Ставсоюзса Сӧветъяслӧн 4-ӧд съезд

by Улитин Николай Андреевич

Апрель 26ʼ лунӧ помасис Ставсоюзса Сӧветъяслӧн 4ʼ съезд. Меддонасӧ съезд вылын Союз пасьтаысь чукӧртчӧм делегатъяс сёрнитісны промышленносьт да видз-му удж кыпӧдӧм йылысь, став государствоса овмӧс нуӧдӧм йылысь. Съезд вылын вӧліны докладъяс — Рыков ёртлӧн правительство удж йылысь, Куйбышев ёртлӧн промышленносьт йылысь, Калинин ёртлӧн видз-му бердын уджалӧм йылысь, Ворошилов ёртлӧн Гӧрд армия йылысь да СССР-ӧс дорйӧм йылысь.

РЫКОВ ЁРТЛӦН ВИСЬТАЛӦМ.

Рыков ёрт аслас докладас войдӧр висьталіс ӧнія ставмувывса олӧм йылысь.

Воысь воӧ капиталист государствояс миян вылӧ пыр скӧралӧны. Сӧвет правительстволы тайӧ кадӧ вӧлі зэв сьӧкыд нуӧдны ассьыс ыджыд уджсӧ — овны мирӧн да ёнмӧдны мукӧд государствояскӧд волысьӧм, вузасьӧм.

Капиталист государствояслӧн политикаыс ӧні ставыс бергалӧ Китай да СССР гӧгӧр. Найӧ синнаныс оз вермыны видзӧдны Китайтӧ да Сӧвет республикатӧ. Китай вылӧ капиталист государствояс скӧралӧны, — китайса йӧзыс мездысьӧны капиталистъяс киподулысь да. Китайса йӧз кӧ мынтӧдчасны, на бӧрся кутасны мунны да шыбитасны капиталистъясӧс став колонияса йӧзыс. СССР вылӧ капиталистъяс скӧралӧны, — Сӧвет республикаса йӧз ас кинас капиталистъястӧг вӧчӧны выль олӧм, ёнмӧдӧны социалистическӧй республика да. СССР кӧ пыр кутас водзӧ сідзи ёнмыны, рабочӧйяс капиталист государствоясын сідз жӧ регыдджык шыбитасны ассьыныс капиталистъяссӧ. Со мыйяс вӧсна капиталистъяс ёна скӧралӧны да быд ногыс зільӧны пӧдтыны Китайса революциятӧ да Сӧвет республикатӧ. Медся нин скӧралӧны англияса капиталистъяс.

Англияса правительство быдлаысь помка корсьӧ кытчӧкӧ крукасьны. Быдсяма пӧлӧс вӧвлытӧм мыжъяссӧ зільӧ корсьны да мыжавны Сӧвет правительствоӧс. Бӧръя каднас со англияса правительство ыстыліс нота сӧвет правительстволы. Сэні бара быд абутӧм мыжысь мыжалӧны Сӧвет правительствоӧс.

Бӧръя нотаас Англия вӧлі кӧсйӧ нин орӧдны миянкӧд волысьӧмсӧ. Сӧмын (ӧткымын министръясыс висьталӧм серти) абу ӧні пыр дугдӧмаӧсь волысьӧмсьыс, абу на пӧ дзик кадыс воӧма да. СССР вылӧ медъёна скӧралысьясыс ӧні на Англияын зэв чорыда уджсӧ нуӧдӧны СССР-кӧд волысьӧмсьыс дугдӧм кузя.^[1]

Пекинын миян посольство вылӧ уськӧдчылӧм сійӧ жӧ петкӧдлӧ. Капиталист государствояс кӧсйӧны кыскыны миянӧс война вылӧ, мед позяс бӧрыннас пӧдтыны миянӧс да революциясӧ Китайысь.

Капиталист государствояс нин, буракӧ, ӧти кывйӧ воисны. Китайын, позьӧ шуны, мунӧ нин капиталистъяслӧн война. Став капиталист государствоясыс Китайӧ вайӧмаӧсь зэв уна суднояс да войска. Найӧ быд ногыс отсалӧны Чжан Тзо Линлы китайса революциякӧд водзсасьны.

