Обласьтувса овмӧс кыпӧдӧм

by К. Н.

Промышленносьт.

Промышленносьт миян обласьтын зэв на ичӧтик, сӧмын на заводитчӧ. Революцияӧдз ӧнія Коми обласьт улын вӧлі куим чугун вӧчан завод (Нюкчим, Кажым да Нючпас), ӧти сов пуан завод — Сереговын да вӧр пилитан завод Печӧра вомын.

Чугун вӧчан заводъяс — важ вӧчӧм заводъяс, киссьӧм, важмӧм вӧсна уджавны бура оз нин вермыны. Нючпас завод ещӧ 1923 воын на вӧлі тупкӧма киссьӧмыс вӧсна. Нюкчим да Кажым заводъяс ӧнӧдз уджалісны, сӧмын вӧлі сетӧны убытка.

Тайӧ убыткасӧ заводъяс вайӧны со мыйяс вӧсна: ӧти-кӧ, заводъяс важмӧм да киссьӧм вӧсна чугун вӧчӧмыс зэв донӧн сувтӧ: руда перйӧмыс Кажымын быд пуд чугун вылӧ сувтӧ 70 ур, пес да шом пуд чугун вӧчӧм вылӧ мунӧ 50 ур дон, та кындзи ещӧ колӧ уджалан дон рабочӧйяслы мынтыны да мукӧд рӧскодъяс. Тадзинас кажымса вӧчӧм чугун таво сувтас 2 шайт да 39 ур пуд. Уралса чугун вузалӧны 70 урӧн пуд. Мӧд-кӧ, руда запасъяс завод гӧгӧрысь бырны нин кутӧмаӧсь, лоӧ ылысьджык ваявны, рудаыс омӧль, сӧмын сетӧ 28–40 прӧчент кӧрт дай зэв вӧсньыд пластӧн куйлӧ. Ставыс тайӧ, дерт, тшӧтш донсьӧдӧ чугун вӧчӧмсӧ.

Нюкчим заводсӧ бӧръя вонас неуна выльмӧдісны. Вӧчӧмыс тан эськӧ абу нин сэтшӧм дона, сӧмын завод ачыс чугунсӧ оз вӧч, уджалӧ кажымса дона чугун вылын. Та вӧсна заводыс ӧні оз жӧ вермы уджавны убыткатӧг. Кажымса чугун пыдди Нюкчим завод вермас бурджыка уджавны Уралысь вайӧм чугун вылын.

Серегов сов завод зэв жӧ нин важ, сы вӧсна сов вӧчӧмыс сувтӧ донӧн, сереговса сов оз вермы рынок вылын ӧткодя мунны донтӧм перымса совкӧд. Сов вӧчӧм заводын чинӧ, ӧні вӧчӧны сӧмын 65 прӧчент войнаӧдз вӧчӧм серти. Неуна заводсӧ выльмӧдӧмӧн, уджсӧ заводас бурмӧдӧмӧн завод вермас уджавны бурджыка.

Кодъяскӧ, гашкӧ эськӧ, шуасны: важӧн пӧ, революцияӧдз, заводъяс уджалісны убыткатӧг, дай ещӧ и докод на вайлісны. Заводъяс важӧсь, ыджыд докод найӧ революцияӧдз эз вайлыны, завод кутысьяс (кӧзяеваяс) докодсӧ босьтлісны рабочӧйяс гӧрб вылысь, ичӧт уджалан дон сетӧмӧн да быдсяма ног рабочӧйясӧс личкӧмӧн.

Дерт, найӧ эськӧ и тупкисны заводъяссӧ ичӧт докод понда, сӧмын быд завод бердӧ вӧлі гижӧма вӧр делянкаяс. Вӧр вузалӧмысь завод кутысьяс босьтісны ыджыд докод. Со мый вӧсна заводъяс уджалісны убыткатӧг, со кысь докодсӧ босьтісны завод кутысьяс.

Обласьтувса 8ʼ партконференция шуис: колӧ пӧ бура пуктыны удж заводъясын, бырӧдны ковтӧм рӧскодъяс да воӧдны заводъяссӧ убыткатӧг уджалӧмӧдз. Колӧ пӧ бурджыка видлыны — вермасны-ӧ Нюкчимса да Кажымса заводъясыс убыткатӧг водзӧ кежлӧ уджавны. Оз кӧ некыдз позь мездыны заводъяссӧ убыткаысь, ковмас найӧс тупкыны.

Бурджык лоӧ выль да мукӧд пӧлӧс заводъяс стрӧитӧмысь.

Выль заводъяс стрӧитӧм.

