Хей-оорга алгаары
| ← Молдурук алгаары | Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери (Өг-бүле биле холбашкан йөрээлдер) |
Мал-маган ыдыктаары → |
| Чаяан чылы: 1990. |
Ийи чечен кижи хей-оорга тудуп алгаш, маргыжып органнар-дыр. Хей-оорганың арнын көргеш, бирээзи мынча дээн:
Эки эрниң арны-дыр.
Өскези:
Эки эрниң арны эвес,
Төлгечи кара маадырның арны-дыр.
Бирээзи:
Чүнүң төлээзинде
Төлгечи кара маадырның арныл?
Өскези:
Муң шеригге мугуртавас,
Түмен шеригге түрүтпес,
Чаңгыс сөзүн сөглээш,
Чарнын дөгеп эртип турзун дээн
ышкажыл.
Бирээзи хей-оорганың чалгынын көргеш:
Эр кара эзирниң чалгыны-дыр.
Өскези:
Эр кара эзирниң чалгыны эвес,
Хаан-Херетиниң чакпазы-дыр.
Бирээзи:
Чүнүң төлээзинде чакпазы болган?
Өскези:
Арзайтының аар ийинден
Арзагар кара сыыны тепкеш,
Өвүрзүнге өг дег кара даштың кырынга
Чаңгыс салаазының иштинге
Сайлап чип орган дээн ышкаш чүл.
Бирээзи хей-оорганың мурнунда ийи хочугур
черин көргеш:
Дарган кижиниң үңгүзү-дүр.
Өскези:
Дарган кижиниң үңгүзү эвес,
Тайга сарала аъттың кулаа-дыр.
Бирээзи:
Чүнүң төлээзинде кулаа болган?
Өскези:
Чеди хемни кежир,
Чеди арты ажыр
Курт-кымыскаяктан
Куду дыңнаалаар дээн ышкаш чүве.
Бирээзи хей-оорганың соңгу ийи хочугур ужун көргеш:
Акта аъттың азыы-дыр.
Өскези:
Акта аъттың азыы эвес,
Арынчылының азыы-дыр.
Бирээзи:
Чүнүң төлээде азыы болганыл?
Өскези:
Муң чылгы быдаратпас,
Түмен чылгы дүүретпес,
Өрү ашканны өрү чедер,
Куду алганы куду чедер дээн
ышкаш чүл.
Бирээзи хей-оорганың соңгу арнын көргеш:
Эки эзерниң арны-дыр.
Өскези:
Эки эзерниң арны эвес,
Эки херээженниң чаяазы-дыр.
Бирээзи:
Чүнүң төлээде чаяазы болурул?
Өскези:
Үрезин кылырда бүдүнгүр чаагай,
Үрени үндүрерде божуу чаагай.
Бирээзи хей-ооганың адаанда кырлаң сөөгүн
көргеш:
Арзайтының сыны дыр.
Өскези:
Арзайтының сыны эвес,
Артыштыгның сыны-дыр.
Бирээзи:
Чүнүң төлээде сыны болган?
Өскези:
Кыжы болур — хар чагбас,
Чайын болур — чаъс дүшпес,
Ары талазы арага-хымыс-биле
найырлап,
Өвүр талазы өреме чөкпек-биле
найырлап турар дээн ышкаш чүл.
Бирээзи хей-оорганың мурнуу үдүнүң ийи чарыын
көргеш:
Хомдуюн[1] суу-дур.
Өскези:
Хомдуюн суу эвес,
Тес суу-дур.
Бирээзи:
Чүнүң төлээзинде Тес суу болган?
Өскези:
Бо чириктен муң шериг ишкеш,
Дидиреп, чүдереп үнерде
Өскүс оол ишкеш,
Өөрүп, каттырып үнгеш,
Муң шеригниң баштыңы чазак кижи
болган дээн ышкаш чүл.
Бир чириктен муң чылгы ишкеш,
Дидиреп, чүдереп үнерде,
Өскүс чаваа ишкеш,
Өөрүп дешкилежип үнгеш,
Муң чылгының баштыңы
Аранчыла аът болган ышкаш чүл.