Капиталист правительствояс пыр пӧръявлӧны ассьыныс уджалысьяссӧ. Найӧ шуӧны: ми пӧ кӧсъям мирӧн бура овны, сӧмын пӧ Сӧвет республика быдлаын зільӧ война кыпӧдны. Ми пыр висьтавлім дай ӧні висьталам: быд сёрни ми кутам нуӧдны, збыльысь кӧ кӧсйӧны капиталист государствояс сёрнитны мирӧн олӧм йылысь, ӧружйӧяс чинталӧм йылысь. Ми корам став государствоясӧс дзикӧдз бырӧдны войнаса промышленносьт, армия. Капиталист государствояс чукӧртавлӧны сы йылысь конференцияяс да сэні куш сёрни и овлывлӧ, некутшӧм государство оз сӧгласитчыв ӧружйӧяс чинтавны. Сӧмын мед уджалысь йӧзыс сыысь найӧс оз кут мыждыныс, найӧ газетъясын гижалӧны, Сӧвет государство пӧ ӧружйӧяссӧ став дорсьыс унджык вӧчалӧ, да миянлы пӧ сідзи жӧ колӧ.

Капиталист государствояс помала вӧчалӧны договоръяс ӧтвылысь мӧда-мӧдсӧ дорйӧм йылысь, либӧ войнаӧн код вылӧ кӧ мунны. Сӧмын Сӧвет республика зільӧ быдӧнкӧд мирӧн овны, вӧчалӧ договоръяс ӧтка-ӧтка государствояскӧд мӧда-мӧд вылӧ не уськӧдчӧм йылысь. Ми пыр зілям лӧсьӧдны быд ногӧн бура волысьӧм да тӧргуйтӧм, мед ӧдйӧджык позис лэптыны ассьыным овмӧс.

Сӧвет Союз пыр ёнмӧ. Сӧмын капиталистъяс корсьӧны помка кыпӧдны война миянкӧд. Сӧвет правительство кутас тӧждысьны, мед виччысьтӧг миян вылӧ эз уськӧдчыны. Ми кыдз вермам кутам нуӧдны мирнӧя олан политика. Сӧмын ми некор огӧ вермӧй шуны: капиталистъяс оз уськӧдчыны миян вылӧ. Миянлы пыр колӧ лоны сы кежлӧ лӧсьӧдчӧмӧн.

КУТШӦМА КЫПТӦ ОВМӦС.

Водзӧ Рыков ёрт висьталіс государствоса овмӧс кыпӧдӧм йылысь. Государство ӧні медъёна видзӧдӧ выль пабрик-заводъяс стрӧитӧм вылӧ, промышленносьт да видз-му удж лэптӧм вылӧ. Пабрик-заводъяс стрӧитан план ӧні лӧсьӧдӧма нин, уджыс мунӧ сійӧ план сертиыс. Ӧні овмӧс кыпӧдӧм вылӧ государство видзӧ уна миллион шайт. Тайӧ кык вонас промышленносьтысь да видз-му удж бердын уджысь петӧм тӧвар соді 12 миллиард шайтсянь 20 миллиард шайтӧдз.

Таво правительство став овмӧс кыпӧдӧм вылӧ (промышленносьтӧ, туйясӧ, видз-му уджӧ да мукӧдлаӧ) сетіс 2 миллиард да 545 миллион шайт. Промышленносьтӧ лои сетӧма 917 миллион шайт (колян во 780 миллион шайт), электростанцияяс вылӧ — 87 миллион шайт, туйяс вылӧ — 504 миллион шайт (колян во 301 м. ш.), керкаяс стрӧитӧм вылӧ 373 миллион шайт. Таво заводитӧма стрӧитавны зэв гырысь пабрикаяс, кӧрт туйяс да зэв ыджыд электростанция — Днепрострой.

Овмӧс кыпӧдан удж — зэв сьӧкыд удж. Сӧмын ми сійӧс вермам нуӧдны. Овмӧс кыпӧдӧмлы отсалыштіс колян вося бур урожай. Сьӧм дон ӧні чорыда жӧ сулалӧ. Таво заграничаӧ тӧвар петкӧдім унджык нин 70 миллион шайт вылӧ.

Видз-му удж правительство оз жӧ вунӧд. Воысь воӧ видз-му удж вылӧ сьӧм сетсьӧ унджык. Нёль воӧн видз-му удж вылӧ миян видзӧма 1 миллиард шайт саяс. Дерт, тайӧ отсӧг оз на тырмы, колӧ на ёна отсавны. Отсӧгтӧг крестьяналӧн овмӧсыс ӧдйӧсӧ оз вермы кыптыны. Миян урожайяс ёна на посниӧсь, колӧ кыдзкӧ урожайсӧ содтыны. Сэсся колӧ ёнджыка заводитны вӧдитны пабрик-заводъяслы колан сырьё — пыш, шабді, хлопок да мукӧдтор. Сэтшӧмторъястӧгыс и пабрик-заводыс ӧдйӧ оз вермы кыптыны.

