Сауджын æмæ молло ирон фольклоры (Коцойты)

by Коцойты Арсен

Сауджын æмæ молло ирон фольклоры

Рын цагъта — æмæ сауджынæн.
Сауджыны цæст — æнæфсис.
Гуыргæ ракæнай, мæлгæ акæнай — — сауджынæн пайда.
Моллойы æвзаг дур дæр халы.
Моллойы чиныг фыдбылыз хæссы.

(Ирон æмбисæндтæ).

Сауджын æмæ молло рох не сты ирон фольклорæй, æвдисы сæ цъаммарæй, æдзæсгомæй, дыдзæсгомæй, исуарзагæй, æнæбафсис, зыдæй, æвæры сæ æгад æмæ æнаккаг уавæрты.

Æнæнымæц бирæ сты сауджынтæ æмæ моллоты тыххæй æмбисæндтæ, аргъæуттæ, анекдоттæ. Æз дзы ацы ран æрхæсдзынæн цыбырæй иу къорд.

ЧЫРЫСТИ ÆМÆ САУДЖЫН

Иу бон Чырыстийы бафæндыди зæхмæ æрцæуын, атезгъо кæнын, адæмы фенын. Æрцыди, уæдæ цы уыдаид, адæймаджы хуызы. Цæуы, цæуы æмæ фембæлди сауджыныл.

— Дæ фæндаг раст, сауджын!

— Дæ хъуыддаг раст, бæлццон!

— Кæдæм балц кæныс, горæтмæ, мыййаг?

— Горæтмæ.

— Цом уæдæ иумæ, æз дæр уырдæм цæуын.

Бацыдысты горæтмæ. Цæуынц, цæуынц уынгты, кæсынц адæмы змæлдмæ дæр, хæдзæрттæм дæр. Бахæццæ сты иу рæсугъд аргъуанмæ.

Æрлæууыдысты йæ разы. Аргъуыд кæронмæ фæцæйхæццæ кодта. Бацыдысты иучысыл бакувынмæ. Сауджын, йæ къух дард хæсгæйæ, йæхиуыл дзуæрттæ æфтыдта, афтæмæй баздæхти Чырыстимæ:

— Куыд дæм кæсы, фæйнæ просфорайы (аргъуыд дзул) нæ къухты куы бафтид, уæд?

— Хорз уаид, æндæр мæм куыд кæсы.

Сауджын фæсидти аргъуаны лæггадгæнæг лæппумæ æмæ йын загъта:

— Бауай сауджынмæ æмæ зæгъ: лæууынц динамонæг æмæ-иу зынгæ бæлццон.

Райстой фæйнæ просфорайы æмæ ацыдысты дарддæр.

Цæуынц, цæуынц, æмæ сауджын фæндагыл куыддæр амæлттæй адавта Чырыстийы просфора. Чырысти, просфорайы сæфт куы фæфиппайдта, уæд фæрсы йе ’мбалы:

— Мæ просфора нæ федтай?

— На, на, ницы федтон.

— Кæд мын æй адавтай, мыййаг?

Сауджын Чырыстийæ ныссомы кодта, ницы федтон, ницы адавтон, зæгъгæ. Цæуынц дарддæр.

— Цы бакæнæм, уый зоныс? — дзуры Чырысти. — Куыд вæййы, цы вæййы, фæндагыл исты куы ссарæм, мыййаг, уæд æй хъуамæ кæнæм дыууæ æмбисы.

Сауджын сразы ис Чырыстийы фæндоныл.

Ацыдысты бæлццæттæ дарддæр æмæ иу ран ссардтой голлаг сызгъæрин æхцайæ йæ тæккæ дзаг.

Чырысти бавнæлдта уарынмæ æмæ æхцатæ æртæ дихы бакодта.

Уый фенгæйæ, сауджын фæтарсти, кæд, зæгъгæ, йе ’мбал æртыккаг хай дæр йæхицæн исы æмæ бафарста:

— Æртыккаг хай та кæмæн у?

— Æртыккаг хай, мæ просфора мын чи адавта, уымæн.

Сауджын бацин кодта.

— Дæ просфора дын æз адавтон æмæ дын æй барæй не схъæр кодтон.

— Гæды зæгъыс.

— Кæцæй зæгъын гæды, мæнæ уый дæ просфора нæу,— сласта просфора йæ дзыппæй.