Важ заводъяс вӧсна тӧждысьӧм кындзи надзӧникӧн мунӧ выль заводъяс стрӧитӧм. Сыктывдінкарын 1926 восянь уджалӧ вӧр пилитан завод. Завод вӧчӧмыс сувтіс 271 сюрс шайт. Локтан воясӧ заводас кӧсйӧны вежны рамаяссӧ да сійӧн паськӧдны заводлысь уджсӧ.

Печӧраын важ сотчӧм вӧр пилитан завод местаӧ стрӧитсьӧ выль ыджыд завод. Локтан 1927–28ʼ воын заводсӧ лэдзасны нин.

Сэсся заводитӧма Печӧра вылын тӧчила из перйыны. Медым бурмӧдны да кокньӧдны тайӧ уджсӧ, кӧсйӧны стрӧитны завод, сьӧмсӧ та вылӧ лэдзӧма нин (20 сюрс шайт).

Стрӧитсьӧ Печӧраын (Усть-Усаын) консервы вӧчан завод. Тайӧ заводыс уна пӧльза вермас вайны печӧраса крестьяналы. Печӧраын уна кыйӧны чери, унаӧн видзӧны кӧр, сэсся зэв жӧ уна кыйӧны сьӧла да мукӧд пӧтка; туйяс абутӧм вӧсна печӧраса крестьяналы некытчӧ найӧс вузавлынысӧ. Консервы вӧчан завод лӧсьӧдӧмӧн позяс став кыянторсӧ, черисӧ да кӧр яйсӧ вузалӧм вылӧ нуны центрӧ.

Бӧръя воясӧ ёна паськӧдчӧма электрофикация удж. Электростанцияяс эмӧсь нин коми сиктъясын. Ӧнӧдз стрӧитӧма станцияяс: Айкатылаын, Емдінын, Нюкчимын, Ульянаын, Сыктывдінкарын. Стрӧитӧны ещӧ: Човйын, Кылтовын, Визинын, Изьваын.

Обласьтувса промышленносьт ньӧжйӧник кыптӧ, стрӧиталӧны выль заводъяс. Ещӧ ёнджыка кыптас обласьтувса промышленносьт, лоӧны кӧ кӧрт туйяс. Уна озырлун миян куйлӧ му пытшкын, эмӧсь из шом да нерп петанінъяс, уна вын эм и миян юяслӧн. Ставыс виччысьӧ удж заводитӧм. Коми обласьт пыр кӧ кӧрт туй мунас, сэки олӧмыс вежсяс, быдлаын тшынасьны кутасны пабрик-заводъяс, Емваын порогъяс вылын вермам лӧсьӧдны ыджыд гидростанция. Та йылысь миян обласьт ӧні ёна тӧждысьӧ.

Вӧр петкӧдӧм.

Медыджыд докод сетӧ вӧр.

Став олӧмыс коми йӧзлӧн вӧр сайын. Вӧр сетӧ медыджыд докод коми крестьяналы. Видз-му уджалӧм сетӧ крестьяналы сӧмын 30 прӧчент став вося докод пиас, мукӧдсӧ (70 прӧчент) коми крестьяна босьтӧны мукӧд уджъясысь. Тайӧ мукӧд уджъяс (бокыса докодъяс) 1925–26 воын сетісны коми крестьяналы 5.218 сюрс шайт, на пиысь 2.545 сюрс шайт (47 прӧчент) воис кер лэдзӧмысь, 774 сюрс шайт (14 прӧчент) вӧралӧмысь да 1.898 сюрс шайт (38 прӧчент) мукӧд уджъясысь; 1926–27 воын став бокыса докодсӧ коми крестьяналысь арталӧны 4.968.700 шайт гӧгӧр, на пиысь — 2.334.300 шайт (42 прӧчент) кер лэдзӧмысь, 790.800 шайт (14 прӧчент) — вӧралӧмысь да 1.843.600 шайт (43 прӧчент) мукӧд уджъясысь.

Обласьтувса докодӧ медуна локтӧ вӧр петкӧдӧмысь жӧ. 1925–26 воын став обласьтувса докодъяс лыддьысьӧны 4.695.700 шайт, на пиысь 2.668.100 шайт (56 прӧчент) воис кер лэдзӧмысь. 1926–27 воын обласьтувса докодъяс пиас (обл. докодъяс арталӧма вӧлі 6.208.300 шайт) медуна сетіс вӧр петкӧдӧм жӧ — 3.342.900 шайт (53 прӧчент).

Босьтам кӧ местнӧй бюджет, бара жӧ медуна докод воӧ вӧрысь. 1925–26 воын местнӧй бюджет вӧлі арталӧма 2.895.361 шайт вылӧ, сэсь 47 прӧчентыс вӧр петкӧдӧмысь (1.382.225 шайт). 1926–27 воын местнӧй бюджет — 3.579.277 шайт, на пиысь 1.456.302 шайт (40 прӧчент) кер лэдзӧмысь. Сідзкӧ, медуна докодыс коми крестьяналӧн да обласьтувса бюджетын вӧрысь.