Ёна на ковмас уджавны тӧваръяс вылӧ дон чинтӧм вӧсна. Пабрик-заводъясса тӧваръяс вылӧ дон чинтӧмыс бурмӧдас став уджалысь йӧзыслысь, медся нин крестьяналысь, овмӧссӧ, ёнджыка йитас крестьянаӧс да рабочӧйясӧс.

Правительство сиктъясын ассьыс политикасӧ важ моз на нуӧдӧ дай водзӧ кутас нуӧдны. Сӧвет власьт сулалӧ гӧль да шӧркоддьӧма олысь крестьяна дор, зільӧ кыпӧдны налысь овмӧссӧ, вежны уджаланногсӧ бурланьӧ, машинаясӧн да бур уджалан кӧлуйӧн. Кулакъяскӧд ми водзсасям дай водзӧ кутам водзсасьны, гӧль крестьянаӧс ӧбӧдитӧм вылӧ кияссӧ налысь ог лэдзӧй разьсявны.

Вузасьӧмын государство да кооперация пыр йӧткӧны бокӧ частнӧй вузасьысьӧс. Неважӧн на частнӧй киын вӧлі чукӧра вузасьӧмыс джынйыс да пӧшти став этшаника вузасьӧмыс. Таво чукӧра вузасьӧмыс частнӧй киын сӧмын 10 прӧчент, этшаника вузасьӧмыс — 40 прӧчент.

Съезд ёна сёрнитіс Сӧвет республика овмӧс йылысь. Делегатъяс ошкисны правительстволысь уджсӧ, шуисны веськыдӧн. Съезд водзӧ вылӧ тшӧктӧ правительстволы мунны тайӧ жӧ туйӧд. Съезд шуӧ, капиталистъяс пӧ аддзӧны Сӧвет республика ёнмӧм да пыр ёнджыка скӧралӧны. Найӧ корсьӧны быд ногыс помка войнаӧн пӧдтыны Сӧвет республикаӧс. Съезд шуӧ правительстволы, колӧ пӧ лӧсьӧдчыны, мед виччысьтӧг врагъяс миян вылӧ эз вермыны уськӧдчыны. Съезд индӧ ставмувывса уджалысь йӧзлы капиталистъясӧн война вылӧ лӧсьӧдчӧмсӧ. Водзӧ вылӧ съезд тшӧктӧ правительствоыслы нуӧдны мукӧд государствояскӧд важ моз жӧ мирнӧя олан политика.

Пабрик-заводъяс стрӧитан, электричество нуӧдан, став овмӧс кыпӧдан уджсӧ вӧчӧмысь съезд ошкӧ жӧ правительствоӧс. Кужӧмӧн тайӧ уджсӧ нуӧдӧм понда ёна миян ёнмис Сӧвет республика, содісны пабрик-заводъяс, удж вылын ӧні унджык рабочӧйяс, соді ёна тӧвар, кыптіс видз-му удж, сідзи водзӧ. Видз-му овмӧс кыпӧдӧм кузя уджсӧ правительстволысь съезд ошкис жӧ. Съезд ёнджыка тшӧктӧ тӧждысьны гӧль да шӧркоддьӧма йӧзӧс кооперацияӧ сюйӧм кузя, видз-му уджалан машинаяс судзӧдӧм кузя да овмӧс кыпӧдны отсалӧм кузя.

Съезд тшӧктӧ ёнджыка кутчысьны нуӧдны видзтан удж, бырӧдны став лишнӧй рӧскодъяссӧ, водзсасьны сьӧм лотайтӧмъяскӧд, лёка уджалӧмкӧд. Сӧмын видзтан удж мед некыдзи оз ӧбӧдит уджалысь йӧзӧс, мед эз кутны видзтан уджсӧ на вылын нуӧдны.

Тӧваръяс донтӧммӧдӧм съезд тшӧктӧ водзӧ нуӧдны важ ногӧн жӧ чорыда.

КУЙБЫШЕВ ЁРТЛӦН ВИСЬТАЛӦМ.

