Хъæууон банчытæ (Коцойты)

by Коцойты Арсен

Хъæууон банчытæ

I

Дуне куыд рагон у, афтæ рагон у «пайда» дæр. Уыди æмæ ис ахæм адæмтæ, тыхсты бон чи баххуыс кæны лæгæн, æппын пайдайы мæт нæ кæнгæйæ. Уыди æмæ ис ахæм адæмтæ дæр, пайдамæ куынæ æнхъæлмæ кæса, уæд судзины йас æххуыс чи нæ фæуыдзæн тыхст лæгæн. Рагон библиаг таурæгъ афтæ зæгъы: дыууæ æфсымæрæй хистæр цуанæй стонгæй æрцыди æмæ кæстæрмæ хъæдурфых æрæййæфта.

— Авæр мын дæ хъæдурæй, — куырдта хистæр.

Кæстæр загъта:

— Ратдзынæн, фæлæ мын ууыл ды дæ хистæрдзинад ратт.

Уый стонгæй марди æмæ ауæлдай кодта йæ хистæрдзинад, афтæмæй уыцы рæстæджы хистæрдзинады бирæ тых, кад æмæ аргъ уыди.

Фæлæ рагон заманы, адæмтæ ма мыггаггай куы цардысты, сæ царды уаг æхцайыл арæзт куы нæма уыди, уæд цъаммар «пайдагæнджытæн» цыбыр уыди сæ фæндаг.

Фыццаджы пайдайы æгъдау уыди афтæ:

— Мæнæ дын 5 барæны хор — фæззæджы мын сæ 8 барæнæй ратдзынæ.

— Мæнæ дын 30 æлмæрины тын — афæдзы фæстæ мын сæ 50 æлмæринæй бафиддзынæ.

— Æртæ боны дын хуым кæнын — фæззæджы мын ды цыппар боны бахуым кæн.

Афтæмæй дард ацæуæн нæ уыди пайдагæнджытæн.

Фæлæ æхца куы фæзынди, адæмтæ мыггаггай куынæуал цæрынц æмæ фыдæлты æгъдæуттæ рох кæнын куы байдыдтой, уæд фæндæгтæ байгом сты цъаммар пайдагæнджытæн.

Æппынæрæджы дæр ма нæ хæхбæсты нæ зыдтой, цы у вексель, распискæ — адæм фылдæр дзырдæй æууæндыдысты кæрæдзийыл, кæнæ-иу лæдзæгыл уыгард кодтой. Ныр та ма æнæ вексель, æнæ распискæ чи ауадздзæн йæ къухæй æхца? Кæнæ ма бирæ разындзæн ахæм адæмтæ, æнæ пайдамæ æнхъæлмæ кæсгæйæ, тыхст лæгæн чи баххуыс кæна?

Афтæ алцæмæй дæр: культурæ æмæ ахуырады хорздзинæдтæй æвзæрдзинæдтæ раздæр хæццæ кæнынц адæммæ.

Адæймагмæ иу-дæс туманы уæгъд æхца куы бамбырд вæййы, уæд сæ пайдайыл ауадзы.

Куыд пайда?

Закъон сомæй процент 12 капеккæй фылдæр исын нæ уадзы, махмæ та сомæй 30 капеччы аслам процент хонынц.

30 процентыл куы уаид хъуыддаг, уæд ма ницы кæнид, фæлæ цъаммар пайдагæнджытæ процент схæццæ кæнынц 100–200-мæ.

Мах нæхуыдтæг федтам ахæм хабар. Дуканигæс сусæгæй тыхст адæмæн æхца пайдайыл лæвæрдта, вексель иу ныффыссын кодта афæдзы ’рдæгмæ 100 сомыл, æхца та-иу ратта 50 сомы. Иуæй-иу пайдагæнæг та афтæ кæны: ныффыссы вексель дыууæ хатты фылдæрыл æмæ тыхст лæгæн зæгъы:

— Кæд мын æмгъуыдыл бафидай ме ’хца, уæд дæ туманæн æртæ сомы йеддæмæ нæ райсдзынæн, куы нæ бафидай æмгъуыдмæ, уæд та мæ-иу ма рахъаст кæн — ацы вексельмæ гæсгæ дæ дыууæ хатты фылдæр райсдзынæн.

Фæлæ ма æууæнк кæм ис — хæсджын æмгъуыдыл куы æрхæссы æхца, уæддæр пайдагæнæг йæ дзырдыл нал басæтты æмæ дзы æххæстæй, вексельмæ гæсгæ бацагуры.

