Хизанты тыххæй (Коцойты)

by Коцойты Арсен

Хизанты тыххæй

«Æфсир»-ы номерты фыст уыди Дзауыкомæй, уым, дам, иу къорд хизантæн сæ зæхх æлдар цъунайраг бонджын лæгтæн ауæй кодта. Нæ фыссæг æмбал Гулиты Ефим æрдиаг кæны ацы хабарыл, дис кæны, ног закъон, дам, рацыди æви цы?! Дзæгъæлы дис кæны нæ фыссæг æмбал...

Кæд уыди раст закъонтæ Уæрæсейы? Кæнæ дзы цы закъонтæ ис, уыдон æххæстгæнæг кæм ис?

Рагæй нырмæ хизантæ удхары цард æрвитынц. Уыдон царды æгъдæуттæй зындæр ма кæм уа, фæлæ сæ чи уадзы афтæмæй дæр цæрын! Куы иуæрдыгæй æрыхъуысы, куы иннæрдыгæй: мæнæ та æлдар уæлдай фиддон сæвæрдта, мæнæ та æнæгъдауæй æфхæры...

Уыцы æфхæрдтæн, æнæгъдау фиддонтæн кæрон нæ уыдзæн, цалынмæ хизантæ æлдæрттæй хæрз хицæн нæ ауой. Æндæраз Кавказы наместник бæргæ фæнд кодта, цæмæй хизантæн, цы зæххытыл цæрынц, уыдон лæвар баззайой, æлдæрттæн та къазнайæ фыст куыд æрцыдаид сæ зæххыты аргъ, фæлæ уыцы фæндыл Петербурджы стыр хицæуттæ не сразы сты...

Æмæ хизантæ сæ фыдæвзарæны цард кæдмæ æрвитдзысты, бæрæг нæу...

Чи сты хизантæ, куыд фыст уыдысты, куыд æндæрхуызон кодтой хизанты закъонтæ, уый сæхицæй дæр бирæтæ нæ зонынц.

Æз афтæ æнхъæл дæн, æмæ ам уыдоны тыххæй иу-дыууæ ныхасы зæгъын æмбæлы.

Раджы, нæ хæхбæсты адæмтæ уыцы змæст куы уыдысты, кæрæдзи цæрын куынæ уагътой, тынгдæр та Цæгат Кавказы ’рдыгæй, уæд ирон адæмæй бирæтæ, сабыр царды фадат агургæйæ, лыгъдысты Хуссар Кавказмæ, Гуырдзыстонмæ. Гуырдзиаг æлдæрттæ уыдонæн лæвæрдтой цæрынæн сæ æвзæр зæххытæ. Уыдон уыдысты фылдæр дурджын, пыхсджын, цъыфдзаст зæххытæ æмæ йе хуымæн нæ бæззыдысты, йе уыгæрдæнæн. Фæлæ æрцæуæггæгтæн кæм уыди хорзæй æвзарæн — æрцардысты-иу уыцы æвзæр зæххытыл.

Дыууæтæ-иу бадзырдтой: æрцæуæггæгтæ æлдарæн исты пайда куыд лæвæрдтаиккой йе хорæй, йе æндæрæй, æлдар та уыцы зæххытыл цæрыны бар уыдон йеддæмæ æндæр адæмæн куыннæ лæвæрдтаид.

Стыр фыдæбæттимæ æрцæуæггæгтæ (хизантæ) уыцы æвзæр зæххытæй хорз хуымтæ, хорз уыгæрдæнтæ скодтой æмæ афтæмæй æлдæрттæн стыр пайда лæвæрдтой. Уыдон ма ноджы уымæй пайда уыдысты æлдæрттæн, æмæ сын уыцы тас рæстæджы сæ ис, сæ бон хъахъхъæдтой.

Дыууæтæм дæр пайда кастысты ацы царды æгъдæуттæ æмæ фидыдæй цардысты.

Фæлæ 60-æм азты, кусджытæ паддзахы манифестæй куы рауæгъд сты, уæд сæхицæн цæрæн зæххытæ агуырдтой, æмæ афтæмæй зæххы аргъ æвиппайды фылдæр кæнын байдыдта.

Зæххагурджытæ куы сарæх сты, уæд æлдæрттæ ферох кодтой, хизантимæ рагæй-æрæгмæ цы æгъдæуттыл цардысты, уыдон æмæ сыл фылдæрæй-фылдæр фиддонтæ æвæрдтой, кæннод та сæ иудадзыг сæ бынæттæй стын кодтой. Куыдфæстæмæ æлдæрттæ æрцæуæггæгты афтæ æфхæрын байдыдтой, афтæ бирæ хъаугъатæ цыди сæ астæу, æмæ сæм хицæуттæн дæр нал уыди æнæ æркæсгæ.

1891-æм азы рацыди «хизанты закъон». Фæлæ уыцы закъон афтæ фыст уыди, æмæ та уый дæр нæ бафæрæзта хизанты æмæ æлдæртты сæ хъаугъайæ фæуромын.