Промышленносьт йылысь съезд вылын висьталіс Куйбышев ёрт. Миян став овмӧс — промышленносьт да видз-му овмӧс — ӧні ёна нин кыптіс; воис нин войнаӧдз мында. Ӧні ковмас заводитны выль вылӧ выль ног бурджыка став овмӧссӧ лэптыны. Промышленносьт да видз-му овмӧс мӧда-мӧдсьыныс оз торъявны. Видз-му овмӧсӧ мунӧ унджык пабрик-заводса тӧварыс, промышленносьтлы дай пабрик-заводъяслы видз-му овмӧс зэв уна сырьё сетӧ.

Тайӧ кык вонас промышленносьт ёна кыптіс. Пабрик-заводъясысь тӧвар лыд 1925–26 воын, воддза во сертиыс, соді 43 прӧчент вылӧ план серти, таво содӧ 119,2 прӧчент вылӧ. Унджык тӧварыс ӧні тырмӧ нин.

Промышленносьт паськалӧм вӧсна удж вылӧ кык вонас лои босьтӧма ещӧ 640 сюрс рабочӧйясӧс. Уджалан дон соді жӧ. Пабрик-заводъяс ӧні ёна отсалӧны кыптыны видз-му овмӧслы. Видз-му уджалан машинаяс пабрик-заводъяс лэдзӧны войнаӧдз дорысь нин унджык. Промышленносьт пыр ёнмӧ.

Промышленносьт вермӧ паськавны сӧмын, эм кӧ тырмымӧн сылы сырьё. Уна пабрик-заводъяс уджалӧны видз-му овмӧсса сырьёӧн (шабді, пыш, хлопок да мукӧд). Сэтшӧм пабрик-заводъясыс вермасны паськавны, паськалӧ кӧ видз-му уджалӧмын тані индӧм кӧдзаясыс. Ӧні миян промышленносьт вывті ӧдйӧ кыптіс, сырьё миянлы омӧля тырмӧ. Сэсся ӧд сырьёсӧ миянлы лоӧ ещӧ петкӧдны заграничаӧ, машинаяс да мукӧд тӧваръяс вайӧм вылӧ. Сідзкӧ ӧні сулалӧ зэв ыджыд удж — паськӧдны видз-му овмӧсын пабрик-заводъяслы колан кӧдзаяс. Ковмас колан сырьёясыс вылӧ содтыны дон, ёнджыка вайны сэтшӧм кӧдзасӧ вӧдитан инъясас тӧвар, чинтавны тӧваръяслысь донсӧ. Колӧ отсавны сэтшӧм кӧдзаясыс вӧдитӧм вылӧ: уджӧн сетавны сьӧм, кокньӧдны налогъяс, унджык перйыны му бурмӧданторъяс (искусственное удобрение), да донтӧммӧдны сійӧс, судзӧдны бур кӧйдыс, сідзи водзӧ.

Кыпӧдны овмӧс, выль ног сійӧс лӧсьӧдны ёна отсалас электричество. 1921ʼ воын лӧсьӧдӧм план серти, 10–15 воӧн вӧлі индӧма стрӧитны 30 районнӧй станция. Тайӧ плансӧ лоӧ вӧчӧма. Ӧні электричествоыс война дорысь ёна нин уна. Сиктъясын революция бӧрын стрӧитӧма 368 станция. Видз-му овмӧсын абу на велалӧмаӧсь электричествоӧн уджавны. Локтан кадъясын миянлы ковмас став видз-му овмӧссӧ электричествоӧн выль ног лӧсьӧдны.

Выль пабрик-заводъяс стрӧитӧм вылӧ ӧні ёна кутчысьӧма. Воысь воӧ сы вылӧ унджык сьӧм сетсьӧ. Колян во стрӧитӧма да ӧні помасьӧны гырысь нерп заводъяс, вӧр пилитан заводъяс, стеклӧ вӧчан заводъяс, мукӧд пӧлӧс. Регыд заводитасны стрӧитны гырысь кӧрт вӧчан заводъяс, трактор завод, машинаяс вӧчан завод да мукӧд пӧлӧсъясӧс. Заводитӧма стрӧитны зэв ыджыд гидроэлектростанция — Днепрострой, кузь кӧрт туй Сибырсянь Туркестанӧ (Семиреченскӧй кӧрт туй). Тайӧ уджъяссӧ вӧчӧм бӧрын ёна кокнялӧ овмӧс водзӧ кыпӧдӧм.