Вæййы ноджы афтæ:

Хæсджынæн æмгъуыдыл бафидын йæ бон куы нæ вæййы, бахъастæй та тæрсгæ куы кæны, уæд пайдагæнæг йæхи сцъаммар кæны æмæ йæ чысылгай цъирын байдайы.

Къуырийæ-къуыримæ, мæйæ-мæймæ сæ астæу вæййы ахæм ныхас:

— Æри мын ме ’хца, кæннод дыл судмæ бадæтдзынæн.

— Ма мыл бахъаст кæн, мæ хъуыддæгтæ, мæ фæндтæ фæдзæгъæл уыдзысты.

— Хорз, нæ та дыл бахъаст кæндзынæн, фæлæ мын æмгъуыд æддæдæргæнæггаг иу-дыууæ туманы æри.

Цы гæнæн вæййы — бафиды.

Иу мæйы фæстæ ноджыдæр афтæ, стæй та ноджыдæр.

Ахæм фиддонтæй хæсджын хаттæй-хатт йæ хæсы бæрц бафиды, уæддæр векселы фиддон — разæй, хицæнæй.

Афтæмæй мæгуыр лæг йæ фæстаг хæдон ласынмæ æрцæуы.

II

Ацы рæстæджы пайдагæнджытæ мæтыхау сбирæ сты æмæ раст кусæг адæмы стигъынц, заууатмæ сæ тæрынц.

Нæ æмбаргæдæр адæмтæ рагæй æрдиаг кæнынц ацы фыдбылызы хъуыддагыл, хъуыды кæнынц, куыд фервæзын кæной расткусæг адæмы пайдагæнджыты ныхтæй.

Бахъуаджы бон æхца æнæ пайдайæ, кæнæ чысыл процентыл кæцæй райса, ахæм бынат куы уа тыхст лæгæн, уæд æй æндæр ницы хъæуы, уæд ирвæзт у пайдагæнджыты ныхтæй.

Фæлæ уый кæм ис!..

Ис банчытæ, паддзахады банк æмæ æндæртæ дæр, фæлæ уырдыгæй дæттынц æхца æрмæст уыдонæн, зæххытæ, хæдзæрттæ кæмæ ис, мæгуыр расткусæг лæгыл та кæм æууæндынц!

Уымæ гæсгæйæ нæ æмбаргæдæр адæмтæ рагæй хъуыды кæнынц æмæ сæхи хъарынц хъæуты мæгуыр кусæг адæмы фаг банчытæ аразыныл.

1877-æм азы Æрыдон сарæзтой се ’хсæн ахæм банк (общественная касса). Фыццаг дзы æрæвæрдтой æрмæст 300 сомы, фæлæ йын адæм йæ хорздзинад куы бамбæрстой, уæд æй фылдæрæй-фылдæр кæнын байдыдтой æмæ йæ 15 мины онг схæццæ кодтой.

Алы æрыдойнагæн дæр йæ бон уыди уырдыгæй бахъуаджы бон æхца исын 9 туманы онг 10 процентыл афæдзмæ.

Уыйфæстæ ахæм банк фæзынди Уæлгинскæйы дæр — йæ аразæг уыди Байаты Гаппо.

Бирæ фæхъардта йæхи Байы-фырт ууыл, цæмæй алы хъæуы дæр ахæм банчытæ сараза, æмæ кæд комкоммæ йæхицæн нæ бантысти банчытæ бирæ рæтты саразын, уæддæр уый дзыхæй бирæ адæм бамбæрстой хъæууон чысыл банчыты пайдадзинад...

Уалынмæ фæзынди 1904 азы закъон хъæууон банчыты тыххæй.

III

Ныр дæр ма хаттæй-хатт æрыхъуысы ныхас: ницæмæн, дам, хъæуынц нæ хъæууон адæмæн банчытæ. Ацы ныхас зæрдæмæ уæд цæуид, адæмты цард æхцайыл арæзт куы нæ уаид, пайдагæнджытæ расткусæг адæмы фæллоймæ гæппæввонгæй куы нæ бадиккой.

Кусæг лæгмæ бахъуаджы бон æхца куы уаид, уæд йæ алы куыст дæр рæвдз цæуид, уæд йæ алы базайраг дæр афойнадыл уæй кæнид æмæ дзы хорз аргъ исид. Кæнæ хаттæй-хатт исты куыст, исты хъуыддаг райдайынæн нæ вæййы æхца, æмæ лæг æнцад бады...

Нæй... Æнæ æхцайæ цæрæн нал ис, æмæ кæд хъæздыджытæн, сæудæджер адæмæн ис стыр банчытæ, уæд хъуамæ уыдон ныхмæ хъæууон кусæг адæмæн дæр сæхи фаг банчытæ уа...