Вӧр коми обласьтын уна, ставсӧ лыддьӧны 32.470.000 гектар (32 миллион десятина), сӧмын абу ставыс ӧткодь. 32 миллион гектар пиысь сӧмын 19.476.256 гектар плӧщадь вылын вӧрыс бур. Коми обласьтысь быд во планъяс серти позьӧ петкӧдны 580 сюрс куб. сажень вӧр, сӧмын тайӧ вӧрыс 44 прӧчент туяна вӧр, мукӧдыс пес вӧр. Вузалӧм вылӧ вӧр петкӧдӧны керйӧн да шпалӧн.

Бӧръя куим вонас со мыйта петкӧдӧма вӧр:

	пес вӧр:	кер да шпал:	ставыс:
1923–24 воын	160,2 куб. саж.	131,8 куб. саж.	292,0 куб. саж.
1924–25 „	165,0 „ „	153,2 „ „	318,2 „ „
1925–26 „	183.8 „ „	229,4 „ „	413,2 „ „

Вӧр петкӧдан удж воысь воӧ паськалӧ. Медым бурджыка лӧсьӧдны да нуны кер лэдзан уджсӧ, вӧр делянкаяс уна во кежлӧ сеталӧма вӧр петкӧдан организацияяслы. Тадзинас делянкасьыс став вӧрыс лоӧ петкӧдӧма, дай ылын делянкаяс оз кольны.

Ӧнӧдз вӧр петкӧдісны Коми обласьтысь 10 кымын организация. Дерт, уна кӧзяин дырйи кер лэдзӧм уджыс эз вермы мунны бура. Коми обисполком кык-куим во чӧж нуис удж Коми обласьтысь вӧр петкӧдӧм вылӧ ӧти ён организация лӧсьӧдӧм йылысь. Ӧні сэтшӧм организация лӧсьӧдӧма, Коми обласьтын Эжва да Печӧра кузя вӧр петкӧдан уджыс сетсьӧ государственнӧй трестлы — „Комилеслы“.

Комилескӧд жӧ ӧтлаасьӧ „Печеролес“. „Печеролес“ — выль организация жӧ. Вӧлі лӧсьӧдӧма 1925–26 восянь.

Тадзи мунӧ вӧр петкӧдан удж. Вӧр овмӧс (кӧзяйство) тӧдмалӧм вӧсна паськыда мунӧ лесоустройство. Бӧръя воясӧ лесоустройство удж заводитӧма нуӧдны 10 миллион гектар вӧр плӧщадь вылын.

Туйяс.

Паськыда да кузя шыбитчӧма Европа асыв-войвылын Коми обласьт, пемыд, помтӧм вӧръяс шӧрын, ыджыд юяс кузя. Ыджданас Коми обласьт Франция кодь. Та ыджда обласьтын кӧрт туй ньӧти абу, ветлыны-мунны позьӧ сӧмын ва туйясті да грунтӧвӧй туйясті. Ва туйяс эськӧ кузьӧсь, став обласьтысь вундалӧма юясӧн, сӧмын гожӧмын ляпкыд вӧсна ветлыны зэв сьӧкыд. Ичӧт ваӧн Эжва кузя ыджыд парекодъяс ветлӧны сӧмын Емдінӧдз (Сыктывдінкарӧдз зэв омӧля), Печӧра кузя — Тшугырдінӧдз. Грунтӧвӧй туйяс омӧльӧсь жӧ дай этша.

Коми обласьт пасьта быдлаын эм зэв уна бур: вӧр, нерп, из шом да мукӧд, сӧмын туйяс абутӧм вӧсна унджыкыс на сідз куйлӧ. Обласьтувса овмӧс вермас кыптыны сӧмын кор лоӧны обласьт кузя бур туйяс, кор ӧтлааласны Коми обласьтӧс став СССР-кӧд кӧрт туйӧн.

Ӧні Обисполком дугдывтӧг клопочитӧ (нуӧдӧ удж) кӧрт туй стрӧитӧм йылысь. Обисполком план серти колӧ ӧтлаавны Сыктывдінкар Пинюгкӧд. Тайӧ туйсӧ сэсся ковмас нуӧдны Уктаӧдз — лоӧ ыджыд веськыд туй Мӧскуа — Укта. Ӧтпырйӧн видлалӧны — позьӧ-ӧ ӧтлаавны Коми обласьтсӧ кӧрт туйӧн мӧдарсянь — Солеварни станциясянь Мылдінӧ. Тайӧ туйсӧ бара жӧ лоӧ нуӧдны водзӧ Укта пыр Индиго портӧдз. Тайӧ туйнас вермасны сибырса тӧваръяслы восьтыны туй морелань.

Грунтӧвӧй туйяс.