Ӧні ёна мунӧ тӧваръяс донтӧммӧдан удж. Пабрик-заводса тӧваръяс вылӧ доныс видз-му овмӧсса тӧваръяс дорысь ёна на вылын. Тайӧ костсӧ колӧ бырӧдны. Правительство шуис лэдзны тӧвар дон юнь тӧлысь кежлӧ 10 прӧчент вылӧ. Ӧнӧдз тӧваръяс донтӧммӧдӧм омӧля на муніс, донтӧммӧдӧмыс ньӧбасьысьӧдзыс шоча волӧ. Тані ёна на ковмас уджавны. Мед тӧваръяс донтӧмджыкӧсь лоины, колӧ уджаланногсӧ ёна бурмӧдны. Колӧ пабрик-заводъясын лӧсьӧдны выль машинаяс. Колӧ уджсӧ сувтӧдны сідзи, мед рабочӧйяс этшаджык кадӧн вермисны вӧчны унджык тӧвар.

Государствоса промышленносьткӧд тшӧтш содӧны кустаръясӧн да ремесленникъясӧн вӧчӧм тӧваръяс. Сы вылын уджалӧны 3 миллион морт гӧгӧр. 1926 воӧ найӧ вӧчлісны тӧварсӧ 2 миллиард шайт гӧгӧр. Государство зільӧ быд ногыс отсавны паськӧдны кустаръяслысь уджсӧ, ӧтувтны найӧс кооперативъясӧ.

Съезд гӧгӧрбок ёна видлаліс промышленносьт кыпӧдӧм йылысь уджсӧ да индіс водзӧ уджаланног. Съезд шуӧ: промышленносьт пӧ видз-му овмӧс кыптӧмысь кольӧ на бӧрӧджык. Миян тӧваръяс оз судзсьыны. Колӧ паськӧдны промышленносьт. Промышленносьт кыпӧдтӧг он вермы выль ног лӧсьӧдны видз-му овмӧс (уджавны машинаясӧн да электричествоӧн), сылы колӧны уна бур да донтӧм машинаяс, му бурмӧданторъяс. Колӧ паськӧдны видз-му уджыслы сэтшӧм коланторъяссӧ вӧчан пабрик-заводъяс. Зэв жӧ ёна колӧ паськӧдны кӧрт вӧчан заводъяс, паровозъяс, вагонъяс да быдсяма машинаяс вӧчан заводъяс.

Машинаястӧ войдӧр ми вӧлі ваям заграничаысь. Капиталист государствояс быд здук вермасны йӧртны сыысь миянӧс. Миянлы колӧ дзикӧдз мездысьны капиталист государствоясысь, аслыным вӧчавны машина заводъяссӧ.

Съезд сетіс уна индӧдъяс правительстволы промышленносьт кыпӧдӧм удж йылысь, тӧваръяссӧ донтӧммӧдӧм йылысь.

ВИДЗ-МУ ГӦГӦР УДЖАЛӦМ.

Видз-му овмӧс кыпӧдӧм йылысь да водзӧ уджсӧ нуӧдӧм йылысь висьталіс Калинин ёрт.

Бӧръя вояснас видз-му овмӧс ӧдйӧ паськалі. Воысь воӧ содӧ скӧт, содӧны кӧдзӧм муяс, содӧны кӧдзаяс да видз-му овмӧсса тӧваръяс. Став докодыс видз-му овмӧсысь 1926–27 воын вӧлі 11.641 миллион шайт дон. Кӧдзӧм муясыс (плӧщадьыс) регыд лоӧ войнаӧдз мында (96,1%). Тӧварыс видз-му овмӧслӧн пыр жӧ содӧ, сӧмын войнаӧдз дорысь этша на, — 1913 во серти 67,6%.

Сӧвет Союзын крестьяна овмӧс оз паськав капиталист государствоясын моз. Капиталист государствоясад ӧд мыйкӧ мындаӧн пыр озырмӧны, босьтӧны ас кипод улас гӧльджык крестьянасӧ, унджык крестьянаыс пыр ӧтарӧ гӧльмӧны. Сӧвет Республикаын муыс государство киын, сійӧ дорйӧ гӧль да шӧркоддьӧма олысьясӧс. Миян крестьянаыд оз гӧльмыны, а пыр судзсянаджыка овмӧдчӧны. Гӧль крестьяналы, найӧс кокньӧдӧм кузя, сетсьӧны быдпӧлӧс кокньӧдъясыс, мездыссьӧны налогъясысь.