Фæлæ ма иу ныхас та афтæ кæнынц, хъæууон банчытæ, дам, уымæн нæ хъæуынц, æмæ æххуыс кæнынц лыстæг, къухæй куыстытæн, кæцытæ, дам, фесæфинаг сты æмæ цас тагъддæр фесæфой, уыйас хуыздæр у. Бæлвырд, ис ахæм куыстытæ, бынтондæр фабрикты къухтæм чи бацыди, ис ахæмтæ дæр, æмæ фабрикты дæр сты, хъæуты дæр, фæлæ уыдон дæр цас тагъддæр ахицæн уой фабриктæм, уыйас хуыздæр. Иу цъухъайы фаг тын бауафыныл дыууæ-æртæ мæйы фæкусдзынæ, афтæмæй фабричы куыст сгæллад, хуыздæр æмæ рæсугъддæр, 4–5 сомы аргъ йеддæмæ нæу. Цы зæгъын æй хъæуы, ахæм къухæй куыст æнæпайда куыст у æмæ, фæлтау бынтон куы ферох уа, уæд хуыздæр у.

Фæлæ къухæй куыстытæй ис бирæ ахæмтæ дæр, нырма фабричы дуарæй дæр чи нæ бакасти, кæнæ та фабриктыл тыхджындæр чи кæны. Гауызты хуыздæртæ æмæ зынаргъдæртæ къухæй æлвыст сты, æнхъæл стæм, æмæ нырæй фæстæмæ дæр афтæ уыдзæни — машинæйы куыст гауызтæ къухæй куыстыты нæ амбулдзысты. Кæнæ, зæгъæм, зæрингуырды куыст. Фабрикæ йæхи хъары ацы куыст йæхимæ айсыныл, фæлæ, куыд уынæм, афтæмæй йын ныронг ницы æнтысы. Уæд уисæй чыргъæдтæ, чырынтæ бийыны куыст та куыд цæуын кæнут машинæйы къухмæ!.. Ис ма ноджы бирæ ахæм куыстытæ, æмæ уыдонæн ахъаз кæнын цæмæй æвзæр у?

Уый фæстæ у зæххы куыст. Алы халсар дæр чысылгай биноныгкуыст зæххыл куыд æрзайа, афтæ никуы æрзайдзæн. Мах уынæм, æмæ уыцы бирæ зæххытæ иу конд, иу тыд кæм цæуынц, уым алцы дæр æвзæр зайы. Æнæуи дæр зæххы куысты машинæтæ фабриктæ æмæ заводты хуызæн не сты — цыбыркъух адæмæн дæр сæ бон у уыдон æлхæнын, иуæн кæм нæ уа, уым та къордæй иумæ æлхæндзысты...

Ахæм зæххыкуыстгæнæг адæмæн бахъуаджы бон, æхца æфстау æнæзивæгæй кæцæй исой, ахæм банчытæ куы уа, уæд уый цæмæй æвзæр у? Кæнæ цæмæй æвзæр у бындзы куыст, кæнæ дыргъыкуыстгæнджытæн бахъуаджы бон æхца æнцон ссарæн куы уа?.. Нæ, хъæууон банчытæ нæ хъæуынц, чи зæгъы, уыдон рæдийынц. Расткусæг лæг бахъуаджы бон пайдагæнджыты ныхтæм куы хауа, уæд уый хъуамæ хорз макæмæ кæса...

Хъæууон банчытæ хъæуынц æмæ, цæмæй сарæх уой, ууыл хъуамæ алчи дæр йæхи хъара.

Ныронг ранæй-рæтты земство æмæ иугай лæгтæ лæууыдысты ацы хъуыддагыл, фæлæ сæм æхца фаг нæ уыди æмæ сын бирæ ницы бантысти...

Фæлæ 1904-æм азæй фæстæмæ хъæууон банчытæ аразыныл ныллæууыди паддзахады банк. Æмæ уæд загътой иууылдæр:

— Ныр, Хуыцауы фæндæй, иу къорд азты фæстæ алы хъæуы дæр уыдзæни банк, æмæ пайдагæнджыты уæззау арм фыццагау нал уыдзæни æвæрд расткусæг адæмы бæрзæйыл. Фæлæ хъуыддаг афтæ нæ ацыди. Æхсæз азы рацыди уæдæй, æмæ нырма æгас Уæрæсейы æртæ мины бæрц йеддæмæ банчытæ арæзт нæма æрцыди.

Паддзахады банк фæнд хорз скодта, æхца йæм ис йæ сæххæст кæныны фаг, фæлæ йæ уæддæр хорз сæххæст кæнын нæ фæразы.