Тынг галиутæ фыст у уыцы закъон — чердæм дзуры, цавæр у, ничи йын ницы бамбардзæн.

Закъоны 2-аг статья афтæ зæгъы: «Хæдзаруатæй, хуымгæндæй, уыгæрдæнæй, дыргъдонæй — цыдæриддæр хизанты къухы уыди ацы закъон рахъæры онг, уыдон нырæй фæстæмæ дæр сæ къухы куыд уой, ныронджы аргъыл, ныронджы фиддонтыл».

Ацы статья бакæсгæйæ, хизан загътаид:

— Уæ цæрæнбон бирæ уа, махæн нæ бартæ закъонæй чи ныффидар кодта — ныр нын тас нал у, æлдæрттæ нæм уæлдай æвнæлд нал æрбакæндзысты.

Фæлæ чысыл æддæдæр 5-æм статья 2-аджы дзæбæх фæндтæ ницæмæ æртардта.

5-æм статья афтæ зæгъы: «Æлдары бон у хизаны йæ зæххæй сыстын кæнын, æрмæст ын хъуамæ афæдз раздæр йæ фæнд базонын кæна».

Æлдары бон уый куы уа, уæд æй цы фæнда, уый кæндзæн. Йæ зæххы аргъ фæфылдæр кæнын æй куы фæнда, уæд зæгъдзæн хизанæн:

— Бафид мын уыйас! Кæд нæ фидыс, уæд дæхи лидзынмæ цæттæ кæн, афæдзмæ хъуамæ ахицæн кæнай дæхи.

Кæнæ æлдарæн æндæр исчи фылдæр аргъ куы фида йæ зæххæн, уæд-иу зæгъдзæн:

— Мæ зæхх мæхи хъæуы, афæдзы онг дæхи асыгъдæг кæн ардыгæй.

Бæргæ ма дзы уыди уыцы закъоны иу статья — 7-æм, кæцы чысыл хæцы хизанты фарс, афтæ зæгъы: «Æлдар хизаны йæ зæххæй куы сура, уæд ын хъуамæ йæ хæдзæрттæн, йæ бакуыст дыргъдæттæ-йедтæн дыууæ аргъы бафида».

Фæлæ 7-æм статья дæр ницы у, æлдарæн бирæ фылдæр æхца куы лæвæрдæуа, уæд дыууæ аргъы дæр æнцонæй бафиддзæн. Уыцы хуызæнæй 7-æм статья дæр ницы бæрæг феххуыс уыдаид хизантæн...

Уæддæр æлдæрттæ уыцы 7-æм статьяйы тыххæй иууылдæр сæ гæрзтæ рабастой. Хъаст хъасты фæдыл хæссын байдыдтой Петербургмæ, фервæзын, дам, нæ кæнут ацы дыууæ аргъы фидынæй, кæннод сæфæм.

Цы зæгъын æй хъæуы, Петербурджы стыр хицæуттæ дæр та æлдæртты фарс фесты: 1910-æм азы рауагътой ног закъон, кæцы фехæлдта дыууæ аргъы фиддон хизанты хæдзæрттæ-йедтæн, æнæуи куыстытæн та æппын ницыуал саккаг кодта.

Афтæмæй фервæзтысты æлдæрттæ 7-æм статьяйæ æмæ фыццагæй уæндондæрæй бавнæлдтой хизантыл ног фиддонтæ æвæрынмæ æмæ сæ сæ зæххытæй сурынмæ.

Цы ма хъæуы æлдары, цасдæриддæр æй фæнда, уыйас фиддон сæвæры æрцæуæггæгтыл, куынæ фида, уæд та йæ сургæ кæны.

Уыцы хуызæнæй 1900-æм азæй фæстæмæ хизанты фыдæвзарæнтæ стыхджын сты: æлдæрттæ сын сæ туг банызтой æмæ сын «макæ» зæгъæг нал ис — закъон уыдоны фарс фæци...

А фæстаг афонты Кавказы дæр æмæ Петербурджы дæр дзурын райдыдтой хизанты цардæн исты æгъдау саразыны тыххæй, фæлæ нырма ницы бæрæг ис.

Æнхъæл стæм, æмæ ныр цы закъонтæ фыст æрцæуой, уыдонмæ гæсгæ хизантæн, цы зæххытыл цæрынц, уыдон балхæныны бар къазнайы фæрцы уæддæр ратдзысты.

Æппынфæстаг, Дзауыком нæ цæмæй фæрсынц, уымæн дзуапп дæттæм:

Æлдар хизанæн афæдз раздæр куы базонын кæна йæ фæнд æмæ йын йæ лидзæн бон йæ хæдзæрттæ-йедты аргъ куы фида, уæд ныры закъонтæй йæ бон у уый асурын, кæннод нæу, æмæ æфхæрдтытæ уæд сæ хъаст хæццæ кæнæнт Калакмæ.