Крестьяна овмӧс эськӧ ӧдйӧкодь кыптӧ, сӧмын миян урожайяс ёна на ичӧтӧсь. Этша на миян петӧ крестьяналӧн вузӧсыс, оз на тырмы пабрик-заводъясӧ сырьё, оз тырмы петкӧдны заграничаӧ. Колӧ миянлы ёна тӧждысьны урожайяс лэптӧм вӧсна. Войнаӧдз миян, мукӧд государствояс серти, урожайясыс вӧліны зэв ичӧтӧсь. Десятина вылысь вӧлі ми босьтам 62 пуд нянь, а мукӧд государствоясын куим сы мында. Миян ӧні урожайыс войнаӧдз дорысь на этша. Миянлы колӧ заводитны уна переменаӧн муяс уджавны, унджык заводитны перйыны да донтӧммӧдны му вынмӧданъяс, ёнджыка заводитны уджавны машинаясӧн.

Миян государствоын пабрик-заводъяс, кӧрт туйяс, банкъяс, пӧшти став вузасьӧмыс, став муыс — государство киын. Миян став овмӧсыс государство веськӧдлӧмӧн мунӧ ӧтилань, тэчӧ социализма олӧм. Миян государствоын видз-му овмӧс да промышленносьт мӧда-мӧднысӧ лэптӧны, мӧда-мӧднытӧгыс оз вермыны овнысӧ. Сы вӧсна миян зэв чорыд йитӧд рабочӧй да крестьяна костын, став овмӧсыс, тшӧтш видз-му уджалӧмыс миян мунӧ план серти. Дерт, крестьяна овмӧсыд уна да, сьӧкыд план сертиыд уджсӧ нуӧдны. Кӧть и сідзи, сӧвет власьт тайӧ уджсӧ нуӧдӧ. Шуам, правительство веськӧдлӧмӧн, ӧні ми ёна нин паськӧдім клопок вӧдитӧм, сакарнӧй свеклӧ вӧдитӧм, мукӧдтор. Водзӧ кежлӧ тайӧ уджыс пыр кутас паськавны.

Ӧткымын пуктасъяс, кӧдзаяс (клопок, свеклӧ, шабді, картупель да мукӧд) йитчӧмаӧсьджык пабрик-заводъясса уджӧн. Сэтшӧм кӧдзаяс дінас ковмас ёнджыка сибӧдны пабрик-заводъяссӧ, машинаяссӧ. Ӧні нин клопок дінын пӧшти ставыс машина уджалӧ: гӧрӧ кооперативлӧн трактор, чукӧртӧ трактор, чукӧртӧм бӧрас бара нуӧны пабрик вылӧ, крестьяниныс сӧмын быдтӧ. Сідз жӧ мукӧд кӧдзаяс. Ӧткодь пуктасъяс, кӧдзаяс быдса районын уджалӧмӧн ӧдйӧджык позяс кыскыны крестьянинӧс кооперацияӧ, ӧтувъя уджӧ.

Видз-му овмӧс позяс кыпӧдны сӧмын пабрик-заводъяс стрӧитӧмӧн, электростанцияяс быдлаӧ лӧсьӧдӧмӧн, бур машинаясӧн да выль ногӧн уджалӧмӧн. Важ гӧрнад овмӧстӧ он кыпӧд. Колӧны ставыс выль сикас видз-му уджалан кӧлуй. Сӧмын миян пабрик-заводъяс ӧні оз на вермыны машинаяссӧ тырмымӧн вӧчны. Колӧ войдӧр миянлы стрӧитавны быдсяма пӧлӧс пабрик-заводъяс. Ӧні миян пабрик-заводъяс эськӧ вӧчӧны видз-му уджалан машинаяссӧ войнаӧдз дорысь бура нин уна (таво 46% вылӧ унджык), дай зэв уна заграничаысь пыртам, сӧмын оз на тырмы, колӧ на паськӧдны. Ӧні СССР пасьта миян уджалӧ 27 сюрс трактор, кызыс крестьяна киын. Таво кежлӧ лӧсьӧдӧма лэдзны видз-му уджалан машинаяссӧ 130 миллион шайт дон.

Крестьяналысь вузӧссӧ ньӧбӧм да вузалӧм миян зэв на омӧля лӧсьӧдӧма. Град выв пуктасъяс да мукӧд быдмӧгъяс капиталист государствоясын меддонтӧм сёян, а миян некӧні абу, судзӧдны оз вермыны. Крестьяна тӧваръяс ӧдйӧджык тшыкӧны, сьӧкыдджык сійӧс видзныс. Тані кооперациялы колӧ ёна на уджавны.

