Элнет (Чавайн)/Кокымшо книга/Икымше йыжыҥ

Сергей Григорьевич Чавайн
«Элнет» роман

КОКЫМШО КНИГА

Икымше йыжыҥ

1

Григорий Петровичлан Чачий ыш ӱшане. Лӱдшаш уке гын, Григорий Петрович шкеже молан тыге йӧслана, сынжат каен чыла?.. Чачий шорташ тӱҥале. Вет тудо еҥым пуштын. Еҥ пуштмо — вуй кайышаш паша. Еҥ пуштмылан Сибирьыш, каторгыш колтат. Чачий але пеш самырык гынат, тидым раш шинча. «Ынде илыш кече пытыш, — шона Чачий. — Мом ышташ? Каньысыр гыч кузе утлаш?»

Чачийын шинчавӱдшӧ Григорий Петровичын шӱмышкыжак йогыш. Григорий Петрович, уло вийжым поген, шкенжым кидышкыже нале, Чачийлан шыман гына пелештыш:

— Ит лӱд, Чачий, Макар колен огыл. Тидым аватлан Чужган Элександр шкак ойлен. Тудо тендан дек тыйым кычал толын. Тыйын малымет шеҥгеч мый тендан деке миен тольым...

Тыгай мутым колмекше, ик минутлак Чачийын чонжылан руден колтымыла чучо. Макар колен огыл гын, молыжо тунарак шучко огыл. Ик минут чоло жапыште Чачийын вуйыштыжо тӱрлӧ шонымаш ала-мыняр гана, ала-мыняр тӱрлын пӧрдын савырныш: «Макар колен огыл... Макар тӧрлана. Тӧрланымекше, тудо адак Чачий деке толеш, адак Чачийым Макарлан пуэн колтат... Уке, уке! Макар дек уэш каймеш, лучо колаш». Чачийын чонжо утларак веле шолаш тӱҥале...

— Григорий Петрович, мый, колем гынат, Макар дек тегак ом кай!

— Ит ойгыро, Чачий. Мыйын шонымаште, тыланет Макар деке каяш ок тӱкнӧ. Конешне, Макарже тыйым мӧҥгӧ пӧртылташ шона, шке эрыкше лиеш гын, толын наҥгаяш тӧча ыле, но тыйын ойлымет гыч пале: Чужган кува тыйым мӧҥгеш намияш ок кӧнӧ. Нунын шотышто, тый Макарын ешыжым пеш чот койдаренат... Тидын нерген шонымашым ме кызытеш кудалтена: ачат савырнен толмек гына раш лиеш. Рушла тыге ойлат: эр — кас деч йӧнанрак...

— Ачийже кушко каен?

— Мый тыланет шым каласе, ужат... Ачат Чужган Элександр дене пырля тыйым кычалаш каен...

— Авийже мом ойла?

— Ават шке семынже ойгыра: ала-кӧ тыйым Макар деч йӱкшыктарен колтен, манеш. Ну, тидын нерген сита, вет тыят, мыят таче кочкын огынал, а кече ятыр лийын, кечывал деч вара кок шагатат шуын... Чайым шолтена, муным пеле кӱктена.

— Чай шолташ вӱдетше уло? Кушто ведрат?

— Вӱдым мый шке пуртем. Кызытеш тыйым иктат ынже уж...

Чай йӱмӧ годым Григорий Петрович Чачийлан шке илышыжым ойлен... Тиде кечылаште Григорий Петрович тунар йӧсым чытен, тудын тунар чонжо йӱлен, а чон почын ойлаш воктенже ик еҥат уке улмаш, сандене Чачийлан шке ойгыжым ойлыде нигузеат чытен огыл. Чачий — ялысе, тунемдыме самырык ӱдыр гынат, Григорий Петровичын ойгыжым ыҥыла: вет тудат кугу ойгыш пернен. Ойган кок самырык шке ойгыштым ваш-ваш ойлыде кузе чытат?.. Григорий Петровичын южо ой савыртышыжым Чачий раш ок ыҥыле гынат, ик мутшат ӱлкӧ ынже воч манын колыштеш. Григорий Петрович книгам лаштыклымыла ойлен кая. Тудо «книган» кажне лаштыкше Чачийын кумылжым Григорий Петрович дек чакрак да чакрак шупшеш. Григорий Петровичын ойлен чарнымыжлан Чачий шке ойгыжым мондыш, Григорий Петровичым туге чаманыш, тыгай чаманымаш умбакыже пеш ныжылге шижмашыш савырнен кертеш...

Григорий Петрович ден Чачийын кочкын-йӱын теммышт годым пырдыжыште кечыше шагат ныл гана перыш...

— Ындыже омо пызыра. Мый изиш каналташ возам. Иктаж кок шагат гыч кычкыре. Тувешке, уна, тиде сӱретан книгам монь ончен юватыл, — Григорий Петрович Чачийлан кугу коман книгам конден пуыш, шкеже малыме пӧлемышкыже кайыш, койкышкыжо возо. Григорий Петрович кодшо йӱдымат йӧршеш мален огыл, тулеч ончычат сайын малымыже лийын огыл, сандене тӱсшат каен, туйо еҥла веле коеш...

Григорий Петровичын малаш вочмекыже, Чачий ӱстембачын погыш, ате-шӧрым мушкедыш, пӧртым ӱштӧ, вара сӱретан книгам ончаш шинче. Тудо книгаште ала-могай сӱретат уло. Чачийлан утларакше тӱрлӧ янлык ден кайык сӱрет келшышт: чылт илыше гай койыт, сӱретленат моштыман вет!.. Возымыжат пеш сай дыр? Лудынжо Чачий ок мошто... Чачий книгам петырыш да окна воктек миен шинче. Окна гыч уржа пасу коеш. Уржа шуын... Уржа пасу тӱкалге теҥызла лӱҥгалтеш. Тудо теҥыз покшелне теве тыште, теве тушто касалык пӱчкылт кая. Уржа лоҥгаште калык куткыла шолеш... Кызыт изиже-кугужо, пӧръеҥже-ӱдырамашыже — чылан пасушко каеныт. Тӱредше-влак кумык пӱгырнат, кок-кум гана чошт, чошт шулыт, уржа парчам, сорлашт дене эҥертен, кӱшкӧ нӧлталыт, вара кылта пидышышкышт пыштат. Чока уржаште кок-кум гана шулат — кылта темешат, Только тугай чока уржам Чачийлан утларакше тареш мийымаште веле тӱредаш тӱкнен. Йорло еҥын аҥаже чока уржам ок шочыкто, йорлын аҥаштыже кандывуят ок лий, йорлын аҥаштыже урвоч веле чот кушкеш...

Кече курык йымакыла волаш тӱҥале. Уржа лоҥгасе йолгорно дене ял могырыш ӱдырамаш-влак ошкедаш тӱҥальыч. Нуно кочкаш шолташ, вольык пурташ толыт... Ӱмаште Чачият тыге ондак толеш ыле. «Тый самырыкрак улат, йолет писе, тек куржталыштат, мый лучо иктаж кылтам ыштем», — манеш ыле аваже... Ынде аваже кеҥеж пашам кузе ышташ тӱҥалеш гын? Тачат Япуш дене коктын тӱредаш каен гын? Тыгай туткарыш ок тӱкнӧ гын, кызыт Чачият аҥа ӱмбалне лиеш ыле... «Эй, юмыжат-пӱрышыжат, молан тыге пӱрен улыда? Ачийжат-авийжат, молан ыштен улыда?!»

Кечат аваж помышыш пурыш, кӱтӱчат шаҥгак вольыкым кондыш, тӱредше-влакат пасу гыч пӧртыльыч, а Чачий пошарен шындыме гай окна воктене шинча.

Пычкемышалте... Уремыште йӱк-йӱан пытыш, у кечылан, у пашалан вий погаш калык малаш возо. Умбалне, курык серыште, Тарас Миклай шиялтышыж дене кужу мурым шуялтыш. Тиде муро каласен моштыдымо ала-могай ойгым шӱмышкӧ йоктара. Чачийын шинчаж гыч шке шотшо денак шинчавӱд чыпчаш тӱҥале...

Вес пӧлемыште Григорий Петрович кокыралтен шӱлалтыш, койкыштыжо тарваныш, адак шыпланыш. Чачий пӧрт кӧргыш ончале. Пычкемыш... Тымык... Пырдыжыште кечыше шагат гына, «тыш тол, тыш тол» манмыла шоктыктен, кужу йылмыжым кок веке лӱҥгыкта. Чачийын чонжылан йӧсын, шучкын чучын колтыш. Кугу пӧртыштӧ, йӱд тымыкыште тунемдыме еҥлан ала-молан шучкын чучеш, самой тымыкшак чонышко лӱдмашым пурта: кажне лукышто, кажне шелшыште тыйым ала-мо ваҥымыла чучеш... Чачий кынел шогале. «Мом ышташ? Григорий Петрович мо шуко мала? Тул чӱкташ шырпыже кушто гын?» — Чачий кухньо омсам почо. Тушто тылечат пычкемыш, тылечат шучко... Чачий мӧҥгеш чакналтыш, омсам тӱчӧ, Григорий Петровичын малыме пӧлемыш пурыш, Григорий Петровичым вачыж гыч тӱкалтыш:

— Григорий Петрович, кынел.

— А, мом? — Григорий Петрович помыжалте. — Молан кынелаш?

— Григорий Петрович, мый лӱдам...

— Мо деч лӱдат, Чачий?

Григорий Петрович кидшым шуялтыш, пычкемыште Чачийын кидшым кучыш. Чачийын кидше пушкыдо, изи... Григорий Петровичын могыржо мучко электричестве тул каен колтыш... Григорий Петрович Чачийым шкеж дек шупшыльо, уло кертмын ӧндале, тӱрвыж гыч шупшале. Чачийын шинчажлан кандын-чеверын койо, чонжылан каласен моштыдымын тамлын чучо, лулегыже чумыр рончалт кайыш... Чачий ойгыжымат, ачаж ден аважымат, Чужган Макарымат, йӧратыме Сакаржымат — чыла мондыш, Григорий Петровичын шӱйжым изи кидше дене ӧндал кучыш...

2

Чужган Элександр ден Яшай Элнет воктен корнывож еда кудалышт пытарышт, кажне вашлийме еҥ деч йодыштыч, янда заводышкат пурен лектыч, Нужа суас дечат йодышт нальыч — Чачий нигуштат уке: «Ала юмыш, ала мландыш пурен каен». Яшайын ушышкыжо тӱрлӧ пура: «Ойгыж дене, лӱдмыж дене Чачий ала шкенжым иктаж-мом ыштен?..» — шона. Яшайын могыржылан йӱштын чучеш, ӱдыржым ӧкымлен марлан пуымыжлан ынде шкежат пеш ӧкына. Ойган ӱдыр тӱрлымат ыштен кертеш... Ожно Яшайлан куваваже тыгай йомакым ойлен ыле: «Аркамбалне ик колызо илен. Тудо телыже, кеҥежше Элнетыште колым кучен илен улмаш. Икана тудо, мурдам шындылын коштшыжла, вараш кодын. Йӱд ятыр лийын. Кеҥежым йӱдшат кужу огыл. Йырваш пеш тымык. Тулым олтыдеак, марий ик ломбо тӱҥеш малаш возын. Тудо нералтен колтен ала шуктен, ала уке — сӱанмарий лӱшкымӧ шокташ тӱҥалеш. Изиш лиеш — Элнет курык гыч пеш тале сӱан вола... Квитка кӧргыштӧ пеш йытыра ӱдыр шинча. Сӱанмарий пеш чот мура, марий мурыжымат мурен мошта...

