Хæлæгой (Коцойты)

←

Хæлæгой (1940)
by Коцойты Арсен

→

Фыст датæ: 1940, Рауагъ аз: 1940. Равзæрæн: Коцойты А.Б. Уацмыстæ. – Дзæуджыхъæу : Ир, 2012.

289573Хæлæгой1940Коцойты Арсен

Хæлæгой

Царди-уыди иу лæг, йæ ном Хæлæгой. Цы зæгъын æй хъæуы, уыцы ном ыл, куы райгуырд, уæд нæ сæвæрдтой, — чи сæвæрдзæн йæ сывæллоныл фидисы ном! Нæ, уый йын уыди æрæфтгæ ном, адæм ын æй саккаг кодтой, æмæ йыл фидаугæ дæр кодта, йæхæдæг дæр ыл сахуыр ис, искуы йын æндæр ном уыди, уый йæ рох дæр фæци.

Хæлæгой уыди хæлæггæнаг. Искæмæ-иу дзæбæх дзаума, дзæбæх фос куы федта, йæхимæ чи нæ уыди, ахæм, уæд-иу хæлæгæй фæцæймард æмæ-иу архайын байдыдта, исты амалæй йæхирдыгæй цæмæй фæуа, ууыл. Уый йын куы нæ æнтысти, уæд-иу æнцой нал зыдта.

Иу хатт Хæлæгой иу хъæуы федта диссаджы сираг бæх. Уымæн барæг йæ уæлæ змæлгæ нæ кодта, ихыл бырæгау тахти размæ. Хæлæгойæн дзы йæ цæстытæ баззадысты, æдзух йæ хъуыдытæ уыдысты уый тыххæй, æхсæв-иу æй фыны дæр уыдта. Йæ къух нал тасыди куыстмæ, хæринаг нал агуырдта йæ зæрдæ, дзургæ дæр нывыл никæимæуал кодта. Баихсыди лæг, цыма æгас афæдз фыднизæй фæсад, уый хуызæн сси.

Зылди Хæлæгой, амæлттæ агуырдта бæх йæхи бакæнынæн, фæлæ йын ницы æнтысти — боныгон бæхæн уæгъдæй ссарæн нæ уыди, æхсæв та йыл-иу æхгæд уыди къорд дуары. Æппынфæстаг, Хæлæгой сфæнд кодта бæхы хицауыл хинæй рацæуын. Горæтмæ цæуæн фæндагыл æрбадти йæ размæ фæндаггæрон æмæ йæхи срынчын кодта, хъæрзгæйæ зæххыл ратул-батул кæнын байдыдта. Бæхы хицау баурæдта йæ бæх, æрхызти æмæ бацыди Хæлæгоймæ.

— Цы кæныс, хорз лæг, рынчын дæ, мыййаг?

— О... фæмæлын... о... фæмæлын!..

— Цы кæныс уæддæр?

— О... фæмæлын... о... фæмæлын!

Бæхы хицау фляжкæйæ дон адардта Хæлæгойæн.

— Чердæм цыдтæ, хорз лæг?

— Горæтмæ, горæтмæ. Куы ма бахæццæ уаин.

Бæхы хицау тыхтæ-амæлттæй сыстын кодта Хæлæгойы, бакодта йæ бæхмæ.

— Саргъы гоппытыл хæцын куы бафæразис, уæд дæ сисин, бæргæ.

Хæлæгой дыдæгътæ кæны, дзæбæх нæ лæууы йæ къæхтыл, хъæрзы:

— Ых... ых... фæмæлын!

Иттæг зынæй Хæлæгой саргъы уæлæ æвæрд фæци.

Араст сты. Бæхы хицау цыди фистæгæй, йæ цæст дардта, рынчын куыд нæ рахауа, уымæ. Цæуынц... цæуынц... Иу ран Хæлæгой йæхи æрбатымбылтæ кодта, балхъывта бæхы фæрстæ, фæхъил кодта йæхи, æмæ бæх фатау атахти. Бæхы хицау йæ фæдыл кæсгæйæ баззад. Лæууы иу ран æмæ хъуыдытæ кæны — нырма йæ нæ уырныдта, ахæм хъуыддаг æрцыд, уый. Бæхы хицауы бынаты уæвгæйæ, æндæр лæг æнæмæнг тынг батыхстаид, фæтарстаид. Уымæн дæр афтæ æхсызгон кæм уыдаид, йæ бæх ын йæ бынæй кæй асайдæуыд, уыцы хъуыддаг! Фæлæ уæддæр тæрсгæ дæр æмæ тыхсгæ дæр нæ кодта. Йæ бæхы фæстæ кæсгæйæ куыддæр джихæй бахудтис, мæнæ цыма йын йæ бæх чи аласта, уый ницæйагдзинадыл, кæнæ йæхи æдылыдзинадыл хъуыды кодта. Горæтмæ фистæгæй цæуын фæнд скодта бæхы хицау æмæ æнцад, цыдæр хъуыдытимæ йæ фæндаг цыбыр кодта.

Хæлæгой та, Хæлæгой? Уый замманайы сираг бæхыл маргъау тахтис æмæ уайтагъд горæты фæмидæг. Уым ссарынæй афтæ тæссаг нæ уыдис... «Куынæг бæхтæ нæй стыр горæты»,— хъуыды кодта йæхицæн Хæлæгой æмæ гыццыл уæндондæрæй сулæфыдис. Цæуы Хæлæгой тагъдгомау йæ бæхыл. Тæрсы, исчи йæ куы базона, уымæй... Бæхы хицау уыдис зынгæ лæг, йæ бæхы дæр ын зыдтой адæм. Фæлæ адæм цыдысты æмæ дзы Хæлæгоймæ кæсгæ дæр ничи кодта. Мæнæ тагъд горæтæн йæ иннæ кæрон фæуыдзæн æмæ уæд бынтондæр æдасæй афардæг уыдзæн... Фæлæ йыл уыцы сахат иу барæг фембæлдис. Уыцы барæг уыдис бæхы хицауы зонгæ. Базыдта бæхы æмæ йæ хъуыдыйы дæр нæ фæзынд, уыцы бæхыл æндæр лæг бады, уый. Хæлæгой йæм куы нæ æрлæууыдис, уæд фæгуырысхо, йæ бæх фæстæмæ фездæхта æмæ фæцæуы Хæлæгойы фæстæ. Дзуры йæм:

— Фæлæуу-ма иунæг ныхасмæ.

Фæлæ Хæлæгой уæддæр уымæ нæ хъуыста. Уæд бæхы хицауы зонгæ фæдзырдта милицæмæ. Уыдон тагъд-тагъдæй баурæдтой Хæлæгойы...

Хæлæгой ма йæ хъару æрбамбырд кодта æмæ сыл схъæртæ кæнынмæ хъавыдис, цы уæ хъæуы мæнæй, зæгъгæ, фæлæ йе ’взаг йæ коммæ нал кастис.

Акодтой Хæлæгойы ахæстонмæ æмæ йæ бакодтой уым.

Рудзынгæй йæм кæцæйдæр гыццыл рухс цыдис. Уыдта дзы адæмы тезгъогæнгæйæ. Хъуыстис æм зарын — хъæлдзæгдзинад... уыдонимæ бæхты къæхты хъæр...

Бæхы хицауæн йæ бæх йæ къух ссардта... Чи зоны, æмæ Хæлæгойы хъустыл сираг бæхы къæхты хъæр уайы...

Фæлæ Хæлæгойы уыцы бæхы мæт нал уыдис... уый ныр хæлæгæй марди, фæтæн уынгты æмæ бæлæсты бынты уæгъдибарæй тезгъо цы адæм кодтой, уыдонмæ.

This work is in the public domain in Russia according to article 6 of Law No. 231-FZ of the Russian Federation of December 18, 2006; the Implementation Act for Book IV of the Civil Code of the Russian Federation:

its creator didn't fight or work for Soviet Union victory during the Great Patriotic War — so the 70-year protection term is applied;
and the creator died before January 1, 1954 (more than 70 years ago), and has been not posthumously rehabilitated since that date;
and this work was first published before January 1, 1954 (more than 70 years ago).

This work is in the public domain in the United States because it was first published outside the United States (and not published in the U.S. within 30 days), and it was first published before 1989 without complying with U.S. copyright formalities (renewal and/or copyright notice) and it was in the public domain in its home country on the URAA date (January 1, 1996 for most countries).
This work was in the public domain in Russia on the URAA date January 1, 1996, according to the Law 09.07.1993 No 5351-1 which was enacted on that date:

its creator didn't fight or work for Soviet Union victory during the Great Patriotic War — so the 50-year protection term was applied;
and the creator died before January 1, 1946 (more than 50 years ago from 1/1/1996), and has been not posthumously rehabilitated since that date;
and this work was first published before January 1, 1946 (more than 50 years ago from 1/1/1996).

The author died in 1944, so this work is also in the public domain in other countries and areas where the copyright term is the author's life plus 79 years or less (if applicable), or the copyright term is 83 years or less since publication (if applicable).