Бирээзи хей-оорганың калбак кырын көргеш:
Эки эзерниң олуду-дур.
Өскези:
Эки эзерниң олуду эвес,
Алдын эзерниң олунчаа дыр.
Бирээзи:
Чүнүң төлээде алдын эзерниң
олунчаа болганыл?
Өскези:
Аранчылага урарда,
Аянныг-чүүлдүг эзер-дир.
Алчаа кадын саадаарда,
Аңдарылбас, чаагай дээн ышкаш чүл.
Бирээзи:
Эки эзирниң чалгыны-дыр ийин оң.
Өскези:
Эки эзирниң чалгыны эвес,
Хаан-Херети чалгыны-дыр.
Бирээзи:
Чүге Хаан-Херетиниң чалгыныл
дээрге,
Арзайтының аар ийинден
Алдан мыйгак ору Адыгыр-Кара
сыынны теп алгаш,
Бээр ийинге эккеп чип турган.
Бээр ийинден теп алгаш,
Аар ийинге барып чип турган.
Өскези:
Эки эзерниң арны-дыр бо.
Эки эзерниң арны эвес,
Дүктүг-Кара маадырның арны-дыр.
Бирээзи:
Чүге Дүктүг-Кара маадырның арны
дээнил?
Өскези:
Муң шериг кээрге,
Былдавайн тудуп турган,
Түмен шериг кээрге,
Дүвүревейн шургуп турган
Дүктүг-Кара маадырның арны аан.
Хей-оорганы алгаарда, хей-оорганың чүзүнден
эгелээр.
Бирээзи:
Эки эрниң хавааның сөөгү-дүр.
Өскези:
Эки эрниң хавааның сөөгү эвес,
Дүндүгүр маадырның хавааның
сөөгү-дүр.
Бирээзи:
Эки эзерниң олунчаа-дыр.
Өскези:
Эки эзерниң олунчаа эвес,
Эжен-Мергенниң олунчаа-дыр.
Бирээзи:
Эки ыттың азыы-дыр.
Өскези:
Эки ыттың азыы эвес,
Тайга-Сарыг ыттың[2] азыы-дыр.
Бирээзи:
Эки херээженниң чаяазы-дыр.
Өскези:
Эки херээженниң чаяазы-дыр.
Үүлезин бүдүрерде божуу дүрген,
човаг-шылаг чок
Ава кадынның чаяазы-дыр.
Бирээзи:
Эки херээженниң чаяазы-дыр.
Өскези:
Бо Таңды сыны.
Бирээзи:
Бо Таңды сыны эвес, Көгей сыны.
Өскези:
Бо чүнүң чалгыныл?
Бирээзи:
Бо эки эзирниң чалгыны.
Өскези:
Кайынам, эки эзирниң чалгыны эвес,
Хаан-Херетиниң чалгыны-дыр.
Бирээзи:
Чүнүң кулаал?
Өскези:
Эки аъттың кулаа.
Бирээзи:
Эки аъттың кулаа эвес,
Эки-Сарыг ыттың кулаа-дыр.
Өскези:
Бо чүнүң суул?
Бирээзи:
Хомду суу-дур.
Өскези:
Хомду суу эвес,
Көгейниң суу-дур.
Бирээзи:
Канчангаштың Көгейниң суу дээрил?
Өскези:
Өскүс уруг
Өреме, быштак-биле чунуп турган
ышкаш,
Өскүс кулун кудуруун чүктеп алгаш,
Өрү-куду дешкилеп, ойнап турар
боорга,
Ынчап адаан-дыр ийин аан.
Бирээзи хей-оорганың арнын айыткаш:
Эки эрниң арны-дыр.
Өскези:
Эки эрниң арны эвес,
Төлгечи кара маадырның арны-дыр.
Бирээзи:
Чүнүң ужурунда
Төлгечи кара маадырның арны-дыр?
Өскези:
Муң шеригге мугуртавас,
Түмен шеригге түрүтпес,
Чаңгыс сөзүн сөглээш,
Саадактыг чарнын дөгеп эртип
турган ышкажыл.
Бирээзи хей оорганың чалгынын айыткаш:
Эр кара эзирниң чалгыны-дыр.
Өскези:
Эр кара эзирниң чалгыны эвес,
Хаан-Херетиниң чакпазы-дыр.
Бирээзи:
Чүнүң ужурунда Хаан-Херетиниң
чакпазы болганыл?
Өскези:
Арзайтының аар ийинден
Арзагар кара сынны тепкеш,
Өвүрзүнге өг дег кара даштың
кырынга
Чаңгыс салаазының иштинге
Сайлап чемнеп орган ышкажыл.
Бирээзи хей-оорганың мурнунда ийи хочугур
сөөктү айыткаш:
Дарган кижиниң үңгүзү-дүр.
Өскези:
Дарган кижиниң үңгүзү эвес,
Тайга-Сарала аъттың кулаа-дыр.
Бирээзи:
Чүнүң ужурунда Тайга-Сарала
аъттың кулаа болганы?
Өскези:
Чеди хемни кежир,
Чеди артты ажыр
Курт-кымыскаяктан өрү дыңнаалаар
ышкажыл.
Бирээзи хей-оорганың оглу ийи хочугур ужун
айыткаш:
Акта аъттың азыы-дыр.
Өскези:
Акта аъттың азыы эвес,
Аранчыланың азыы-дыр.
Бирээзи:
Чүнүң ужурунда
Аранчыланың азыы болганыл?
Өскези:
Муң чылгыны быдаратпас,
Түмен чылгыны түрүтпес,
Өрү алганны өрү чедер,
Куду алганны куду чедер.
Бирээзи хей-оорганың соңгу арнын айыткаш:
Эки эзерниң арны-дыр.
Өскези:
Эки эзерниң арны эвес,
Эки херээжен кижиниң чаяазы-дыр.
Бирээзи:
Чүнүң төлээзинде
Эки херээжен кижиниң чаяазы
болганыл?
Өскези:
Үүлезин кылырда бүдүнгүр, чаагай,
Үрени үндүрерде божуу-дүрген дээн
ышкажыл.
Бирээзи хей-оорганың адаанда кырлаң сөөгүн айыткаш:
Арзайтының сыны-дыр.
Өскези:
Арзайтының сыны эвес,
Артыштыгның сыны-дыр.
Бирээзи:
Чүге артыштыгның сыны болганыл?
Өскези:
Кыжын болур - хар чагбас,
Чайын болур - кааң дүшпес,
Ары талазын арага, хымыс-биле
найырлап,
Өвүр талазы өреме, чөкпек-биле
найырлап турар дээн ышкажыл.
Бирээзи хей-оорганың мурнуу үдүнүң ийи
чириин айыткаш:
Хомдунуң суу-дур.
Өскези:
Хомдунуң суу эвес,
Тес суу-дур.
Бирээзи:
Чүнүң ужурунда Тес суу болганыл?
Өскези:
Бо чириктен муң шериг кешкеш,
Дидиреп, чүдереп үнерде,
Өскүс оол ишкеш,
Өөрүп, каттырып үнгеш,
Муң шеригниң баштыңы чанчын
болган.
Бо чириктен муң чылгы ишкеш,
Дидиреп чүдереп үнерде,
Өскүс чаваа ишкеш,
Өөрүп, дешкилеп үнгеш,
Муң чылгының баштыңы
Аранчыла аът болган дээн
ышкажыл.
Бирээзи хей оорганың калбак кырын
айыткаш:
Эки эзерниң олуду-дур.
Өскези:
Эки эзерниң олуду эвес,
Алдын эзерниң олунчаа-дыр.
Бирээзи:
Чүнүң ужурунда
Алдын эзерниң олунчаа болганыл?
Аранчылага урарда,
Аянныг-чүүлдүг эзер-дир.
Агаа кадын саадаарда,
Аңдарылбас, чаагай дээн ышкажыл.