Сӱанмарий Элнет кӱвареш ала-молан шогалеш. Ӱдыр квитка гыч вола, сӱанмарий мурымым сеҥен, муралтен колта:

Мардеж-южшо пуалеш,

Пушеҥге лышташым тарвата,

Элнет вӱдшӧ йогалеш,

Лыкын-лукын йогалеш.

Лукшо еда — ош пеледыш,

Пелед шуде лывыжген.

Мыйын изи ӱмыремже

Илен шуде кӱрылтеш...

Ӱдыр тыге муралта да вигак Элнетышке тӧршта. Умбалне чодыра оролын агытанже пелйӱдлан муралтен колта, Сӱанмарий тунамак йомеш...»

Куваваже Яшайлан тыге ешарен ойлен: «Ожно ик Шайра марий ӱдырым ӧкымешак Элнет вес вел Тумертӱрыш марлан пуэн. Ӱдыржӧ сӱан орваш Элнетыш шумеш шинчын миен да вара вигак Элнет агурыш тӧрштен. Тудо ӱдыр вӱдыштӧ илыше вӱдӱдыр лийын, манеш, кажне ийын, шке сӱан кечынже, йӱдым вӱд гыч лектын, ты мурым мура, манеш...»

«Чачиемат туге ок лий гын, йӧра», — шона Яшай.

Чужган Элександр ден Яшай кас велеш иже Лопнурыш миен шуыч. Капкам почын, кудывечыш пурышт веле — Чужган кува ала-кушеч лектын шуо, Яшайым шудалаш тӱҥале:

— Чара коля-влак! Чара коля-влак!.. Тегыт шӱргӧ, тегыт шӱргӧ! Мо намысет дене мемнан деке толын пуренат?! Ӱдыретын мыскылен кодымыжо ок сите, адак тыйже толын шогалынатыс! Кай, кай тышеч: тӱсетым ончалмем ок шу!.. Ойлаш огыл, ӱдыретым пеш мотор туныктен колтенат: марийжым шӱкал шуэн, сусыртен коден, таҥже дек куржын! Ой, юмо, юмо, тыгай яжарым ӱмырыштемат колын омыл...

— Тулаче, тый ончыч колышт, вара вурсет гынат лиеш. Мый ӱдырем айда-лийже коштыктен омыл, мыйын ӱдырем туге ок кошт — мый весе деч лӱдынам: ала шкенжым иктажым ыштен, шонем.

— Пытыже, пытыже! — чаргыжеш Чужган кува. — Тыйын ӱдыретым юмо тӱкен, мланде налже!

Тыгай мутым колмекше, Яшай, моло годым ӱҥышӧ гынат, тиде ганалан ыш чыте, пеш чот когаргыш, шижде кычкырал колтыш:

— Мыйын ӱдырем мый дечем нигунамат шылын коштын огыл! Мый тудым суртем гыч, еҥ шот денак орваш шынден, эргычлан пуэн колтышым. Мыйын нимогай титакемат уке. Тендан деч шешкыда шылын куржын гын, те шке титакан улыда!

— Шешкына?!. Тыйын ӱдырет мемнан шешке огыл. Конден пуртышт, да тунамак чонешем ыш пиж. Тудым мый нигунамат суртышкем конден ом пурто!

— Тугеже, мо пого-пуркыжо уло, мӧҥгеш пуэн колтыза. Мыланем шке ӱдырем уто огыл.

Але марте Чужган кугыза, ватыжын ияланымыжым колыштын, шып гына шогыш, Яшайын пытартыш мутшым колын, коклаш пурыш:

— Мый тыланет нимогай погымат мӧҥгеш ом пу. Мый але тыйын ӱмбачет кычалаш тӱҥалам: ӱдыретын шарга-варгаже мемнан роскот ыштымым сулен ок керт.

Тиде мутшо Яшайым утларак сырыктыш:

— Ӱдыремжым куш чыкен улыда? Мыланем ӱдырем пуыза!

Чужган кува адакат чотрак чаргыжаш тӱҥале:

— Тыйын ӱдырет гай яжарже тӱняште уке! Тугай намысдыме яжарым кычал коштмаш уке! Ӱдыретым, айда, шкак кычал!.. Элнет вес вел калык гыч порыжо иктат уке!

Умбакыже Яшай ыш колышт, кидшым лупшалын, Чужган сурт гыч лектын кайыш, изи йолгорно дене Кудашнурышко — Левентей кугыза дек ошкыльо...

• * *

Тыгай паша лиймылан Левентей кугыза ден куваже пеш чот ӧрыныт.

— Кузе тыге лийын каен, Чачий пеш ушан икшыве ыльыс? — манеш Левентей кугыза.

— Лияш шукышто огыл, — ойгыра Левентей кува. — Уна Сакарнат мо лийын каен... Эй, юмо, юмо, могай туткарлан тудо ваш миен...

«Сакарым стражник-влак кучен каеныт» манмым колмекше, Левентей кугыза первыйже тыге шонен: «Сакар Элнет воктен пӱчым лӱен да, стрелок-влак кученыт... Ну, Сакар чытамсыр еҥ, стрелок деч лӱдын куржын огыл». Вара увер вес семын шоктыш, Левентей кугызат чотрак колянаш тӱҥале... Ынде Яшай раш умылтарыш. Левентей кугыза Яшай дене пырля эрак Аркамбаке земский начальник дек каяш ойым ыштышт, куважлан ош тувыр-йолашым ямдылаш шӱдыш...

Эрлашыжым эрдене, тӱл кояш тӱҥалме годымак, Яшай ден Левентей кугыза, пече гоч вончен, Элнет корныш лектын, чодырашке пурен кайышт. Аркамбаке калыкын, пасушко лектын, тӱредаш тӱҥалмыж деч ончычак миен шуыч. Пӧртыш пурымышт годым Яшай вате тӱредаш каяш сорлам пӱтырен шога ыле. Левентей кугыза ден Яшайын коктын толын пурымыштым ужын, Яшай вате кидшыге, йолжыге чытыраш тӱҥале...

— Чачий толын огыл? — йодо Яшай.

— Те ыжда му мо? — Яшай ватын йӱкшӧ пыкше шоктыш.

Яшай, нимом пелештыде, олымбаке волен шинче. Яшай ватын кидше гыч сорла камвозо, кӱвареш пернен, чылдыр-чолдыр муралтыш. Япуш ачажым ончале, аважым ончале, шыпак миен, кӱвар ӱмбач сорлам поген нале, омсадӱр олымбак намиен пыштыш. Левентей кугыза нимоланат ӧрын: ни лектын каяш, ни шинчаш... Изиш тыге шып шогымеке, Левентей кугыза пелештыш:

— Мый земский начальник дек миен толам.

Яшай ден ватыже нимомат ышт пелеште. Левентей кугызан, лектын каяш тарванен, омса кылым кучымыж годым Япуш каласыш:

— Земский начальник ӱдыржӧ дене коктын Озаҥышке кудальыч. Выльып кугыза пар имне дене наҥгайыш...

Левентей кугыза, вуйжым сакен, омсадӱр олымбалан шинче. Пӧртыштӧ кум кугу еҥ ден ик икшыве нимом пелештыде шинчат. Кажныжын вуйыштыжо шке семынже шонымаш пӧрдеш.

«Могай пиалдыме мый шочынам, — шона Левентей кугыза, — шке шочшем-влак изинекак колен пытышт... Сакарым эргылыкеш пурташ шонышым, тудымат стражник-влак эпере кучен каеныт...»

«Кӧлан Чачием осалым ыштен? Молан тудым тыге пужкален колтеныт?» — шона Яшай вате.

«Мый шкак титакан улам, — шона Яшай, — поянлан куанен, ӱдырем Чужган Макарлан пуаш тӧчышым...»

«Ачай ден авай ала-молан туге акайым виеш марлан пуэн колтышт? Ынде шкак ойгырат. Акайже ынде ала-кушко йомын...»

Яшай кынел шогале, йӱкын пелештыш:

— Тыге шинчен ок йӧрӧ, становой дек каен, явитлаш возеш. Тушто мемнан ӱдырна верч коляныше уке. «Таҥже дек куржын» манын веле мыскылат...

Омса почылто, пӧртышкӧ Чачий пурен шогале. Чыланат, шинчаштлан ӱшаныде, Чачийым ончат. Колышо, ылыжын, шӱгар гыч мӧҥгеш толеш гын, Яшай ден ватыже тыге огыт ӧр ыле дыр, кузе Чачий толын пурымылан ӧрыныт. Япуш гына шуко ӧрын ыш шого, тӧршталтен, куржын миен, вигак акажын шӱйышкыжӧ кержалте:

— Акай, акай! Кушеч толынат?

Яшай ватат чытен ыш керт — ӱдыржым миен ӧндале:

— Ӱдырем, ӱдырем! Мо лийынат?

Чачий ачажым онча. Ачаже могай уверым конден гын? Ынде тудо мом каласа гын? Тудо Чачийым умыла гын, уке гын?.. — Ачай, мыйым тышак кеч пушт, мый Чужган Макар дек тегак ом кай!

Умбакыже Яшаят чытен ыш керт, ӱдыржым ончен, шортын колтыш, шинчавӱдшым ӱштын каласыш:

— Ит ойгыро, ӱдырем. Юмо тыйым осал деч утарен. Мый тыйым тудо суртышко нигунамат ом колто. Чужган кува айдеме огыл улмаш.

Ӱдыржӧ ден ватыжлан Яшай Чужган кува нерген чыла ойлыш.

— Чужган кува деч осалже кум волостьыштат уке, — ешарыш Левентей кугыза. — Ну, тый, ӱдырем, осал кид гыч утлышыч, ынде Сакарым кузе утараш гын?

«Сакар» манме мутым колмекше, Чачийын шӱргыжлан шокшын чучо... Чачий, нимом пелештыде, тӱгӧ лектын кайыш...

3

Эрдене Григорий Петрович мокмыран еҥ гай помыжалте. Эртыше йӱдым лийше — омо ужмыла веле чучеш. Кернакак тиде лийын мо? Кернакак лийын, очыни: воктенже, ласкан шӱлен, Чачий мален кия. Чачийын шӱргыжӧ адакат чотрак чевергымыла веле коеш. Шинча пунжо кужу, саҥгаже алебастр гай ошо. Кузе тыгай ӱдыр марий ешеш шочын моштен? Чачийым ончен, Григорий Петровичын чонжо утларак йӱлаш тӱҥале: «Эх, мыят! Кузе шкемым кучен шым керт?! Ындыже, конешне, венчаялташ кӱлеш», — шона Григорий Петрович.