Уæд Чырысти йæхи сызгъæрины хай дæр ратта сауджынæн æмæ, нытту кæнгæйæ, загъта:

— Дæ цæрæнбонты дын бафсæдæн мацæмæй уæд!

Афтæ куы загъта, уæд ацыди дарддæр иунæгæй.

Сауджын Чырыстийæн йæ ту дæр, йæ уайдзæф дæр ницæмæ æрдардта, фæлæбурдта æхцатæм æмæ сæ нымайын байдыдта.

РУВАС ÆМÆ УÆРЦЦ

Рувас æмæ уæрцц уыдысты адджын хæлæрттæ. Уæрцц гуыххæл кæм нæу æмæ-иу чысыл истæмæйты дæр йæхи афсæста, фæлæ рувас зынæфсисдæр у æмæ йæ хæрын бирæ хъуыди, ноджы хуымæтæджы хæринæгтыл дæр не ’рвæссыди — æвзаргæ, адджын хæринæгтæ уарзта. Иу хатт рувас тынг сыстонг, йе ’мбалимæ æгас бон фæхаттысты æмæ никуы ницы ссардтой. Сæ изæр хъæугæронмæ бахастой. Уым рувас дзуры уæрцмæ:

— Мæ хæлар, хорз мæ фен карчы фыдæй, сойыфыхтæй æмæ æндæр ахæмтæй — уыдонæн ссарæн ис хъæуы мидæг.

— Мæ бон цы уа, уый бакæндзынæн, иучысыл ам афæстиат уæм.

Чысыл абадтысты уым, афтæ кæсынц, æмæ уæртæ устыты къорд сабатизæры рацæуы, сæ къухты, сæ дæлæрмтты алы хæринæгтæ, алы нуазинæгтæ.

— Нæ хъуыддаг цæуы, — загъта уæрцц. — Уæртæ уал кауы рæбын æрæмбæхс. Устытæ мæн ахсынмæ куы фæуой, уæд — дæ хъару æмæ дæхæдæг.

Уæрцц йæхи скъуылых кодта æмæ устыты рæзты йæхи ауагъта.

— Уæртæ къуылых уæрцц, тæхын дæр нæ фæразы! — фæхъæр кодта иу ус.

— Уæртæ мæ сывæллæттæн хъазæн! — загъта æндæр ус.

Уæд иууылдæр сæ хæринæгтæ, сæ нуазинæгтæ зæххыл авæрдтой æмæ уæрцц ахсыныл сысты. Уæрцц сæ дарддæрæй-дарддæр сайы.

Уыцы рæстæджы рувас фелвæста хæринæгтæй, цас æй хъуыди, уыйас æмæ сæ къудзиты фæстæмæ бадавта. Уæрцц дæр уæд атахти.

— Хорз мæ федтай, мæ хæлар, — загъта рувас. — Æххæст ма мæ ныр худын дæр куы фæкæнис.

— Уый дын мæ быгъдуан. Уæртæ уым, къудзиты фæстæ æрæмбæхс æмæ кæс фæндагмæ.

Фæндагыл фæцæйцыдысты сауджын æмæ молло,— уыдон рагæй дæр знаг сты, кæрæдзимæ æмгæрон нæ цæуынц, ныр дæр цæуынц хицæнтæй, молло разæй.

Уæрцц рауагъта йæхи æмæ моллойы худыл æрбадти.

— Ацы уæрцц дæр истæмæн сбæззид,— загъта хинымæры сауджын, бахъуызыди фæстейы æмæ лæдзæгæй æрцавта уæрццы. Уæрцц атахти, æмæ цæф æруади моллойы сæрыл. Молло фæзылди фæстæмæ æмæ æрцавта сауджыны. Уыдон кæрæдзи хойынц, рувас та фырхудæгæй йæ рагъыл ратул-батул кæны.

САУДЖЫН ÆМÆ МОЛЛО

Рабарæг ис Уастырджи зæхмæ — афæлгæса бæстæтыл, фена адæмты, куыдтæ цæрынц, цытæ цæрынц. Цæуы иу стыр фæндагыл æмæ фембæлди сауджыныл.

— Дæ фæндаг раст, сауджын!

— Дæ хъуыддаг раст, хорз бæлццон!