Грунтӧвӧй туйяс Коми обласьт пасьта лыддьысьӧны 7.432 километр кузя. Тайӧ туйясыс юклӧма нёль пельӧ: государственнӧй туйяс — 714 километр кузя, областнӧй — 1.816 километр, уезднӧй — 902 километр да 4.000 километр вӧлӧсьтувса туй.

Кӧрт туйяс абутӧм вӧсна, омӧль ва туйяс вӧсна грунтӧвӧй туйяс йылысь лоӧ миянлы ёна тӧждысьны да лӧсьӧдны. Обласьтувса исполком воысь воӧ век унджык сьӧм лэдзӧ туйяс вӧчӧм вылӧ. Сідзжӧ и государственнӧй бюджетысь сьӧм лэдзӧм содӧ воысь воӧ. Революцияӧдз та вылӧ сьӧм лэдзлісны этшаджык. Босьтам кӧ 1913 во, став обласьтувса туйяс вылӧ вӧлі видзӧма сэк сӧмын 50 сюрс шайт. 1924 восянь ми панйим нин войнаӧдз туйяс вылӧ сьӧм лэдзӧмсӧ. 1924–25 воын государственнӧй бюджетысь туйяс вӧчӧм вылӧ вӧлі видзӧма 160 сюрс шайт да 131.300 шайт обласьтувса бюджетысь — ставыс 291.300 шайт. 1926–27 воын сьӧм лэдзӧмыс ещӧ на содӧ, государство лэдзӧ 230.000 шайт да 179.454 шайт обласьт.

Дерт, тайӧ абу на уна. Война дырйи обласьт пытшкӧсса туйяс дзикӧдз омӧльтчисны, мукӧдсӧ лои выльысь вӧчны, сы вӧсна мукӧдлаті (Удӧраын) ми эгӧ на вермӧ лӧсьӧдны туйяссӧ войнаӧдз кодьӧс, но уналаын нин эм бур туй: Мураш–Сыктывдінкар–Емдін тракт важ серти ёна нин бур.

Зэв уна сьӧм колӧ туйяс вӧчӧм вылӧ. Дерт, ӧтпырйӧн ставсӧ лӧсьӧдны он вермы, туйяс вӧчӧм мунӧ план серти. Колян воясӧ ми вермим лӧсьӧдны сӧмын посъяс да трубаяс. Ӧні тайӧ уджъяс помасисны нин, позьӧ нин заводитны туй вевдорсӧ (полотносӧ) лӧсьӧдны. Ӧткымын местаті туйсӧ вольсалӧны галькиӧн. Дерт, эмӧсь на уджалӧмас уна нелючкиторъяс.

Важ туйяс лӧсьӧдӧм кындзи мунӧ выль туйяс вӧчӧм. Заводитӧма вӧчны туйяс: Туръяа-Слӧбӧдаа (Глотово) кості 120 километр кузя, регыд помасяс нин; Половники–Укта–Изьва — 400 километр кузя; Якша–Устьеловка — 47 кил. кузя шоссейнӧй туй.

Якша–Устьеловка туй ӧтлаалас Печӧра Камакӧд, пермякса донтӧм нянь вермас кокньыда мунны Печӧраӧ, Печӧраысь позяс петкӧдны тӧчила из, чери да мукӧд сэтшӧм тӧвар. Тайӧ туйсӧ вӧчӧм вылӧ ӧнӧдз видзӧма нин 187.400 шайт, ещӧ ковмас 280 сюрс шайт.

Ва туйяс.

Став сьӧкыд грузъяс да тӧваръяс Коми обласьтӧ воӧны ва туйяс кузя, сы вӧсна колӧ ёна бурмӧдны ва туйяссӧ. Колӧ Эжва, Сыктыв, Печӧра весавны, медым парекодъяс вермисны гожӧм чӧжӧн ветлыны. Обисполком тӧждысьӧмӧн тайӧ уджсӧ локтан кык-куим воӧ кӧсйӧны вӧчны. Ӧтпыр колӧ содтыны парекодъяс Печӧра кузя. Таво Обисполком ньӧбӧма Ледовитӧй океан кузя ветлӧм вылӧ ичӧтик морскӧй парекод.

Тавосянь заводитӧма видлавны Кама-Печӧра канаваӧн ӧтлаалӧм вӧсна. Туйяс вӧсна тӧждысьысь комиссариат аслас 5 вося планас сюйӧма тайӧ канавасӧ лӧсьӧдны. Кама-Печӧра ӧтлаалӧмӧн кӧсйӧны лӧсьӧдны ыджыд ва туй Ледовитӧй океанысь Печӧра, Кама, Волга кузя, Волга-Дон канал пыр Чёрнӧй мореӧ. Канава вӧчӧмыс сувтас 75 миллион шайт.

К. Н.