Григорий Петрович изиш тыге шонен кийыш да, Чачийым тӱкыде, шыман гына кынеле, пӧрт мучко, йол йӱкым шоктыктыде, кок могырыш кошташ тӱҥале. Григорий Петровичын шонымашыже Тамара дек савырныш, чонжылан туге йӧсын чучо, пуйто Григорий Петровичын шӱмжым ала-кӧ азыр дене ишен кучен... Тамара пеш чот мыскылен кайыш, Григорий Петрович тидым нигунамат ок мондо!.. Тамара деч савырнен, Григорий Петровичын шонымашыже земский начальник дек миен перныш. Земский начальник нерген Григорий Петрович кунар шона, тунар ӧреш: кузе, мо шот дене тудын деке але марте коштын? Вет ончылгочак палаш кӱлеш ыле: тошто помещик ден шемер марий эрге йыгыре ошкыл огыт керт. Вет Аркамбал марий-влак Григорий Петровичлан ончылгочак ойленыт ыле:

— Айдемылык верже уке, калыкым пырчат ок чамане...

1906 ийыште шошым лийше пашам Аркамбал велне кызытат огыт мондо.

1905 ийыште Элнет велне уржа-кинде пеш томам шочын. Уло шочшыжат шемуржан лийын. Шемуржа тыге лиеш: уржа шырка колтымо годым пеледыш лодакыш сумкан поҥгын — Claviceps purpurea манмын спорыжо верештеш. Пырче кушмо семын тиде поҥгат кушкеш, уржа пырчым йӧршеш леведеш. Уржа пырче, черланен, шемемын, тага тӱкӧ гай лийын, кадырген, кугемын кушкеш. Сай ий годым шемуржа тӱшка шурно коклаште икте веле лиеш. Тыгай годым марий-влак тыге ойлат:

— Тений кинде лектышан лиеш, ава уржа коеда, — маныт.

1905 ийыште уржа вуйышто шемуржа пелыже утла лийын. Тыгай уржам йоҥыштет гын, ложаш аяран лиеш. Тыгай аяран ложаш дене киндым пыштен кочкат гын, чыла йыжыҥ тӱҥеш. Утларакше шокшо кинде чот тӱҥда.

Шоръял марий-влак шыже ден телым икияш дене монь юватыл иленыт. 1906 ий шошымлан кочкашышт шемуржан киндышт веле кодын. Сандене тӱҥмаш чот шарлен. Шужен, тӱҥын орланыше шемер марий-влак, кинде магазин омсам пудыртен, земский начальник шӱдыдеак, запас уржам пайленыт. Нуно земский начальник деч ик гана веле огыл йодыныт, но земский начальник Шоръял марий-влаклан киндым пуаш шӱден огыл. Шке эрык дене кинде пайлымым земский начальник бунтлан шотлен, таратыше-влакым кучен налаш Шоръялыш волостной старшинам колтен. Старшина, кеч-кузе толашыш гынат, таратышым ыш му. Кӧм муат? Таратышыже кӧ? Таратышыже — шужымаш! Но земский начальникын тидым ыҥылымыже ок шу...

Калык пудыранен. Калыкын шужен але тӱҥын колымыжо ок шу...

— Иктымат огына пу! Кинде запас улмо ӱмбач шужен колаш ок лий! — кычкырале Каври. Тудо шукерте огыл Балтик флот гыч мӧҥгыжӧ пӧртылын. Туге гынат, Каврим йырваш палат. Печников Гаврилым Аркамбал становой пристават пеш сай пала. Становой пристав дене Каври тыге палыме лийын: Каври кок пашалан пеш мастар — тудо салтаклан кайымыж деч ончычак коҥга опташ тунемын, салтакеш чотрак мастаремын толын. Адакше Каври кӱслелан пеш мастар. Кодшо телым Каври коҥга ачалаш Панкрат Иваныч дек миен. Коҥгам сай ачалымыжлан Панкрат Иваныч «на водку» пуэн. Каври аракам подылын да логаржым веле таратен. Коҥгам оптен налме оксажым йӱаш чаманен. Окса йодаш становой пристав деке каен. Так каяш оҥай огыл. Каври кӱслежым налын. Становой дек пурен да шыман йодын:

— Разрешите сыграть вам несколько вещей на гуслях...

Становой пристав Каврим мугы-ыль ончалын да каласен:

— Иди, ты пьян...

Каври тупынь савырна да, Марсельезым шоктен, лектын кая. Мӱндыркак каен ок шу — почешыже стражник-влак куржын мият, Каврим кучен, йӱштӧ пӧртыш петырен шындат. Каври тушто эр марте кылмен кия. Эрдене Каврим становой пристав шкеж дек ӱжыкта, вурсаш тӱҥалеш:

— Ты что это выдумал, мерзавец! Я тебя в Архангельскую губернию сошлю!

— Вот вам спасибо скажу, — манеш Каври. — Я бы сам поехал, да вот денег не имею. А тут бесплатно повезут. Тиде мутлан становой нимом пелешташат ок му, уло кертмыжым кычкырал колта:

— Убирайся к чёрту! Если ещё раз в чем-либо замечу, то берегись!

Тылеч вара Каврин чапше адакат чот шарлыш. Кызытат Шоръял марий-влак тудын ойжо дене келшышт, чыланат кычкыраш тӱҥальыч:

— Огына пу! Шужен колаш огеш лий!

Тиде жапыште оҥгыр йӱк шокташ тӱҥале.

— Ида лӱд, ик еҥла шогыза! — туныкта Каври. Земский начальник ден становой пристав тройка дене улыт, урядник ден стражник-влак яраимньын кудал толын шогальыч. Марий-влак упшыштым нальыч. Земский начальник ден становой пристав тарантас гыч волышт, урядник ден стражник-влак калыкым авырен шогальыч. Земский начальник, воштылалын, калыкым ончале да пелештыш:

— Ну, я думаю, мне-то вы скажете, кто зачинщик? Калык шып шога.

— Какие же вы упрямые! — шыдешкыш Зверев. Ала-кузе тудын шинчашыже Метри кугызан чал пондашыже перныш. Зверев Метри кугыза век савырныш. — Ну, если молодые — упрямые, то ты, старик, скажи. Мы ведь с тобой старики, и нам грешно скрывать супротивников государя.

— Мый мо... мый, барин, ничево... не... можым... Вот тебе Семон калякает. Он тебе... знакомый, — Метри кугыза кидше дене Вайди Семоным ончыктыш.

Вайди Семоным земский начальник пеш пала. Вайди Семон — пеш тале сонарзе. Мераҥ кыша рончаш, рывыж капкан шындаш, пире вынем кӱнчаш, маска вынем муаш Семон деч мастарым шагал муаш лиеш. Садлан тудым земский начальник йӧрата, чодырашке пычал дене кая гын, пеленже эре Семоным наҥгая. Семонат Матвей Николаевичым пагала. Чодыраште Матвей Николаевич начальник огыл, баринат огыл, а Семон гаяк пычалзе: воштылеш, мутлана, мыскарам ышта, Семон дене пырля чайым йӱеш, фляжкыже гыч Семонлан аракажымат подылта, «котлетымат» пукша. Икманаш, путырак сай айдеме. Семон ден баринын келшымыштым Шоръял марий-влак шинчат, садлан Семон ӱмбак ӱшанен ончат.

— Семон, тый чыла раш ойло, — манеш Метри кугыза, чал пондашыжым куптыргышо тупан кидше дене ниялта. — Ме оккӱлым монь огыл але шалитлен монь тыге ыштен огынал. Тый шкат шинчет — ӱмаште кинде кузе шочын. Улыжат могай лийын. — Шинчем веле мо, шкемынат ачам тӱҥын колыш.

— Мыйын вате алят парняжым виктарен огеш керт, — ик марий пелештыш.

— Ойло, Семон, чыла раш ойло: шужен колаш огеш лий, ман, — марий-влак Семоным ончыко шӱкен луктыч.

Земский начальникын ончыкыжо лектын шогалмекше, Семон трукышто нимомат пелешташ шотым ыш му. Матвей Николаевичше Семоным шӱтышашла онча.

Калык Семоным ончыко шӱкен луктын шогалтымым Зверев шке семынже ыҥылыш:

— Значит, ты, Семён Фадеич, зачинщик? Вот не ожидал. От кого же это ты научился такому скверному делу?

— Я... барин... мы... зачинщик у нас нету... Сам, барин, знаш... Клеп кончал... кочкат нельча...

Семон шеҥгекыже ончале. Калык, ӧрын, шып шога. Каври гына вуйым кӱшкӧ нӧлтен шога. Каврин шинчаже Семонлан каласыш: — Ит лӱд!

Каврин тулла йӱлышӧ шинчажым Семон веле огыл, земский начальникат ужо.

— А вот этот у вас кто такой? — йодо земский начальник.

— Уволенный в запас, матрос Балтийского флота Гаврил Печников! — Каври шке рашкемышын каласыш.

Становой пристав земский начальниклан ала-мом шыпак каласыш.

— Значит, ты здесь учишь народ бунтовать? — кычкырал колтыш Зверев.

— Никак нет, не я! — рашкалтыш адак Каври. — Это голод учит.

— Господин пристав, заберите этого матроса!

— Урядник, взять! — кычкырале становой пристав. Урядник ден стражник-влак шашкыштым луктыч.

— Барин... барин, не он зашинчик, — Семон кычкыра. — Наше клеп нет... умираем... наш отец кончал, тӱҥын... корчился... Гаврил зашинчик нету...

— А ты вздумал защищать его? Значит, ты с ним згодно? Господин пристав, взять и этого мерзавца! А остальных разогнать пока, а там разберемся.

Земский начальник тарантасышке кӱзен шинче. Кок стражник Семон ден Каврим Аркамбаке наҥгайышт, урядник ден моло стражникышт, погынышо марий-влакым кырен, чумен, поктен колтышт.

Тиде пашалан Шоръял марий-влакым шукыжым волостной суд судитлен, розга дене кыреныт, Семон пел ий Чарла тюрьмаште киен, Каврим курымешлан Сибирьыш колтеныт...

...Аркамбалне кок еҥ граждан брак дене ила: иктыже — доктор, весыже — становой пристав. Доктор вате пеш чӱчкыдын Зверевмыт дек толеш, а пристав вате чумыржат ик гана веле тушко пурен, тулеч вара пураш ок тошт... Доктор дек Зверев коклан уналыкеш кая, становой дек коштмаш уке...

Становой приставым шоналтымекше, Григорий Петровичын могыржат чытырналте: эрла Григорий Петровичлан становой пуымо срок эрта. Мом ыштыман? Кузе лийман? Мо шот дене Григорий Петрович тыгай туткарыш верештын? Викшым каласаш гын, Григорий Петровичлан тышечын, шылын, кугу олашке каяш кӱлеш. Но ынде тидым ышташ ок лий. Чачийым кузе кудалтен кодет? «А мо лиеш, кудалташ да каяш, тый веле тыге ыштет мо?» — ала-могай кӱлдымаш шонымаш Григорий Петровичым алгаштара. «Уке, тыге ышташ ок лий! Тыгеже тый вара йӧршеш намысдыме лият!» — шылтала вес тӱрлӧ шонымаш.

Григорий Петровичын кӧргыштыжӧ адак кок тӱрлӧ шонымаш кучедалаш тӱҥальыч. Григорий Петрович, вуйжым кучен, ӱстелеш эҥертен шинче. Тиде жапыште Чачий помыжалте, Григорий Петровичым кычкырале. Григорий Петрович малыме пӧлемыш пурыш. Чачий туге ӱшанен, туге ныжылгын Григорий Петровичым онча — Григорий Петрович ыш чыте, Чачийым адак шупшал пытарыш... Чачий маке гай йошкаргыш...