— Зæгъ-ма, сауджын, цымæ куыд уыдзæн абон, уардзæн æви нæ уардзæн? Динамонæг дæ, ахуыргонд дæ, — æнæзонгæ дын нæ уыдзæн уый.

Сауджын афæлгæсыди арвыл æмæ загъта:

— Æнæ æруаргæ йын нæй абон.

Уастырджи загъта:

— Кæд мæнг зæгъыс, уæд нæл хæрæг фест!

Сауджын фестади нæл хæрæг.

Уастырджи йæ аскъæрдта йæ разæй. Цæуы, цæуы æмæ фембæлди моллойыл.

— Дæ фæндаг раст, эффенды!

— Дæ хъуыддаг раст, хорз бæлццон!

— Зæгъ-ма, эффенды, цымæ абон уардзæн æви нæ. Динамонæг дæ, ахуыргонд дæ, æмæ дын æнæзонгæ нæ уыдзæн уый.

Молло афæлгæсыди арвыл æмæ загъта:

— Æппын ын абон æнæ æруаргæ нæй.

— Кæд мæнг зæгъыс, уæд сыл хæрæг фест, — загъта моллойæн Уастырджи.

Молло фестад сыл хæрæг.

Ахъæр кодта ууыл дæр Уастырджи йæ разæй. Цæуы, цæуы, æмæ мæнæ иу хæххон дзигло æмпъызт дарæсы рацæуы, йæ дæларм дыууæ къæссайы.

— Дæ фæндаг раст!

— Дæ хъуыддаг раст!

— Кæй онг, хæххон? — фæрсы Уастырджи.

— Кæй онг, кæ, хорхъуаг стæм æмæ кæд искуы иучысыл нартхор балхæнин.

— Æмæ цæуыл ахæсдзынæ, куы балхæнай, уæддæр?

— Цæуыл, цæ, — кæд æххуырстмæ бæх кæнæ хæрæг ссарон, уæд мæ хъуыддаг хорз. Кæд не ссарон, уæд та мæхæдæг, цас афæразон, уый ахæсдзынæн.

— Уæдæ-ма, зæгъ, хорз лæг, абон цымæ æруардзæн æви нæ?

— Æмæ уымæн та æз цы зонын — уый Хуыцауы хъуыддаг у — куы йæ бафæнда, уæд рауардзæн, куы нæ йæ бафæнда, уæд нæ уыдзæн уарын.

Уыцы дзуапп Уастырджийы зæрдæмæ фæцыди æмæ загъта:

— Афтæ бакæнæм, хорз лæг. Æз тынг æнæвдæлон дæн. Мæнæ мæ ацы хæрджытæ хъыгдарынц. Акæн сæ, ахæсс сыл дæ хор, кус сыл, цас фæразыс, уыйас афæдзы дæргъы, дæ сыхæгтæн дæр сæ дæтт, кусæнт сыл уыдон дæр, цас фæразынц, уыйас. Афæдзы бонмæ хæрджыты ацы ранмæ æмбæлын кæн.

Хæххон дзигло цинæй амарди, хор балхæдта, дзаг къæссатæ хæрджытыл бавæрдта æмæ, зарджытæгæнгæ, бафардæг ис сæхимæ. Хæрджытыл фæкуыста афæдзы дæргъы, цас фæрæзта, уыйас, сыхæгтæн дæр сæ лæвæрдта кусынæн. Афæдзы бон сæ, дзырдмæ гæсгæ, сæмбæлын кодта амынд бынатмæ. Йæ бацыдмæ уым æнхъæлмæ касти Уастырджи.

Дыууæ лæджы салам загътой кæрæдзийæн.

Уастырджи фæрсы:

— Уый та дын цы у — æртыккаг, сыл хæрæджы фæстæ?

— Уый та дын уæлæмхасæн — ныззади дæ хæрæг, дыууæ мæйы йыл цæуы, афтæ.

— Уæдæ дын цы зæгъын, уый зоныс? Мæн хæрджытæм нæма æвдæлы. Бакус-ма сыл иу афæдз, æмæ сæ фидæн абон ацы ранмæ хæццæ кæн.

Афæдзы фæстæ та хæххон дзигло амынд ранмæ хæрджыты æрхæццæ кодта — ацы хатт уыдысты цыппар: дыккаг лæппын къæлæу та згъордта йæ мады фæстæ.

Уастырджи та æнхъæлмæ касти йæ бынаты.

— Ныр дæм дыууæ къæлæуы ис, — загъта Уастырджи — сыл æмæ нæл. Акæн сæ дæхицæн æмæ фæрнæй цæр.

Хæххон дзигло арфæ ракодта Уастырджийæн æмæ, зарджытæгæнгæ, дыууæ къæлæуы атардта йæ хæдзармæ. Уастырджи дæр йæ дыууæ хæрæгыл ахъæр кодта æмæ ацыди йæ фæндагыл. Иу ран пыхсытæм куы бахæццæ ис, уæд ехсæй æрцавта нæл хæрæджы æмæ уый сауджын фестади.

— Уастырджи кæй дæ, уый бæргæ базыдтон, фæлæ мын ферæджы ис... Хуыцау дын ма ныббарæд,— дыууæ азы дæргъы мын хæххон дзигло мæ рагъ фæхоста, сыхæгты дæр ма мыл кусын кодта.

— Хæрæгæн хæрæджы ми хъæуы, — загъта Уастырджи æмæ йæ иннæ хæрæгыл ахъæр кодта дарддæр.

Иу аууон ранмæ та куы бахæццæ ис, уæд хæрæджы æрцавта ехсæй æмæ уый моллойæ агæпп ласта.

— Æрæджиау бæргæ базыдтон, — загъта молло, — Уастырджи кæй дæ, уый, фæлæ ма цы гæнæн уыди, æгæр мæ бафхæрын кодтай — Хуыцау дын ма ныббарæд!

— Хæрæгæн хæрæджы ми хъæуы, — загъта Уастырджи æмæ цыдæр æрбаци.

КОСА МОЛЛО

Коса моллойæн марди йæ ус. Мæнæ ныр йæ удисыны сахат æрхæстæг, зæгъгæ, уæд басидтис йæ лæгмæ æмæ йын загъта:

— Мæ мæлæты фæстæ ракур ахæм сылгоймаг, мæ чындздзон дарæс æмæ рон кæмæн бæззой.

Ус амарди. Молло фæхъыг кодта иу къорд рæстæджы, стæй айста йемæ йæ усы чындздзон дарæс æмæ рон æмæ ацыди йæхицæн дыккаг ус агурынмæ. Бирæ фæагуырдта молло, йæ усы чындздзон дарæс æмæ рон кæмæн бæззыдаиккой, ахæм сылгоймаг, фæлæ не ссардта æмæ афтæмæй æрыздæхти фæстæмæ. Иу бон куы уыди, уæд йæ чызг йæ уæлæ акодта йæ мады чындздзон дарæс æмæ рон, æмæ йын тынг бæззон разындысты; фыд æм фæкомкоммæ ис, йæ сæрымагъзы æнаккаг хъуыдытæ аленк кодтой, æмæ чызгæн радзырдта йæ мард усы фæдзæхст.

— Æнæ баиу нын хос нæй,— загъта молло, — ды мæнæн нывгонд дæ.

Чызг куы бамбæрста, молло йæ фæнд кæй нæ ныууадздзæн, уæд дзы ракуырдта къуыри æмгъуыд, æз дын, зæгъгæ, ссардзынæн усаг. Фæцагуырдта уый дæр бирæ, фæлæ не ссардта.

Молло баздæхти уæд чызгмæ, зæгъгæ, дын æнæ сразы хос нал ис. Чызг сразы ис, фæлæ ма дзы ноджыдæр иу къуыри æмгъуыд ракуырдта. Уыцы æмгъуыды рæстæджы чызг фæлыгъди дард бæстæм. Уым фембæлди цуанонтыл. Цуанонты хистæр разынди паддзахы фырт. Уымæн чызг йæ зæрдæмæ фæцыди æмæ йæ ракуырдта, фæлæ молло æррайау сси, йæ чызг дзы кæй аирвæзти, уый тыххæй æмæ йæ агурын байдыдта. Ссардта йæ æмæ йын алы фыдбылызтæ арæзта. Æппын æй куынæуал уагъта уæд паддзах дзырд ратта, цæмæй моллойы бабæттой æнæбадт бæхы къæдзилыл æмæ йæ афтæмæй быдырты куыд аскъæрой.