медсяджык тшӧкыда овлан нывбаба висьӧмъяс йылысь. Висьталӧма быдтор, мый колӧ тӧдны нывбабалы видзны бура ассьыс дзоньвидзалунсӧ. Сӧмын видзчысьӧмӧн да бура олӧмӧн нывбаба лоас дзоньвидза да ваяс-быдтас дзоньвидза, ён челядь. Нывбабалы, медся нин нӧбасьысь нывбабалы, унджыкысь колӧ петкӧдчывны докторлы. Сійӧ висьталас, кыдзи тэныд овны, мый керны, медым дзоньвидзалуныд оз торксьы. Тайӧ нигаыслӧн колӧмыс сэтшӧм жӧ: отсавны нывбабалы лоны дзоньвидзаӧн.
 This is a translation and has a separate copyright status from the original text. The license for the translation applies to this edition only.
| |||||
| Original: |
| ||||
| Translation: |
| ||||