Фæнд афтæ уыди, æмæ банчытæ хъуамæ тынгдæр цыбыркъух кусæг адæмæн æххуыс кодтаиккой, фæлæ закъон афтæ фыст æрцыди, æмæ та хъæууон адæмæй дæр дзагармдæр чи у, уыдон къухтæм бахауынц банчытæ, бирæ мæгуыр кусæг адæмæн та сæм бацæуæн дæр нæй...

Мах къорд хæттыты æрыхъуыстам, бонджындæр хъæууон адæмтæй бирæтæ кæй райсынц банчытæй æхца чысыл пайдайыл æмæ сæ мæгуыр адæмæн стыр пайдайыл кæй фæдæттынц.

Афтæмæй та хъæууон банчытæ дæр мæгуыр кусæг адæмæн æххуысы бæсты пайдагæнджытæн фылдæр æххуыс кæнынц.

Уæрæсейы ахæм диссæгтæ бирæ æрцæуы — хорзы тыххæй дзы цы аразынц, уый дæр æвзæрырдæм фæвæййы.

Закъоны 14-æм статья сæхгæдта банчытæм фæндаг мæгуыр лæгæн, цыфæнды æууæнкджын уа, цыфæнды куыстуарзаг уа, уæддæр. Иугæр банк 4–5 бонджын лæджы къухты куы бафта, уæд уыдоны бон у иу мæгуыр лæг дæр уырдæм нæ бауадзын. Кæд хъæууон банчытæ мæгуыр кусæг адæмы тыххæй сты, уæд цæмæн бахъуыди 14-æм статья? На уый нæй, æмæ цъаммар пайдагæнджытæн æххуысы тыххæй кæд сты, уæд та йæ афтæ зæгъын хъæуы.

Нæ, мах афтæ æнхъæл не стæм, æмæ 1904-æм азы закъон пайдагæнджытæн æххуысы тыххæй у.

Уый у цыбыркъух кусæг адæмы пайдайы тыххæй æмæ сын цæмæй æцæг пайда уа, уый тыххæй йæ саразын хъæуы афтæ, мæгуыр кусæг лæгæн бахъуаджы бон банчытæй æнцонæй æхца райсæн куыд уа.

Уыйфæстæ у, æмæ хъæууон банкæн йæ аразын æгæр зын у — сфæнд кæнынæй йæ сæххæст кæнынмæ бирæ мæйтæ аивгъуыйы. Цæмæн хъæуы Петербургимæ рафысс-бафысс, æгъгъæд цæуылнæ у ам бынæттон паддзахады банчытæй бар исын?

Иннæ у, æмæ банчытæн сæхимидæг æгæр бирæ гæххæтт фыст цæуы — дзæгъæл фыст... Гæххæтт æхцайы аргъ у, йæ фыссын дæр афтæ, афон ыл бирæ сæфы, æнæуи дæр дзæгъæлы рафысс-бафысс хъуыддæгтæн цæлхдур у, æндæр ницы.

Ноджы ма уый зæгъæм, æмæ хъæууон банчытæ дæр æгæр бирæ пайда (процент) исынц мæгуыр адæмæй — сомæй пайда 10–12 капекмæ схæццæ вæййы. Паддзахады банк йæхæдæг дæр æгæр исы, рентæ йын сомæн 4 капеччы йеддæмæ нæ дæтты, ам та сомæй 6 капеччы исы... Афтæ чи зæгъы, ацы хъæууон банчытæ дæр паддзахады банк йæхи пайдайæн скодта, уыдон дæр, æвæццæгæн, уыйас мæнг нæ дзурынц.

Фæлæ мах ныр æппæт уыдæтты тыххæй хъуамæ ма фæхъуыды кæнæм, хъуамæ ма сбадæм æнхъæлмæ кæсыныл, цалынмæ 1904-æм азы закъон аразой, фæлæ цы кæнæм, уый нæхæдæг...

Хъæууон банчытæ хорз арæзт куы уой, уæд мæгуыр адæмæн стыр пайда кæй сты, уый зонын хъæуы. Æмæ хорз уаид, алы хъæу дæр, куыд сын æнцондæр у, куыд сæм хуыздæр кæсы, афтæ сæхуыдтæг куы аразиккой æхсæны банчытæ.

Хъæу йæхæдæг куы нæ арæхса, уæд та — æппыннæйы бæсты 1904-æм азы закъонмæ гæсгæ банк дæр хорз.

Фæлæ искæмæ æнхъæлмæ кæсынæй пайда нæй... Афтæ куы зæгъæм, мæнæ нæм хицæуттæ æрбацæудзысты, банчытæ нын сараздзысты, нæ иннæ хъуыддæгтæ дæр, уæд фæрæдидзыстæм.

Фæлтау, цы кæнæм, уый нæхæдæг.