— Сита, Григорий Петрович, колто...

— Чачий, ынде тый мыйын ватем улат. Мый тыйым тӱняште иктыланат ом пу! Шич, колышт. Мыланна гын тылеч молыжо нимат ок кӱл ыле, но закон почеш мыланна венчаялташ кӱлеш... Тый ынде ават деке кае. Ынде ачатат толын дыр. Изиш лиймеке, мыят мием...

Чачий кайымеке, Григорий Петрович шке илышыжым тӱҥ гыч тӱҥалын, тачысе кечыш шумеш угыч терген тольо. Арынысе кок классан школышто курсым пытарымекше, тудо Озаҥышке учительский семинарийыш тунемаш кайыш... Семинарийыш пурен кертеш манын, ачаж ден аваже ӱшанен огытыл.

— Тушко шагал калык мия мо? Айда, ола ужмыла коштын толеш, — ойлен ачаже.

Кернак, тудо ийын семинарийыш пураш кумшӱдӧ йоча миен. Могай вер гыч, могай калык гыч уке гын? Озаҥ, Самара, Саратов, Ипон губернийла гыч, мӱндыр Сибирь гыч, Кокла Азий гыч, Кавказ гыч: руш, якут, калмык, киргиз, башкир, чуваш, удмурт, мордва, крешын — чылаже иктаж коло тӱрлӧ калык толын. Марий йочат иктаж латшымытын ыльыч. Эсогыл Уссурий кундем гыч вич корей йоча толыныт... Кумшӱдӧ йоча толмаште налашыже кумло кокытым веле нальыч. Нунын коклаште марий гыч кум йоча ыле. Экзамен лач ик арня лие. Семинарийыште туныктышо-влак тыге ыштышт: кӧ первый экзаменыште тройка деч изи отметкым налын, тудым вес экзаменыш ышт пурто, тунамак документ-влакым мӧҥгеш пуэдаш тӱҥальыч. Умбакыжат тугак... Тыге шоктын ойырымекышт, пытартыш экзаменлан нылле вич рвезе веле кодо. Нунын коклаште иктынат тройка уке, эртак 4 ден 5-ан отметкышт веле. Григорий Петрович, тунам — Когой, ик Чарла вел рвезе дене, ӱчашыме гае, экзаменым сеҥен каеныт: когыньыштынат отметкышт чылт икгай лийын. Йыгыре шинчат ыле гын, иктыже-весыжыным ончен возен, манын шонашат лиеш ыле. Только экзамен годым нуно йыгыре ик ганат шинчен огытыл. Лач пытартыш экзамен годым ик партыште шинченыт. Тунамже нунын коклаште ойыртемыш лийын... Пытартышлан, шке гыч шонен, рушла «Кузе мый Озаҥыш толынам» вуймутан сочиненийым возаш пуышт. Тиде возымылан Григорий Петровичлан 4-м шынденыт, Чарла вел рвезылан — 2-м. Тыгеракын Григорий Петрович семинарист лие...

Григорий Петрович тунемаш пурымо годым эн шем реакций саман ыле. Тунам Озаҥ семинарийыште Богданов озаланен. Воскресенский — семинарийын директоржо лӱмлан гына шоген, Богданов тудын помощникше веле улмаш гынат, чыла ой тудын деч лектын. Богданов семинарийыште йӧршеш казармысе гай режимым ышташ тӧчен...

Озаҥ семинарий пычкемыш «инородец-влакым» христос вера дене «волгалтараш» чот тыршен. Николай Иванович Ильминский, «инородец-влакым» православный вераш пуртен, рушыш савыраш шонен гынат, раш пален: шке йылмыж деч посна нимогай калыкымат нимоланат туныкташ ок лий Садлан тудо, тӱрлӧ йылман калык икшывым поген, школышто христос верам шке йылмышт дене туныктен кертышт манын, учитель-влакым ямдылаш тыршен, тӱрлӧ йылман калык икшыве-влакым шке йылмышкышт тӱрлӧ «святойын» илышыж нерген возымо книга-влакым кусараш туныктен... Тиде семинарийыште тунемше-влак ик вечын христос вера дене вуйыштым аҥыртарен улыт гын, вес вечын пайдам налыныт: эн ончычак шке йылмышт дене возаш, кутыраш тунемыныт. Сандене 1905 ий деч вара ик изи жаплан чуваш, марий, удмурт, мордва йылме дене календарь-влак лектын шогышт. Первый марла календарь 1907 ийыште лекте. Тиде календарьым тошто рушла календарь дене таҥастарет гын, календарьланат от шотло ыле. Кернак, тушто православный пайрем-влак ончыкталтыныт, кугыжан тукым еҥ-влакын шочмышт нергенат возалтын, комыштыжо кугыжан сӱретат уло... Кугыжан сӱрет манмаште, тушто ик оҥай лийын. Календарь комлан печатлыме кагазше вичкыжрак да пушкыдырак улмаш. Комын кокымшо велешыже кече лекме ден кече шичме, адак кечын кужытшо нерген печатлалтын. Тудым печатлыме годым тылзе ден тылзе ойырымо линий-влак ала-кузе кӱжгӱнрак печатлалтыныт да вес могырыш витеныт. Сандене первый велыште улшо кугыжан сӱрет решотка коклаш пуртен шындымыла койын. Цензор тидым ала-кузе тогдаен огыл... Вес шотышто гын, тиде календарьым пеш чот ончен. Мутлан, тиде календарьыште тӱрлӧ революционер-влак нерген возымаште тыгай фразе ыле: «Революционер-влак осал начальникым пуштедат». Цензор «осал» мутым ӱштылын... 1907 ийыште лекше марла календарьыште шуко страницыже шем тушь дене йыгыме улыт. Тудым чыла цензор амыртыктен. Тиде шемемдыме страницыште революций паша нерген возымо улмаш... 1908, 1909, 1910 ийлаште лекше календарьлаште марла почеламут, марий муро, йомак-влак печатлалтыныт... 1911 ийлан марла календарьым учебный округ пеленсе кусарыше комиссий лукто. Тиде календарьыште шыташ тӧчышӧ марий поэт-влаклан вер ыш лий — тушто тӱрлӧ монастырь нерген монь веле печатлалтын ыле...

Тиде жапыште семинарийыште «инородец-влакым» чот шыгыремдаш тӱҥальыч. Ильминский деч вара директорлан шогалше Бобровников, туддеч вара шогалше Воскресенският ондакракше Ильминский койышымак кояш тӧченыт. Вараракше, шем реакций тӱҥалмек, Воскресенский Богданов ой почеш ышташ тӱҥалын...

Богданов семинарист-влакым кеч-кузе шыгыремден гынат, нуным пӱгыртен кертын огыл, утларак веле шыдым луктын. Вара Богданов семинарист-влак деч шке лӱдаш тӱҥалын, кастене семинарийыш коштмым чарнен. Богдановын пашаже семинарист-влакым тунарыш шуктен, эсогыл 1909 ийын 29 сентябрьыште семинарийыште пудыранчык лийын каен. Кас кочкыш деч вара семинарист-влак, Марсельезым мурен, «Долой Богданова!» манын кычкырен, столовый гыч классыш погынен кӱзеныт, вара уборныйышто коҥгам пудыртен, кермычым налын, кудывечышке лектыныт да преподаватель-влак илыме корпус окнам пудыртылаш тӱҥалыныт. Тиде паша Богдановлан полицийым кондаш йӧным пуэн. Полиций обыскым ыштен, тӱрлӧ революционный брошюр ден книгам чылаже кандашле чоло — муын. Шым ученикым полиций арестоватлен наҥгаен, кумло чоло семинаристым начальстве «пире билет» дене семинарий гыч луктын колтен. Кодшыж деч, икте кодде, подпискым налыныт: семинарийысе порядкым пудырташ она тӱҥал, начальстве мутым колыштына манын, кажне семинарист кидым пыштен. Тунам Григорий Петровичат семинариеш кӱч мучашеш кодмыла веле кодо... Тылеч вара Богдановым Симбирь губернийыш калык школ директорлан назначаен колтышт. Теве тыгай жапыште Григорий Петрович семинарийым тунем пытарен лекте. Тулеч вара кок ий учительлан шоген. Ынде адак Григорий Петрович туткарыш пернен... Ну, мо лиеш — лиеш: кийше кӱ шинчырга, коштшо кӱ ягылга! Григорий Петрович картузшым упшале, школым тӱкылыш, шоҥго поп деке ошкыльо...

• * *

Шоҥго поп сайын колышто, мужыраҥаш шонымыжлан Григорий Петровичым моктыш, но пытартышлан тыге каласыш:

— Микипыр Яшай мыйын приходышто огыл. Аркамбал мемнан пайлыме: пелыже — мыйын, пелыже — Сидыр ачан... Тыланет Сидыр ача дене мутланашет кӱлеш.

Григорий Петрович шоҥго поп дене ӱчашаш ыш тӱҥал, тауштен, Сидыр поп дек лектын кайыш.

Сидыр попат Григорий Петровичым пеш сайын колышто, кажне мут савыртышлан «тыге-э» манын, вуйжым лӱҥгыктыш, но чыла келшен шуымыла коймо годым Григорий Петровичым йӧршеш ӧрыктарыш:

— Мый тудлан метрике гыч посна серышым пуэнам, а кокымшо гана тегак пуэн ом керт. Тудым венчаенат ом керт, тудо тушто венчаялтын.

— Уке, бачышка, венчаялтын огыл.

— Мый нимомат ом шинче... Мый тудлан марлан кайымыж годым тусо приход бачышкалан намиен пуаш метрике гыч посна серышым пуэнам... Тусо бачышка деч «венчаен омыл» манме кагаз лиеш гын, конешне, вес паша...

— Тудо кагазым кондем, бачышка!

— Тудо ок сите. Мыйын пуымо посна серышымат мӧҥгеш кондаш кӱлеш.

— Тидат лиеш, бачышка!

Григорий Петрович, поплан тауштен, лектын куржо...

4

Григорий Петровичын Яшай кудывечыш миен пурымыж годым Чачий пӧрт ончылно Япуш дене мутланен шога ыле...

— Ну, Чачий, мый Морко велыш миен толам! — Григорий Петрович кычкырале. Чачий Григорий Петровичым ӧрынрак ончале.

— Арын поп деч, тый тушак венчаялтын отыл манын, кагазым налын толам. Сидыр поп пуымо кагазет кушто?

— Могай кагаз?

— Вет марлан каймет годым тыланет Сидыр поп метрике гыч посна серышым пуэн.

— Могай серышым?

— Ну, кузе манаш?.. Ну, марий-влак тудым «письма» маныт.

— Письма?! Тудо, — Чачий аптыраныш, — шондыкеш кодын.

— Могай шондыкеш?

— Ну, тушакын... вургем шондыкеш.

Григорий Петрович вуйжым сакыш. Чужган клатеш кодшо шондык гыч метрике кагазым налаш куштылго огыл. Кеч-кузе гынат, вашке налаш ок лий...

Япуш акаж ден Григорий Петровичым ӧрын онча: «Нунын коклаште могай тыгай келшымаш уло? Чачий акай кызыт гына чодыра гыч толын...» Япуш тыге шона: «Чачий акаже Чужган Макар деч ойырлен куржын да але марте чодыраште шылын коштын». Чачий, аптыранен, Григорий Петровичым онча. Григорий Петрович кудывечыш толын пурымыж годым пеш веселан койо, а кызыт кенета шӱлыкаҥе.

Григорий Петрович тидым шижме гай вуйжым рӱзалтыш, Чачийым кид гыч кучыш, уло кумылын каласыш:

— Ну, мо?!. Граждан брак дене илена!

«Граждан брак» манме мутым Чачий ыш умыло гынат, Григорий Петровичын шинча чолгыжмыжо тудым куандарыш.

Григорий Петрович шканже каласыш: «Пӱтынь тӱня ваштарешем лийже — шонымем ыштыде ом код!» Чачийым кид гыч вӱден, пӧртыш пуртыш.

Япуш адакат чот ӧрӧ, кудышко аваж дек куржын колтыш. Аваже тушто кочкаш шолта.

— Авай, мемнан дек Григорий Петрович толын, Чачийым кид гыч кучен, пӧртыш шупшын пуртыш.

— Мо томаша?! — ӧрӧ Яшай вате. — Мо тиде учитель... Чачийым ойырлен толмыжлан вурсаш толын мо?

Яшай вате изиш шонен шинчыш да тарваныш:

— Япуш, тый подым ороло, мый пӧртыш миен толам. Овараш тӱҥалеш гын, тиде марла совла дене пудырате. Яшай вате кудо гыч лектын кайыш. Япушынат кудышто шинчымыже ок шу. Пӧртыштӧ Григорий Петрович пеш интересан ойым ойлаш тӱҥалеш дыр. Япуш тыгак шоналтыш: «Интересан!» Япуш тыге шонен мошта, вет тудо кодшо шошым школышто курсым пытарен. Япуш шуко интересан книжкам лудын. Книжкажым тудлан Григорий Петрович пуэн...

Тиде жапыште под, чож-ж шоктен, овараш тӱҥале. Япуш марла совлам руалтыш. Япушын кидше подым пудырата, ушыжо семынже шона: «Тошто учитель Григорий Петрович гай огыл ыле. Туныктымо шотшат уке ыле. Классыш толеш, задачым пуа да, «решайза!» манын, лектын кая. Шагат пытышашлан иже толеш Задачым решаен отыл гын але решаен моштен отыл гын, аспид доскатым налеш да вуй гычет доска оратаж дене шолт веле пуа. Тошто учитель пелыже утла йӱшӧ коштеш ыле. Марла ик мутымат сайын пелештен ок мошто. Йӧра, тудым луктын колтеныт, уке гын Япушлан интересан книжкам лудаш ок тӱкнӧ ыле. Уке гын, тудым луктын огыт колто ыле — тудо Сидыр поп дене ӱчашаш тӧчен. Вигак ойлаш гын, винаматанже поп улмаш, но илыш тугае, шукыж годым сайышке винаматан еҥ лектеш, а титакдымыже винаматан лиеш. Ийгот шотышто Япушланат тыгайым шинчыман огыл ыле, да ялыште латкум ияш йочам чыла шотыштат тӧр праванлан шотлат, кугурак-влак, шекланыде, йоча ончылно чыла ойлыштыт. Сандене ялысе йоча-влак ончылгоч тӱрлӧ кӱлдымашым шинчаш тӱҥалыт. Сидыр поп ден йӱшӧ учитель нерген Япуш имне пукшымашеш колын...

Имне пукшымаш!.. Тиде мут кызытат мыйын шӱмем кӱлткыкта!.. Мемнан ял чодыра лоҥгаште шинча. Садлан мемнан ялын кинде шагал шочеш. Имньылан пукшаш огыл, шкалан кочкашат лум кайымешкырак веле сита. Мемнан ял-влак, эр шошым тӱҥалын, лум толмешке чодырашке, олыклашке имне пукшаш коштыт. Ты пашашке утларакше йоча ден самырык-влак каят. Имне пукшымашын эн сай жапше — яра кеҥеж! Йӱд тунам кужу огыл, шокшо, волгыдо... Туге гынат, олык тӱрыштӧ тул йӱла, сескем-влакше, шӧртньӧ семын йылгыжалтен, кӱшкӧ кӱзат. Кугу тумо ден кугу пӱнчыжӧ йомакысе онарла койын шогат. Пушеҥге укшласе лышташ-влакше, шке коклаштышт лыжгыктен, ала-мо нерген мутланат. Олык мучко теве тыште, теве тушто уала коклаште оргаж шырт да шорт пудыргылеш, имне пӱргалме шокта, оҥгыр ден колдырма йӱк пашымлат... Шоҥгырак-влак тул воктене тамакым шупшын шинчат, тошто йомакым ойлат. Тыгыдырак йоча-влак, пылышыштым шогалтен, колыштыт але шке семынышт юарлат. Капеш шушо, шкеныштым каче ден ӱдырлан шотлышо-влакше, тул деч ӧрдыжтырак семынышт йомаклат. Шукыж годым мемнан вел каче ден ӱдыр-влак имне пукшымашеш таҥым ыштат ыле... Южо ӱдыржӧ имньыжым пидымлен колта да, чачавуйым поген, аршашым, ошпум ыштен чия, вара йӱдвошт лымже ок лий, эртак сӱан ватыла лоҥеш, Тыгай ик ӱдырым, Почукым, кызытат монден ом керт. Кастене тӱҥалеш да эр марте лым ок лий ыле: эре мура, эре кушта... Капше кугу огыл гынат, шонымо гай ару, йӱкшӧ оҥгыр гай яндар... Могай мурым ок шинче ыле гын Почук! Южгунамже шоҥго кувала муралтен колта, южгунамже ковыра ватыла йытмыжалта, южгунамже сӱан ватыла койышлана. Коклан мыскара мурымат шонен луктеш...

Корно кая яклакан,

Тылзе нӧлтеш волгалтен,

Серге пурсам вет ӱден,

Айста кочкаш каена.

Кугу пурса пешак тутло,

Ме сӱвызена, те кочса;

Кожланурын качыжым дыр

Ме таратена, те модса!..

Почук йыр каче-влак шыҥала пӱтырнат ыле. Только Почукым чара кид дене от кучо, йылмыж дене ала-кузе савыркала, но пеленже кидым ок тӱкыктӧ...

Тыгай чонеш пижше ӱдыр арам йомо. Телым тувыр мушмашеш кылмен пужлен да, аваже нигузеат тӧрлатен кертын огыл. Мыняр мужаҥче дек Чопай кува коштын, мыняр мераҥым отеш чоклыктен, черкыш миен, мыняр сортам чӱктен — нимат полшен огыл, Почук сорталак шулен... Почукым тойымо эрлашыжым мый ола гыч тольым. Почук колымо нерген уверым колын, аваж дек мийышым. Аваже, шортын-шортын, Почук колымым мыланем ойлыш...

— Молан докторлан ончыктен огыдал? — маньым. Аваже тидлан ызгаш тӱҥале:

— Ой, юмо, юмо, доктор дек каяш ушешат возын огылыс. Доктор дек каяш ӧрдыж гычат иктат ойым ыш пус. Эй, пи, пи, пи, ӱдырем ӱмыржӧ лугычак колыш...

Лудшо-влакем, ида вурсо, мый изиш ӧрдыжкырак кораҥым, ынде Япуш деке пӧртылына.

Йӱшӧ учитель ден Сидыр поп нерген имне пукшымаште Кандрачий Сергей ойлен: тудын изаже волостной правленийыште сторожлан шога, чыла шинча.

Сидыр попын ватыже уке, тудын экономкыжо веле. Лӱмжӧ Анна Фёдоровна. Вигак ойлаш гын, Анна Фёдоровна — сай еҥ, поп деке толшо марий-влак дене порын мутлана. Тудым вурсышо уке. Только тудо Сидыр поп деке толеш, иктаж пел ий утларак ила да олашке кая. Иктаж кок тылзе олаште илат, адак поп деке толеш. Тидым чылан шинчат, но иктат нимомат ойлышо уке... Икана ала-кузе йӱшӧ учитель ден Сидыр поп сыреныт. Сидыр поп, учитель ӱмбак вуйым шийын, инспекторлан возен колтен. Учитель тидым шижын да архиерейлан возен колтен: «Сидыр поп экономкыж дене ила. Экономкыжо кызыт Озаҥышке аборт ыштыкташ каен». Лач тиде жапыште Анна Фёдоровна олаште улмаш. Архиерей кагазым благочин дек колтен. Благочинже тергаш тӱҥалын... Шуко еҥын ончыктымышт гыч попын экономкыжын мӱшкыран лиймыже пале лийын. Сидыр поп монастырьыш кайыме деч ок утло ыле — тудым дьячокшо утарен.

Тудо дьячок пеш оҥай еҥ: оксаже лиеш гын, ик кечыште ик черпыт аракам йӱеш, а руштын коштмыжым от уж. Адак карт дене модаш пеш йӧрата. Карт дене модмаште икана тыгай оҥай лийын: поп тудлан нылле индеш теҥгем модын колтен, Дьячок оксам йодаш тӱҥалын — поп ок пу.

— Ну, бачышка, тый мыланем оксам от пу гын, от пу, мый тыланет шке пуэм, на, тӱрыс витле теҥге лийже! — манеш дьячок, поп ончыко теҥге оксам луктын пышта. — Ӱмбачше процентым ешарем! — попым кок гана мушкынден колта да лектын кая.

Тиде паша шуматкечын кастене лийын. Рушарнян эрдене Сидыр поп, вуйжо коршта гынат, черкышке утреням служитлаш каен. Поп папертьышке кӱза — черке омса воктен саде дьячок вуйым сакен шога. Изиш ӧрдыжтырак черке староста ден орол шогат. Попын черкыш пурышашыже годым дьячокет поп ончылан сукалтен шинчеш:

— Бачышка, Христос верч кудалте!

Поп тыш-туш ончалеш, нимоланат ӧреш: дьячок тудым адак куклыш. Теҥгече мушкындымылан поп тудым судыш пуаш шонен пыштен улмаш, еҥ ончылно кудалтет гын, кузе судышко пуэт? Кудалтыдежак ок лий — тудо еҥ ончылно сӧрвала. Черке закон почеш поп, сӧрвалыше еҥын титакшым кудалтыде, черкыш пурен, служитлен ок керт... Садлан дьячок еҥ ончылан сукалтен. Дьячок чоя, пе-эш чоя! Поп шыдыж дене дьячокым пурын кышкымыже шуын гынат, еҥ ончылно поплак койын, пӱйжым пурлын, пеҥыжалтен:

— Юмо кудалта!

Теве тиде дьячокым пытартышлан благочин йодышташ тӱҥалын.

Дьячок колыштын шинчен, шинчен да каласен:

— Благочин ача, тиде пашам кудалташ кӱлеш.

— Кузе кудалташ? Вет Анна Фёдоровнаже мӱшкыран?

— А вара мо? Кӧн дене мӱшкыранжым кӧ шинча?

— Вет Анна Фёдоровна Сидыр поп дене экономкылан шоген.

— Шоген гын, мо вара?

— Вет Анна Фёдоровна пӧръеҥ деч посна мӱшкыраҥ кертын огыл?

— Знаме, пӧръеҥ деч посна огыл. Только молан именно Сидыр ача тушто виноват?

— Уке гын кӧ?

— Ала мый! Благочин воштыл колта:

— Кернак вет, Сидыр ачам иктат кучен огыл. Дьячокын ойжо благочинлан пеш келша. Молан шке еҥым обижаяш? Вет Сидыр поп винаматыш лектеш гын, благочинат титакан лиеш: титакан поп тудын округыштыжо лиешыс... Молан куштырам пӧрт гыч чарашке лукташ? Благочин архиерейлан попым арален возен колта. Поп титакдыме лиеш, учитель верже гыч лектын возеш.

Теве тыге ойлен имне пукшымаште Кандрачий Сергей...

Япуш под йымаке пум тушкалтыш да кудо гыч лектын кайыш.

— Ындыже шӱр ок оваре...

5

Григорий Петровичын, Чачийым вӱден, пӧртышкӧ пурымыж годым Левентей кугыза Яшайлан ожно Кудашнурышто Япык кугызан Мишам пуштмыж нерген ойлен шинча ыле. Григорий Петрович пурымым ужын, Левентей кугыза ойлымыжым чарныш, титакан еҥла койын, вуйжым кумык сакыш...

— Молан чарнышыч, кугызай? Ойло, йомакетым колто, меат колыштына.

— Тиде йомак манмет шукертак лийын, кызытсе еҥлан тыгайым колышташ нимо сайжат уке... Шоҥго еҥ тудо тошто годсым ойлен ила...

— Шоҥго еҥ ойлымым рвезылан кеч-кунамат колышташ уто огыл, кугызай, — шыман гына пелештыш Григорий Петрович, шкеже Левентей кугыза воктек олымбалан шинче, Чачий ӱдырамаш пусакыш кайыш.

Тыгай мутым колын, Левентей кугыза шинчажымт Григорий Петрович ӱмбак нӧлтале, вара аптыраненрак пелештыш: — Тенийсе калык шоҥго мутым пеш колыштманак огыл да...

— Туге ит ойло, кугызай! Мый шоҥгырак еҥ ойлымым колышташ пеш йӧратем. Кӧ Мишкажым пуштын? Кӧ тугай улмаш Мишкаже?

Яшай вате пӧртышкӧ пурыш, Левентей кугыза ден Григорий Петровичын йыгыре шинчын мутланымыштым ужын, Чачий дек мийыш, шыпак йодо:

— Учитель молан толын?

— Тендан дене ала-мо нерген мутланынеже.

— Ойырлен толметланак ок вурсо дыр?

— Уке... Тудо йӧршеш вес семын ойла.

— Мом ойла?

— Чу, уна Левентей кугызай пеш оҥайым ойла...

Аваж ден ӱдыржат Левентей кугызам колышташ тӱҥальыч.тЛевентей кугыза тыге ойла:

— Мишка мемнан ялыш Озаҥ ола гыч илаш толын, тудо пеш мастар токарь ыле. Тудын тугай станокшо лийын. Станокшым ончаш мый шкат миенам. Мишка тудо станокеш ала-момат пӧрда, чылт шке шочшо гайым ыштен луктеш ыле. Ик шыжым Мишка, кӱсотыш миен, кумалме годым олташ ямдылыме Япык кугызан пужым оптен толын. Кеҥеж гоч кошкен шогышо пу пеш кукшо, Мишкалан пеш келшен: юмо кумалаш ямдылымым монь руш ок шинче. Икана кондымыжо пытымек, Мишка вес гана каен. Тиде жапыште ала-кӧ Мишкан пу кондымыжым, адак кайымыжым Япык кугызалан каласен. Япык кугыза пеш шыде ыле, тунамак кӱсотыш ваҥаш куржын колтен. Отышко миен, уала гыч ончалеш: онапу тӱҥыштӧ Мишка пум оптен шога. Вигак миен пижаш Япык кугыза аптыранен: Мишка пеш таза, олаште калачым кочкын, чот кушкын. Мемнан дене тунам писте пеш шуко ыле, кажне ийын оза-влак, тудым шуко руыктен, мочылам чыкыктеныт. Писте кашка-влак чодыра мучко кийылтыныт... Тикын тукым-влак писте кашка дене алгаштарен, Мишкам конденыт... Япык кугыза еҥ онапу йымач, шугыньо гай пондым налын, шыпак миен, Мишкам шолен колтен. Тыглайжым тудо пӱгыртымӧ туп гыч перынеже улмаш, но лач тиде жапыште Мишка вийнен шогалын, шугыньо Мишкан вуеш пернен. Мишка тунамак лыдырген волен возын. Паша тыге савырнымылан Япык кугыза пеш ӧрын гынат, Мишкан орва гыч пум ястарен, толашен-толашен, Мишкам орвашке пыштен да имньым корнышко луктын колтен. Имне шке ораж дене Мишкам мӧҥгыжӧ конден. Мӧҥгышкыжӧ толмекше, ик жаплан Мишкан ушыжо пурен, аважын «мо лийынат?» манын йодмыжлан «Япык» манын, лач ик мутым пелештен кертын, вара колен колтен... Эрлашыжым мемнан ялыш тӧра-влак вузальыч: становоет, урядникет, старшинат, тулеч молет. Старостыжо, сотньыкшо, лувуйжо куржталыштыт, ур пийла веле койыт...

Тӧра-влак эн ончыч Мишкан аваж деч йодышташ тӱҥалыныт:

— Кузе толын?.. Кӧ конден?.. Орваштыже мо ыле?.. Мом ойлыш?..

Мишан аваже шортын-шортын ойлен:

— Нимомат ойлен ыш керт... Лачак ик мутым гына пелештен керте...

— Кузе ойлыш?.. Япык, мане?.. Могай Япык?

Могай Япыкшым Мишкан аваже шкат ок шинче.

Тунам мемнан ялыште кок Япык ыле: иктыже, Тарас Япыкше, нужна, весыже — Мишкам перыше, поян. Тудын идымыштыже вич-куд каванже ыле. Йӱмыжӧ годым «нылшӱдӧ теҥге оксам уло» манын кутыра ыле...

Тӧра-влак Япыкым кычалаш тӱҥалыныт. Кӱсото гыч кондымым, пу дек мийыме гыч тыге лийын толмым терген-терген, Япыкым пален налыныт. Поян еҥын каторгыш кайымыже ок шу; тудын окса уло, кинде уло, вольыкат шагал огыл. Япык кугыза кӧлан шӱдӧ, кӧлан витле, кӧлан кумло теҥгем шӱшкедаш тӱҥалын. Киндат ятыр каен. Шорыкымат тӧра-влак ала-мынярым кочкын пытареныт. Тӧра-влак пире дечат осал улыт: оксамат налнешт, титакан еҥымат мунешт... Мемнан ялыште кок Япык уло: иктыже титакан огыл гын, весыже — титакан... Тӧра-влак нужна Япыкым кучен наҥгаеныт... Кызыт Япык Сибирьыште ила, маныт.

— Сакарат ок утло дыр, — Левентей кугыза кенета мутшым савырыш. — Кузе утла, рушла ойлен ок мошто. Тудын нимо титакшат уке да, тӧра тудым шинча мо?

Тиде мутым колын, Чачийын шинчавӱдшӧ чыпчаш тӱҥале, Яшай вате нержым нӱштале, ончылансакыш лукшо дене ала-молан нер тӱҥжым ӱштыльӧ. Григорий Петровичат вуйжым кумык сакыш. Ончычшо обыск лийме дене, вара земский начальник ден становой приставын аҥыртарымышт дене, тулеч вараже йӱын кийымыж дене, пытартыш жапыште Чачий дене ушнымыж дене Григорий Петрович Сакар нерген сайынрак шоналтен огыл... А вет тиде пеш сай огыл: телым Сакар тудым колымаш гыч огыл гын, намысыш пурымаш деч утарен... «Кеч-кузе гынат, Сакарлан полшаш кӱлеш... Но кузе тудлан полшаш лиеш?» — Григорий Петрович ятыр шонен шинчыш, вара Левентей кугызалан каласыш:

— Кугызай, тый Сакар нерген ял деч мирской приговорым нал, вара судебный следовательлан колто. Ял сай приговорым пуа гын, мыйын шонымаштем, Сакарым колтат: тыйын ойлыметла, Сакарын нимо титакшат уке.

— Поро ойым пуыметлан, эргым, пеш кугу тау. Только вот мемнан толкшо дене возен моштышыжо уке.

— Шемешыже мый шке возен пуэм. Шке декет мийымекет, тый тудым иктаж еҥлан, сайрак возен моштышылан, вес кагазыш возыкто. Мыйын возен пуымем иктыланат ит ойло. Йодыт гын, ик палыме еҥ возен пуэн, ман. Уэш возымо кагазеш шкендан ял суртан оза-влакын лӱмыштым чыла возаш кӱлеш. Кидыштым пыштен моштышо-влак шке верчыштат, кнага моштыдымо-влак верчынат кидыштым пыштышт... Старостылан печатьым пыштыкте, вара волостной правлениеш пеҥгыдемдыкте...

— Тау, пеш тау, эргым! — Левентей кугыза куаныш.

— Ну, мый каем, кызытак возен кондем.

— Шого, шӱр кӱэш, — чара Яшай вате, — тулар тачак ок кай.

— Уке, тулаче, кызыт паша годым шуко юватылаш ок лий, йӱдым гынат, тачак каем.

— Изиш вучалте, кугызай, мый вашке толам, — Григорий Петрович школышко писын ошкыльо.

— Пеш сай рвезе, — Яшай каласыш, — весе дене тыгай лиеш гын, пелештенат от мошто.

Пӧртышкӧ Япуш пурыш:

— Авай, мий, шӱретым шке ончо!

Яшай вате кудыш лектын кайыш, шӱр подым нумал пуртыш.

— Чачий, самоварым шынде, Григорий Петровичлан муным шолтена. Тудлан пареҥган шӱрым пукшет мо?

Левентей кугызан, шӱрым кочкын, ӱстелтӧр гыч лекмыже годым Григорий Петрович толын пурыш.

— Теве тидым ончен, приговорым возыкто. Теве тыланет кагаз, ручка ден пера, теве тидыже чернила. Кӱсенышкет пыште, пробко дене сайын петыренам, ок вел.

— Ну, эргым, кужу ӱмыран лий! Юмо тыланет тазалыкым пуыжо! Ынде мый куржам веле. Чеверын, Яшай, чеверын, тулаче, чеверын, уныкам! — Левентей кугыза Япушым вӱчкалтыш. — Чеверын, ӱдырем! Юмо пӱрен гын, Сакар пӧртылеш гын, ачат ден ават тореш огыт лий дыр. Мый поян омыл гынат, Сакар дене когылянда погем сита...

Чачий тулшол гай йошкаргыш. Лач тиде жапыште самовар чож-ж оварен кайыш. Чачий самовар дек пӱгырныш. Левентей кугыза лектын кайыш. Яшай вате самоварыш вич муным пыштыш.

Левентей кугызан пытартыш мутшо Григорий Петровичым ӧрыктарыш. Чачийын чевергымыже адакат чотрак сӱсандарыш. Григорий Петровичын ӧрмыжлан вашмутым Пуымыла Яшай пелештыш:

— Левентей кугыза Сакарым эргылыкеш пурташ шонен, вара мемнан Чачийым Сакарлан наҥгаяш шонен... Тудо мыланем телымак ойлен ыле...

Григорий Петрович эше чотрак ӧрӧ, вара Чачийын шошым больницыш куржталмыже ушешыже возо... Григорий Петрович ыҥылыш: тудо еҥ коклаш пурен. Но ынде нимом ышташ ок лий. Григорий Петрович Чачийым шылталымыла пелештыш:

— Чачий, тый молан мыланем Сакар нерген шыч ойло?

Вашмут пуымо олмеш Чачий шорташ тӱҥале.

— Тый Сакарым йӧратет гын, мый тугеже нимомат ом ойло, мый лучо каем...

Григорий Петрович омса кылым кучыш.

— Ит кай! — чон йӧсыж дене Чачий кычкырал колтыш.

Григорий Петрович пӧртыльӧ:

— Чачий, кидетым пу!

Чачий кок кидшыге Григорий Петровичлан шуйыш.

Яшай ден ватыже, Япуш нимомат огыт ыҥле, нимом пелешташат ӧрыныт.

— Яков Никифорович! — Чачийын кидым кучен, Григорий Петрович ойлаш тӱҥале. — Чачий, Лопнур Чужган Макар деч утлен куржын толмекыже, вигак мый декем миен. Тендан дек толаш лӱдын. Волгыжшаш тӱреш толын пурыш. Теҥгече кечыгут мый денем илен, кодшо йӱдым мыйын... помышешем мален...

— Ой, юмо! — кычкырал колтыш Яшай вате.

Яшай шинчажым кугун каралтыш, кынел шогале, вара мӧҥгеш волен шинче.

— Намысше могай, намысше! — ызга Яшай вате.

— Нимогай намысат уке. Ӱдырдам мый шке марлан налам.

— Григорий Петрович, тынарак ит воштыл, мемнан ойгына тугакат кугу, — ӧпкелен пелештыш Яшай.

— Яков Никифорович, мый иктымат мыскылаш ом шоно. Конешне, таче эр марте мый Чачийым марлан налаш шонен омыл, но ынде, мыйын мутем пеҥгыде, Чачий деч посна мый тышеч ом кай. Конешне, Чачий поро кумыл дене мияш кӧна гын... Яшай вате чытен ыш керт, шортын колтыш.

— Венчайыдеак наҥгает мо?

— Вет Чужган Макарат венчайыдеак наҥгаен.

— Венчайымыже содор огыл, — коклаш пурыш Яшай, — теве чияшыже вургемже уке. Улыжат чыла Чужганмыт деран кодын.

— Тудын верч ида ойгыро, шке ватем чаранак ом коштыкто... Япуш, на окса, ик черпыт аракам налын кондо, — Григорий Петрович, оксам луктын, Япушлан пуыш.

— Черпытше шуко лиеш... Пошкудо-влак Лопнурыш кайымыж годым чот йӱыныт, сита, — Яшай вате мане.

— Мый пошкудым монь ӱжаш ом шӱдӧ, шкенан еш дене веле мутланена. Аракажым таче кугун ынеда йӱ гын, паша годым, тӱред толмекыда, нойымашешда изин-изин подылыда.

Тиде мутлан Яшаят келшыш. Япуш, торык мешакым налят, аракалан куржо. Яшай вате, клат гыч ӱйым пуртен, муным ӱяҥдыш... Яшай икон ваштареш сортам чӱктыш...

6

Валерий Викторович Тагановскийлан пеш йокрок... «Ну, могай тептердыме ола! Ни сад, ни кинематограф, ни театр, ни шотан клуб — нимат уке! Ик мут дене манаш, черемис ола! Ала иялан ачаже тиде олаш суртым ыштен, ала иялан Валерийым, «кандидат прав» улам манше еҥым, тышке конден? Лӱмжӧ гына следователь, пашаже гын, шӱвалашат ок йӧрӧ. Тыгай маска лукышто могай паша лийын кертеш? Теве касвел элыште але Кавказ воктен паша лиеда. Теве помещик именийым йӱлалтат, теве иктаж банкым толат! Тушто следовательлан паша лектеш! Валерий Викторович паша деч пырчат ок лӱд. Паша лиеш гын, чап нӧлталалтеш, чин кӱза.

Валерийын йолташыже-влак шукыжо статский советник лийыныт, а Валерий гын алят коллежский ассесорыштак шинча. «Ындыже чыташат ок лий, тиде каргыме олам кудалтенак каяш возеш. Но кушко? Изи чинан еҥлан сай верым кӧ пуа? Кеч ик «сай» паша лийже ыле!» — шона тудо.

Тагановскийын кабинетышкыже письмоводительже пурыш, кагаз тӱшкам Валерий Викторович ончылан ӱстембаке пыштыш:

— Валерий Викторович, пеш оҥай паша.

— Кай, ала-мом ойлет? — куаныш Тагановский.

— Аркамбалне бунт лийын...

— Кернакак? Ала-мо ӱшанымылат ок чуч!

— Лийын, Валерий Викторович.

Тагановский кагазым лудаш тӱҥале. Элнет олыкысо паша нерген Аркамбал становой пристав шке тергымыжым судебный следовательлан возен колтен. Тагановскийын шӱргыжӧ тылзыла шарлаш тӱҥале. Мыняр умбак лудеш, шинчаже тунар чот йылгыжеш.

— Тиде паша шот дене кум еҥым арестоваенат конденыт, иктаж арня тюрьмаште шинчат, — ешарыш письмоводитель.

— Тый тудым мыланем иже ойлет?

— Делаже иже толын...

Судебный следователь ылыже. Становой колтымо кагазым пачаш-пачаш лончылен лудо, вара куанен кычкырал колтыш:

— Могай пиал! Вет тиде — вооружённое восстание! Ну, ынде Валерий Тагановский уло Россий мучко чапаҥеш! Только строгын, строгын тергаш! Уке гын, революционер-влак пеш чоя улыт, адак кукшеш шинчен кодат...

Чиновник машинын уло колесаже пӧрдаш тӱҥале... Кас велеш Тагановский тюрьмашке каен колтыш, арестовайме-влакым кумынек ӱжӧ... Только нунын деч нимомат ыш йодышт, тӱсыштым гына ончале да, мӧҥгеш лектын, шкеж дек тольо. Тиде кастене Валерий Викторович клубышко ыш кае, малаш вочмекшат, паша нерген шуко шонен кийыш...

Эрдене Тагановский ондак помыжалте, кынелын, чай йӱаш шичмыже годым але лу шагатат уке ыле. Кочмо-йӱмыжат сайынак ыш лий, теҥгечысе кагаз тӱшкам кучен шинче... Лудо, йошкар карандаш дене палым ыштыле, вара письмоводительжым кычкырале:

— Захар Ефремовым кондаш кагазым возо...

Иктаж пел шагат гыч кок стражник Тагановскийын кабинетышкыже Сакарым конден пуртышт. Стражник-влакын кыдалыштышт — револьвер, кидыштышт — когыньыштынат чара керде.

Сакар пеш ярнен, тӱсшат чылт ошемын, шӱргӧ начкаже пытен, шӱргылужо чараш лектын, шинчаже четлыкыш петырналтше ир янлыкла онча. Сакар нимолан ӧрын: «Кузе тыге, титакдыме еҥым кучен, казаматыш петыраш лиеш?» Вет Сакар нимогай титакымат ыштен огыл. Элнет олыкышко, еҥ рӱжгымашке палаш гына миен. Ончылныжо тудым тӱткын ончен шинчыше еҥлан Сакар тыге ойлынеже, но йылмыже ок тарване, шинчаже гына следовательым тура онча.

— Ну, как зовут тебя? — йодо Тагановский.

«Кеч-мо лийже, ынде тидлан ойлышаш», — шоналтыш Сакар, вара, ынышт чаре манын, писын-писын ойлаш тӱҥале:

— Кугу тӧра, мыйым колто, мый нимомат шолыштын омыл, еҥымат пуштын омыл... Чодыраштат пӱчым монь лӱен омыл.

— Говори по-человечески, а не лай по-собачьи! — кычкырал колтыш Тагановский.

Сакар ӧрӧ: тӧра молан сырыш? Сакар чыла керым ойлас, молан тудым вурса?

— Я тебя спрашиваю, как тебе фамилия?

Сакар адак нимом пелештен ыш мошто.

— Он по-русски говорить не умеет, — каласыш ик стражник.

— Притворяется, мерзавец! Но он у меня заговорит... А пока его отведите обратно в тюрьму!..

Сакарым наҥгайымеке, Тагановский письмоводительжылан 2-шо стан приставлан Сакар нерген Лопнурышто чот тергаш шӱден возаш каласыш. Аркамбаке тыге возыктыш: «Элнет олыкысо пудыранчык — тыглай паша огыл, революционный паша. Тусо тумам таратыше кокла гыч иктыже революционный пашалан судитлыме. Садлан чот тергаш. Тушто ӱшанаш лийдыме иктаж-могай еҥ уло гын, арестоватлен, Чарлашке колташ».

• * *

2-шо стан пристав, судебный следовательын кагазшым налмекше, Варлам Яковлевичым ӱжыктыш. Варлам Яковлевич — тошто урядник. Тудо шке службыжым уло чонжо дене йӧрата. Тыгак порядок пудыртымымат ок чыте, иктаж-вере иктаж-мом шканже келшыдымым ужеш але колеш гын, тунамак начальствылан доложитла.

Икана Варлам Яковлевич ватыж дене сырен. Ватыже тудын — урядниклан урядник. Нунын коклаште ик ойыртем уло: ватыже керде олмеш йытырым кучылтеш. Теве тыгодымат урядникын ватыже, йытырым налын, фехтоваяш тӱҥалын. Варлам Яковлевичшын кидыштыже кердыже ала улмаш, ала уке — мый тудыжым колын омыл, мо-гынат, урядниклан чакнаш тӱкнен. Чакнен-чакнен, вӱд лаканыш миен пернен. Вӱд лакан лачак виш улмаш. Урядник лаканыш волен шинчын. Лакан гыч вӱд ташлен, кӱвар ӱмбаке йоген лектын. Каласаш кӱлеш, Варлам Яковлевич пеш кӱжгӧ огыл гынат, кугу капан ыле. Сандене лаканеш вӱд кодынат огыл, пӧрт мучко шарлен... Тыгай беспорядкым урядник ок чыте. Вурсо, кыре, но молан еҥым лаканыш шындаш? Молан вӱдым мугыртен лукташ? Варлам Яковлевич урядник логаржым каралын:

— Вӱдыш пурен кайышым кызытак лукташ! Беспорядкым кызытак чараш!

Но вате — моло калык огыл, урядник деч ок лӱд. Тыге кычкырымыжлан ватыже Варлам Яковлевичым вуйжо гыч йытыр дене эҥден. Урядник уло кертмыжым кычкыралеш:

— Караул!..

Ватыже адак икана эҥда... Варлам Яковлевич, лаканым йӧрыктен шуэн, уло вӱдшымат ӱлкӧ велен, кынел шогалеш. Вара, кердыжым сакен, становой пристав деке куржеш. Становой дек пурен, рапортым пуа:

— Ваше высокоблагородие, урядник Варлам Яковлевичын илыме квартирыштыже беспорядок! Прошу приказать! Какие принять меры?

Становой приставлан мо лиймыжым чыла каласа.

Ом шинче, тиде чылт тыгак лийын гын... Морко-влак «чылт тыгак лийын» маныт, но Варлам Яковлевич пеш тале урядник ыле. Иктаж вере пожар лиеш але Вопса суас имньым шолышт кая — Варлам Яковлевич ала-кушеч шижеш, пожар йӧртымашкат шуэш, вор кучашат вараш ок код.

Теве тыгай еҥлан Сакар нерген чот тергаш Морко становой пристав приказым пуыш. Варлам Яковлевич, становой приставын шӱдымыжым шукташ манын, тудо кечак Кудашнурыш кудале.

7

Яшайым вурсен луктын колтымекше, Чужган куван чонжо иктаж кечылан лушкыш, вара, Чачийын ачаж деке мийымым колмекше, утыр шыдешкаш тӱҥале. Ачажым вурсымо — тудо мо? — ӱдыржым шкенжым почкалтараш кӱлеш! Чужган кува Чачий нерген кунар шона, тунар сыра... «Кузе тугай чара коля (Чужган кува нужна-влакым эре туге манеш) тыге ышташ тоштын? Чачийым Макар кырен колта але шке Чужган кува чумен луктеш гын, тидым ыҥылаш лиеш ыле, а оръеҥ вате шке марийжым шӱкал шуэн, сусыртен коден, куржын гын, тиде — оньыш лийдымаш!.. Поян Чужган тукым тыгай намысым чытен кертеш мо?! Ӧрат, тудлан можо йӧрен огыл? Тылеч сай вержым кушак муеш? Качыжат уда огыл. Ӧрмаш, чылт ӧрмаш! Элнетӱмбал ӱдыр-влак яжарак улыт. Тудо мыскылен каяшак шонен толын...» — шона Чужган кува.

Макар шке семынже сырен. Кузе ок сыре, вет йошкар ӱйым самой нелшаш годым умша гыч шупшын налыныт... Чынжым каласаш гын, йошкар ӱй шке утлен, чылт йомакысе ӱяча семын лийын. Тудо ойыртышыжо веле уло: ӱяча рывыжым мурыж дене ондален, а Чачий Макарым шӱкал шуэн коден...

Клатыш петырыме гыч оръеҥ ватыже тыге куржмыжлан Макар алят ынеж ӱшане: «Тиде омеш койын дыр», — шона. Ӱдырамашын ушыжлан йӧршеш ӧрат: тугай незер Сакарым поян эрге деч сайлан шотлен... Но Сакар казаматыште шинча... Сакар дек Чачий каен ок керт. Ачаж декат каен огыл. «Ну, вуй корштымым чарна гын, шке кычалаш тӱҥалам. Ала шкенжым иктажым ыштен, ала вӱдыш пурен каен? Уке, ӱдыр туге ок ыште... — тыге шонен кия Макар. — Кучен кондем гын, туныктем ыле, оръеҥ вате манын ом шотло ыле...»

Чужган кугыза адак шке семынже шыдешкен. Ончычшым тудо, Чачий шкенжым иктаж-мом ыштен, манын лӱдын... Кеч-кузе гынат, Чачий тудын суртшо гыч лектын каен йомын. Пикталтын але вӱдыш пурен каен гын, шуко клопот лиеш... Но ик кече эрта, весе эрта, кумшо эрта, Яшаят, нигӧат Чужганмыт дек Чачийым йодын толшо уке. Вара иже шоктыш: Левентей кугыза Аркамбаке миен толын, Чужган кугызан «шешкыже» ачаж деке миен, ила, манеш. Тыгай уверым колмекше, Чужган кугызан шӱмжылан кочын чучаш тӱҥале. Могай намысдыме ӱдыр: поян Чужган Осыпын лӱмжым кум волостьлан мыскылтышыш лукто вет! Ну тылзе гыч, пеш уке гын, арня гыч ойырлен кайыже ыле. Вет первый кечак клатыш петырыме гыч лектын куржын. Чужган Осып тӱняште кудло кок ийым ила гынат, тыгайым але колын огыл ыле. Но иктаж тугай незер деч куржеш гын, йӧра ыле, а тыгай улан вер гыч куржын! Теве тидым Чужган кугыза нигузеат ыҥылен огеш керт...

Чужганын ӱдыржӧ ден шешкыже-влак тӱредмаште шке семынышт куктаеныт. Чужган кува ден кугызаже, адак эргыже-влак тӱредаш огыт кошт, ӱдыржӧ ден кок шешкыже тарзыж дене тӧрак тӱредыт. Кум ӱдырамаш ден ик пӧръеҥ кеч-мыняр тӱредыт гынат, Чужган кугызан пасужо пеш кугунак ок вишкодалт. Пасу вишкодаш Чужган кугыза иканаште витле, кудло еҥым луктын шогалта. Тунам эргыж-влак чылт бурмистрлак койын коштыт. Морко велыште тӱредаш утларакше кугарня ден рушарнян тарлат... Таче кугарнят огыл, рушарнят огыл, сандене Чужган кугызан аҥаштыже ныл еҥ веле пӧрдеш. Кум ӱдырамашлан шке коклаштышт кутыркалаш пеш йӧн. Тарзе деч нуно огыт вожыл: тарзе — пӧръеҥ мо? Ни узо, ни ава, так, алаша! Ӱдырамаш-влак, тӱрльым кутырыктен, мутыштым Чачий ӱмбак шуктышт:

— Эй, юмо, юмо-о... — ызга Роман вате, — ӱдырынат тоштмашат сита вет... Оръеҥ вате марийым шӱкал шуэн кертман вет!

— Элнетӱмбал ӱдыр-влак пеш чолга улыт, — ыҥылтара Элександр вате. — Кодшо кеҥежым Эҥерсолашке Шайра сӱан толын. Тӱмырзыжӧ — иктаж коло ияшрак ӱдыр, манеш.

— Кай, ала-мом ойлет!

— Тӱмыр кырашыже пеш тале, манеш. Шайра велын тӱмырышт пеш кугу. Саде ӱдырет кугу тӱмыретым дӱҥ-дӱҥ-дӱҥ, дӱҥ-дӱҥ-дӱҥ веле пералта, манеш. «Шым Шайралан ик Майра улам!» манын муралта, манеш. Кемым веле чиен, манеш.

— Ӱмаште ӱярня годым Корамасыште ик Шайра ӱдырлан мыйын чылт ушем каен ыле, — шке паешыже ешарыш Чужган Оляна.

— Кушташ шупшын лукмыда монь ок кӱл, шкак шогал кушта, пӧръеҥ йоча декат шкак миен-миен пижеш, орышыла веле коеш.

— Яшай ӱдырат тугай улмаш, ужат... — ала йодо, ала шке шонымыжым каласыш Роман вате.

— Кеч-кузе гынат, Макар чот куклалт кодо, — шке мутшым каласаш кӱлешлан шотлыш тарзыштат. — Мый гынат тудын олмышто ынем лий...

Элександр вате игылтеш:

— Макар чылт ораде. Чачий теле гоч смола заводышто Кудашнур Сакар дене пырля мален иленыт, манеш.

— Очыни, тудо ик Сакар дене веле коштын огыл, вес таҥжат улмаш дыр? Сакаржым солык пуымыж деч ончычак кучен каеныт, — шке шонымыжым ойла Оляна.

• * *

Тиде жапыште Кудашнур гыч Лопнурыш урядник Варлам Яковлевич кудал тольо, чай йӱаш Чужган кугыза дек пурыш. Кудашнурышто урядниклан чай йӱаш пураш йӧршӧ ик пӧртат уке — тиде ял пеш нужна.

— Поро кече лийже, Осип Кондратьевич! Кузе илымаш-кутырымаш? — урядник Осып кугызам саламла.

— Изин-изин почаҥына, Варлам Яковлевич. Тый шкеже тыге кушко коштат?

— Кудашнурыш толын коштым. Тушто ала-могай тугай Епрем Сакар улмаш. Тудо кызыт тюрьмашке верештын. Тудын нерген йодышташ тольым....

— Вара тый кузе шонет, Варлам Яковлевич, Сакарым вашке луктыт мо?

— А тидым юмо ден начальстве гына шинчат, ме тудым огына шинче... Такше тысе калык тудын нерген ик осал мутымат огеш ойло. Лач ик оҥайым гына ойлышт: тудо тендан сӱрем годым карт-влакым сургыктыл луктын манеш... Ха, ха, ха! Карт-влаклан тугак кӱлеш. Рвезе — молодец!..

Урядник Варлам Яковлевич православный вера деч моло верам «поганыйлан» шотла. Марий карт-влакымат иян кулжо-влакеш ужеш. Туге гынат, Сакар карт-влакым сургыктылмым протоколешыже чыла возен. Кӧ шинча, начальствылан ала тудат кӱлеш. Шагал возымешке, лучо утыжо лийже...

Чай йӱмӧ годым Чужган кува ден кугызаже Варлам Яковлевичлан Чачий нерген ойлышт.

— Кузе ойлет, Варлам Яковлевич, ме тудым мӧҥгеш кондынена? Тый шкат шинчет, тудо мемнан лӱмнам чот шӱктен... Клопотетым ме яра огына ыште, — Осып кугыза эмратыл ойла.

— Молан мыланем те ондакак ойлен огыдал, мый тудым тыланда ала-кунамак конден пуэм ыле: ватылан марий деч туге куржталаш ок лий, тугай закон уке.

— Тудыжо туге, Варлам Яковлевич, только ме шкежат йоҥылыш ыштен улына, тудым венчаен огынал.

— А-а, туге гын, мӧҥгеш кондаш ок лий: венчайыме огыл — вате огыл. Мемнан закон венчайыдымым ватылан ок шотло.

— Ала-молан толшыштлак черкыш савырнен огытыл, — коклаш пурыш Чужган кува. — Бачышкаланат ончылгочак оксам пуымо ыле. Ӱдырынат письмаже шондыкыштак улмаш.

— Аваже, кызыт письмаже кушто?

— Мый шке шондыкышкем поген пыштышым.

— Нигузеат ок лий мо, Варлам Яковлевич? Ме вет шуко роскотым ыштен улына...

— Роскот деч коч лӱм шӱктымыжым кудалтыме ок шу, — ешарыш Чужган кува.

Варлам Яковлевич шижеш — Чужган-влак деч тиде пашалан кӱраш лиеш. Но кушеч кержалташ лиеш — Варлам Яковлевич шонен ок шу. Кенета ушышкыжо ик еҥ пурен кайыш... Теве тудо ойым ышта, тудо йӧным муеш.

— Осип Кондратьевич, тый лучо эрла мый декем мий. Тушто мыйын ик еҥ уло, теве тудо мыланна ойым пуа. Тудо вакат дечат тале...

Эрлашыжым Чужган кугыза Варлам Яковлевич дек кечывал шушашлан миен шуо. