Тӧд вылӧ усьӧм
Ме Иона Тимофеевич Чисталёв йывсьыд кывлі 1911 воясӧ нин: менам воккӧд сійӧ городскӧй школаын велӧдчылӧма, да вок вӧлі пыр висьтавлывлӧ Иона сюсьлун йылысь: миян библиотекаысь пӧ сійӧ став книгасӧ нин лыддьӧма.
Медъёнасӧ ме сійӧс тӧда аслас уджъяс сертиыс. Ме сыкӧд медводдзаысь паныдаси Сыктывкарын, 1918 воын, концерт вылын. Ме видзӧдлі сы вылӧ: ыджыдкодь тушаа, ньӧжмыд вӧраса, лӧня, надзӧник сёрнитӧ, абу чикыш-кокыш морт. Ме пыр и мӧвпышті: «Тайӧ чорыда сулалӧ революция дор. Вермас уна бур вӧчны коми йӧзлы». Сэк жӧ ме тӧді нин — сійӧ комиӧдӧма «Интернационал» — медводдза коми революционнӧй сьыланкыв.
Ионалӧн медыджыд уджыс — коми школа лӧсьӧдӧм, рочӧ пӧртан важ монархическӧй школа коми школаӧ пӧртӧм. Коми школалы колӧ вӧлі коми книга. Комиӧн гижысь зэв этша вӧлі. Коми комиссия нимсянь Иона шыӧдчис коми велӧдчысьяс дінӧ: «Комиссиялӧн могыс — лӧсьӧдны, кыпӧдны коми литература. Сійӧ зэв ыджыд мог. Ас кежсьыс Комиссия нинӧм оз вермы вӧчны. Сійӧ чуксалӧ нуӧдны тайӧ уджсӧ став коми йӧзсӧ, кодлы муса чужан кывйыс, коді кужӧ комиӧн лӧсьыда гижны и висьтавны. И тіянӧс, велӧдчысь том войтыр, коми вокъяс, коми йӧзлӧн пиян да нывъяс, Комиссия чуксалӧ нуӧдны тайӧ уджсӧ. Шыасьӧй, вочавидзӧй, коми ныв-зон!
Мый нӧ коми челядьыс кутасны лыддьыны школаясас коминас? Абу миян сэтшӧм литератураыс, кутшӧм эм рочьяслӧн, абу миян Пушкинъясыс, Гогольясыс... Та кузя ми коньӧръяс. Сідзкӧ, гашкӧ, нинӧмла и босьтчыны коми кывъяс, нинӧмла лӧсьӧдны, чужтыны коми литературасӧ?
Ог жугыльтчӧй, коми пиян! Коркӧ и рочьяслӧн некутшӧм литература эз вӧв, коркӧ и рочнас унатор йылысь оз позь вӧлі сёрнитны, роч кывйыс вӧлі кын. Но сійӧ дырӧн босьтчис, и лоисны Пушкинъяс, Гогольяс. Сідз жӧ и миян, бур вокъяс. Миян вермас жӧ лоны литература, сӧмын ёнджыка колӧ кыпӧдны, босьтчыны та могысь ставӧн, коді мый вермас. Уджалӧй, лӧсьӧдӧй коми кыв, том войтыр, посни чой-вокныдлы, найӧ мӧдысь ыджыд аттьӧ шуасны тіянлы, кор кутасны школаын лыддьысьны велӧдчыны комиӧн».
Ми куим тӧлысь сэки ӧтлаын уджалім, да тӧда, кутшӧма лои мырсьыны сылы коми школа пондаыд, коми кыв пондаыд. Лои вермасьны Сыктывкарса юралысьяскӧд и, велӧдысьяскӧд и: сэк ӧд ас кывлысь бурлунсӧ гӧгӧрвоысьыд этша на вӧлі.