Сӧвет власьт ёна зільӧ гӧль крестьяналы отсасьны. Селькозналогысь матӧ куим юкӧныс мездысисны. Налы сетсьӧ уджӧн сьӧм машинаяс ньӧбӧм вылӧ, уджӧн сетсьӧ кӧйдыс да мукӧд кокньӧдъяс. Тайӧ ёна отсаліс гӧль крестьяналы овмӧснысӧ лэптыны.

Кооперацияӧ крестьянаӧс кыскӧм мунӧ бура ӧдйӧ. Крестьяна овмӧс лэптӧмлы ёна отсалӧ видз-му уджалан кооперация. Ӧні сійӧ ӧтувтӧ 7 миллион кӧзяйство гӧгӧр (коймӧд юкӧныс став кӧзяйство пиысь). Оборотъясыс кооперациялӧн пыр паськалӧны: таво лоӧ 1,8 миллиард (колян во 1 миллиард). Ӧтувйӧн му уджалӧм пыр содӧ. Колян во вӧліны ӧтувъя овмӧсъясыс 22 сюрс саяс, ӧтувтӧны найӧ 250 сюрс крестьяна овмӧс.

Видз-му овмӧс йылысь съезд медъёнасӧ индіс со мыйяс вылӧ: водзӧ зільны лэптыны овмӧс гӧль да шӧркоддьӧма олысь крестьяналысь: видз-му овмӧс кыпӧдны позьӧ сӧмын уджаланногсӧ вежӧмӧн (машинаясӧн, кооперацияӧ ӧтувтчӧмӧн, уна переменаӧн уджалӧмӧн, сідзи водзӧ); ёнджыка колӧ кутчысьны ӧтувъя овмӧс нуӧдӧм вылӧ, медся нин видз-му уджалан кооперацияӧ крестьянаӧс ӧтувтӧмӧн.

Съезд шуӧ: колӧ ещӧ на ёнджыка заводитны судзӧдны крестьяналы видз-му уджалан машинаяс, донтӧммӧдны машинаяссӧ, гӧль крестьяналы машинаяссӧ ньӧбӧм вылӧ удждыны унджык сьӧм. Колӧ ёнджыка заводитны перйыны му вынмӧданторъяс, донтӧгджык сетны крестьяналы. Сетны кокньӧдъяс машинаяс ньӧбалігӧн гӧль да шӧркоддьӧма олысь крестьяналы.

Крестьяна овмӧстӧ он вермы лэптыны, он кӧ видз-мусӧ бура лӧсьӧд, заводит уна переменаӧн уджавны, турунъяс кӧдзны, сідзи водзӧ. Сідзкӧ, ковмас ёна кутчысьны медвойдӧр землеустройство нуӧдӧмӧ, лэдзны унджык сьӧм сы вылӧ, гӧль крестьяналы дон босьттӧг нуӧдны сійӧс. Медъёна съезд тшӧктӧ видзӧдны, мед крестьяна овмӧсъясын эз ёна поснявны муясыс, мед юксьӧмъясыс эз вӧвны зэв тшӧкыда, мед муыс эськӧ дырджык вӧлі ӧти киын. Выль местаясӧ мунӧмъяс съезд тшӧктӧ водзӧ бура нуӧдны, лэдзны сы вылӧ унджык сьӧм.

Крестьяна овмӧс кыпӧдӧм могысь съезд тшӧктӧ сетны крестьяналы уджӧн унджык сьӧм, ёнджыка паськӧдны удждысян тӧвариществояс, пыртны сэтчӧ крестьянасӧ, сетны уджӧн сьӧмсӧ этшаджык прӧчентӧн.

Сӧвет власьтлы колӧ, важ моз, водзӧ ёна тӧждысьны став крестьянасӧ кооперативъясӧ кыскӧм вӧсна. Колӧ кыскыны кооперацияӧ став гӧль да шӧркоддьӧма олысь крестьянасӧ.

СӦВЕТ СОЮЗ ДОРЙӦМ

Гӧрд армия йылысь да Сӧвет республика дорйӧм йылысь висьталіс Ворошилов ёрт.

Капиталист государствояс ёна лӧсьӧдчӧны война кежлӧ. Уджалысь йӧзлы колӧ сюся видзӧдны, мед виччысьтӧг миян вылӧ капиталистъяс оз уськӧдчыны. Став капиталист государствоясын дугдывтӧг вӧчалӧны военнӧй суднӧяс, аэропланъяс, пушкаяс, мукӧд пӧлӧс войнаса кӧлуй, содталӧны ассьыныс армиясӧ. Рӧскоднысӧ военнӧй удж вылӧ найӧ пыр содтӧны. 1913 во серти, ӧні Англия, Франция да Италия сы вылӧ видзӧны матӧ кык мында (80%-ӧн унджык).

Мед миянӧс эз вермыны капиталистъяс жугӧдны, колӧ ёнмӧдны миян Гӧрд армия да флот. Миян Гӧрд армия велӧдӧма зэв бура, лӧсьӧдӧма бура война кежлӧ. Сійӧ ставнас ӧтмоз сувтас, ковмас кӧ, Сӧвет республика мездӧм вылӧ. Командиръясыс ставыс рабочӧй да крестьяна пиысь. Найӧ чорыда сулалӧны сӧвет власьт дор.

Война дырйи ковмас армияӧ уна йӧз. Миянлы колӧ кутчысьны ёнджыка тӧдмӧдны том йӧзӧс военнӧй уджӧ военнӧй кружокъяс пыр. Колӧ бурджыка сувтӧдны уджсӧ Осоавиахим обществоын.

Быдсяма пӧлӧс ӧружйӧ да войнаса кӧлуй вӧчӧмӧн ми колим на бӧрӧ капиталист государствоясысь. Сӧмын овмӧс кыпӧдӧмӧн ӧттшӧтш миян кыптӧ жӧ военнӧй промышленносьт.

Локтан войнаын ёна кутасны косясьны газъясӧн. Та боксянь миян абу жӧ зэв бур. Миянлы колӧ ёна на лӧсьӧдчыны газъясысь видзчысьны. Ковмас вывті уна противогаз. Сійӧ ковмас быд салдатлы, быд уджалысь мортлы, коді лоӧ матын война дінын. Ми чайтам, газъясысь видзчысянторъясыд миян регыд лоӧны.

Ми вермим ӧнӧдз лӧсьӧдны ён воздушнӧй флот. Сійӧ флотыс тӧлысьысь тӧлысьӧ содӧ, ёнмӧ, воздушнӧй флотӧн. Моревывса флот кок йылӧ жӧ ӧні ми сувтӧдім. Сӧвет Республикалы, ковмас кӧ, сійӧ ассьыс уджсӧ бура вӧчас.

Колӧ висьтавлыны уджалысь йӧзлы — мый вермасны война дырйи вӧчны аэропланъяс да мый оз вермыны вӧчнысӧ, мед война дырйи весьшӧрӧ полӧмъяс эз вӧвны. Колӧ висьтавлыны кыдзи колӧ мездысьны, видзчысьны газъясысь, сідзи водзӧ.

Ми олам капиталист государствояс кытш пиын. Уджалысь йӧзлы пыр колӧ видзчысьны уськӧдчӧмысь. Кутам кӧ ми ёнмӧдны Гӧрд армия да асьным ставным лӧсьӧдчӧмаӧсь лоам, капиталистъяс дыр на оз лысьтны миян вылӧ уськӧдчыны.

Тайӧ доклад кузя съезд шуис: капиталистъяс пӧ ёна лӧсьӧдчӧны война кежлӧ, найӧ сідзи и видзӧдчӧны уськӧдчыны Сӧвет республика вылӧ. Сы вӧсна миянлы колӧ ёна тӧждысьны Сӧвет республика дорйӧм вӧсна. Колӧ ёнджыка велӧдны военнӧй уджӧ Гӧрд армиянымӧс, лӧсьӧдны водзӧ бур командуйтысьясӧс, лӧсьӧдны бурджык войнаса кӧлуй, тырмымӧн лэдзны сьӧм Гӧрд армия вылӧ.

Осоавиахим общество нуӧдӧ зэв тӧдчана удж Сӧвет Республика дорйӧм кузя. Съезд тшӧктӧ сӧветъяслы быд ногӧн отсавны тайӧ обществоыслы.

Съезд шуӧ: Сӧвет Республика зільӧ овны быдсӧнкӧд мирӧн. Сӧмын уськӧдчасны кӧ капиталистъяс, уджалысь йӧз ӧтвылысь ставныс сувтасны налы воча.

---

1. Рыков ёртлӧн докладыс вӧлі апрельын. Сы бӧрын унатор вежсис. Англияса правительствоыд бара уськӧдчыліс Лондонын миян вузасян удж нуӧдысь представительство вылӧ, сэсся орӧдіс миянкӧд волысьӧмсӧ. (Редакция.)