1919 вося март 5-ӧд лунӧ сійӧ меным гортсяньыс со мый гижліс: «Кайигмоз ме куим школаӧ сӧмын пыралі. Сьӧлӧмӧй ёна жугыльтчис сэк: ёна жӧ миян нывбаба велӧдысьясыд сьӧкыд вежӧраӧсь. Кыдзи налы инспекторъяс важӧн индылӧмаӧсь велӧдны челядьӧс, век на сідзи дурмӧдӧны коньӧр велӧдчысьясӧс. Лэччигӧн ёна и шуася налы, мед босьтчасны выль ногӧн велӧдны. Ставыс ӧд, тӧдан кӧ, сійӧ дыш юр вежӧр сайын, дыш ӧд выль ногӧн уджавнытӧ заводитны. Сы вӧсна важсьыд оз и лэччысьны».
Школьнӧй отделын Ионалӧн кабинетыс шоча овліс тыртӧм. Сэн пыр вӧлі пукалӧ Иона — асывсянь вой шӧр бӧрӧдз. Ионаӧс кӧ кабинетсьыс ог аддзӧй, шензям вӧлі, шмонитам: тайӧ, мися, абу бур водзын.
Тадзтӧ уджаліг, менам война вылӧ ветлігкості, Ионаыд висьмӧма. 1921 воын сійӧ вӧлі висьӧ нин туберкулёзӧн. Но кувтӧдзыс пыр уджаліс. Висигас нин гижис коми букварь — «Шыпас йӧртӧд», кывбуръяс, комиӧдіс роч гижӧдъяс. Вермытӧм сорӧн нин, а пыр уджаліс. 1921–1922 воясся тӧлын сійӧ вӧлі гортас, Помӧсдінын. Сэсянь сійӧ меным гижліс: «Ола эськӧ омӧлика да уджавнытӧ прамӧя ог вермы, регыд мудза. Сэсся пола, мед эськӧ вермӧмысь вывті оз ло. Мӧд поштаӧн мыйкӧ ыстышта, неыджыдтор».
Ионаыд ёна вӧлі тӧждысьӧ коми литература пондаыд. Сійӧ вӧлі аддзӧ: коми литературатӧ дорӧма НЭП, сӧвмыны сійӧ некыдз вӧлі оз вермы. Коми гижысьясыдлы эськӧ оз нин вӧлі весиг пу грӧш мынтыны да, весигтӧ вӧлі оз печатайтны некытчӧ. Кытчӧ вӧлі печатайтан? «Югыд туй» газет — роч. Коми гижӧд лэдзны отсасьысь некод эз вӧв. Мукӧддырйиыс «Югыд туй» редакцияын серавлывлӧны вӧлі Ионалысь гижӧдъяссӧ. Ионаыд «Югыд туйтӧ» оз жӧ зэв ошкы вӧлі.
1922 вося январын меным гижліс: «Збыль, тыдалӧ, «Югыд туяд» комиыс сӧмын нимыс и кольӧма. Важӧн кодь нин тай коми гижӧдсӧ эг аддзылӧй-а. Кыдзкӧ-мыйкӧ, чурки-буди, талун воис январь 1-ой да 4-ӧд лунъясся «Югыд туй»... Абу, тыдалӧ, мусатор газетчикъяслы коми гижӧдыд. Сэсь жӧ ме лыддя быдсяма стихотворнӧй белибердасӧ Ланскӧй коддьӧмлысь — пельыд сьӧдмӧ, синмыд кенясьӧ. Важ грекъяслӧн Аполлон кӧ ловъя вӧлі, важӧн эськӧ аслас ньӧвъясӧн резьйӧдліс сэтшӧм гижысьястӧ. Кысь нин эськӧ сьӧлӧмсянь петысь кӧть ӧтитор, весиг мичаджыка вӧчӧм стих он казяв. А тэ кӧть сьӧлӧмтӧ пыдзырт да сійӧ вир пиас пӧжав коми гижӧдтӧ — оз шогмы коми газетад! Ме эськӧ ӧвсьылі нин «коми» газетад гижӧмысь да, сы бӧрын, кор менсьым дорвыв кык шыльӧдӧм-мольӧдӧм гижӧд бракуйтісны, но бара на сюйся. Ме ӧнӧдз пыр на лыддьылі «ниже своего достоинства» печатайтчыны коми газетын дзик сы вӧсна, мый быдсяма белибердасӧ печатайтӧны, а менсьым, ас думысь не омӧльторъяс, бракуйтлісны».
Коми литература уджӧн пыр сійӧ интересуйтчис. Меным сы вылӧ вӧлі гижӧ: «Меным зэв колӧ тӧдны, мыйяс нин тіян эмӧсь выльторъясыс, мыйкӧ чургӧдчанаджыкыс? Тэ сы йылысь меным гижышт». «Кутшӧм кокни вӧлӧм гижны «еджыд стихӧн»... Кыдзи тэ мӧвпалан та йылысь? Он кӧ зэв дивит, ме сэтшӧм ногнас пондыла мыйкӧ ыджыдджыктор гижны».
Тӧдӧ вӧлі Ионаыд — коми йӧзлысь культурасӧ позьӧ кыпӧдны сӧмын ӧтувтчӧмӧн, ӧтувъя уджӧн. Та вӧсна сійӧ сьӧлӧмсяньыс шыӧдчис Сӧветъяслӧн медводдза Коми съезд дінӧ аслас «Всезырянскому съезду» кывбурӧн.
1922 вося арсянь 1923 вося тулысӧдз Иона бурдӧдчис Кавказын да Крымын. Сэсянь мӧдӧдавліс зэв жугыль письмӧяс, норасис: гажтӧм пӧ Коми муысь, бурдӧм вылӧ пӧ надея воши нин. Сэк Сандрик Миколлы со мый гижлӧма: «Тэнад гижӧдторйыд воис ӧд! Сэсся, сыысь кындзи, мӧд дзоляник воис — гӧтырсянь. Сійӧ и ставыс во джынйӧн! Помӧсдінсянь юӧр абу кӧкъямыс тӧлысь. Мый нин сэн и эм? Кодкӧ ловъя морт эм абу нин бара? Ме со нёльӧд тӧлысь куйла тані, куйлӧмӧн куйла: ты оз на бурд, вӧркъяс дурӧны, сьӧлӧм — омӧль. Мыйӧн шондӧдас — кута ветлӧдлыны, тадзтӧ ки-кокысь уся сэсся. Сьӧкта эськӧ важ дорысь ыджыд, гостор нин чӧжышті!
Сідзкӧ делӧыс — куйлӧм сайын. А вӧчны — нинӧм ог вӧч. Корсюрӧ лыддьыся, кызсӧ сідз куйла. Юрӧн уджавны ог вермы: увгӧны-сёрнитӧны висьысьяс дай сьӧкыд. Мыйсюрӧ гижыштавлі — сьыланкывъяс. Ыста ли, ачым вая ли. Чукӧртанныд кӧ коми гижысьястӧ, ме, гашкӧ, мыйкӧ чукӧрас висьтавны верма — гижа доклад модаӧн, мый ачым чайта колана, дерт, лоӧ кӧ вын. Дзикӧдз бурдӧм вылӧ надея абу. Неуна кӧ эськӧ бурдышта — и шань, во-мӧд кежлӧ. Виччыся, мыйкӧ онӧ-ӧ ыстӧй меным коми гижӧдысь выльторъяссӧ. Висьӧмыд тайӧ юр вемтӧ тшӧтш пыдзыртӧ. Дерт, эськӧ вежӧрыд оз чин да мудзан думайтӧмсьыс ӧдйӧ».
Кывлӧма сійӧ Крымад коми йӧз понда тӧждысьысь ёрт йылысь, сійӧ висьмӧм йылысь. Сылы гижӧ: «Ок, сё муса друг! Пырысь-пыр жӧ эновтчы быд уджысь да босьтчы бурдӧдчыны, дзоньвидзалунтӧ дӧмны, омӧльӧн тай шуӧны тэнӧ, муса друг! Синва сорӧн тшӧкта видзны асьтӧ. Тэнад ӧд tbс,^tbс (лат.) — туберкулёз./^ коньӧрӧй другӧй. Менам олӧмӧй, гашкӧ, эштӧма нин. Кӧть тэ эн кус ме моз. Пӧддельнӧйын кӧ оз воссьы бурдӧдчанін, мыйӧн лоӧ туй — лок татчӧ дырджык кежлӧ. Эн виччысь нинӧм, пыр жӧ эновт уджъястӧ; верман кӧ, бура сёй. Но сӧмын эн думайт, мый верман на уджавны, вежавидзӧмтӧ эновт, олышт кӧть неуна ас вӧснаыд, олӧмыд ӧд водзын на. Ме выйӧдз эн воштысь. Ме ӧд киссьӧм рӧзваль нин: тайӧ лун-вой муртса эг кув вӧркъяс вӧсна. Пыр пыктала. Вӧркъясысь да сьӧлӧмысь ёнджыка куті повны тыяс дорысь.
Ковмас кӧ тӧлысь мында нюжӧдны бурдӧдчан сроксӧ, ыста телеграмма обздравӧ да мед бара бур ногӧн вӧчасны.
Нӧшта шуа: видз асьтӧ, муса друг!»
Медбӧръяысьсӧ Ионакӧд аддзысьлі Москваын, сійӧ вӧлі Крымсянь гортас локтӧ. Сёрни вылас век на важыс кодь, быттьӧ тэрыбджык вӧраса меным кажитчис сэки. Ме сылысь юалі, мися, кыдз-мый дзоньвидзалуныд? Сійӧ зэв ёна чукрасигтырйи нюммуніс да шуис меным: «Бурді». Сэсся кыскис зепсьыс врачлысь справка да шуис: «Со, видзӧдлы!» Ме ӧдйӧджык босьті. Сэтчӧ вӧлі гижӧма: «туберкулёз третьей степени». Ме нинӧм эг шу. Менам ёртъяс нинӧм жӧ эз шуны. Сэсся вель дыр сёрнитім миянын. Сёрнитім быдтор йылысь, медъёнасӧ коми удж йылысь. Зэв нимкодь лои Ионалы, кор висьталім: мися, ми, Москваын велӧдчысь коми студентъяс, коми рытъяс вӧчлывлам, лӧсьӧдчам коми йӧз пӧвстын уджавны.
Кор кутім сёрнитны учреждениеяс комиӧ пӧртӧм кузя дискуссия йылысь (сійӧ вӧлі «Югыд туй» газетын), Иона пузис да зэв сьӧлӧмсяньыс шуис:
— Бара заводитлам важ бӧрын выльысь косясьны коми кыв вӧсна... Коми йӧзлы югыдлунсӧ шедӧдам. Босьтчылам гижны гекзаметрӧн...
Сэсся миянлы, студентъяслы, унаысь шуліс:
— Вайӧ коми сьыланкывъястӧ сьылыштӧй. Гажӧй быри!
Янсӧдчигӧн нин шуим сылы:
— Бурд ӧдйӧджык.
Сійӧ бара жӧ зэв сьӧкыдпырысь нюммуніс да миянлы шуис:
— Кысь эськӧ бурдны да. Вотӧ кымын коми пармаад ола на!
Кывъясыс эз имитны: сійӧ куим тӧлысь мысти куліс.
Йӧзӧс садьмӧдан уджыс сылӧн весь оз вош. Коми йӧз бурӧн казьтыштасны найӧс садьмӧдысьсӧ, на вӧсна тӧждысьысьсӧ.
1924
 
|
This work is in the public domain in the United States because it was first published outside the United States prior to January 1, 1929. Other jurisdictions have other rules. Also note that this work may not be in the public domain in the 9th Circuit if it was published after July 1, 1909, unless the author is known to have died in 1953 or earlier (more than 70 years ago).[1]
This work might not be in the public domain outside the United States and should not be transferred to a Wikisource language subdomain (or as a file it should not be migrated to the Wikimedia Commons) that excludes pre-1929 works copyrighted at home. Данная работа, впервые изданная до 1929 года, находится в общественном достоянии по законодательству США, и может быть опубликована здесь, в мультиязычной Викитеке. Но эта работа не может быть опубликована в национальной Викитеке, которая должна подчиняться законодательству России, т. к. работы этого автора (за исключением изданных до 7 ноября 1917 года) пока не вышли в общественное достояние в России. Этот автор умер в 1981 году, соответственно эта работа выйдет в России в общественное достояние в 2052 году.
The author died in 1981, so this work is also in the public domain in countries and areas (outside Russia) where the copyright term is the author's life plus 30 years or less. |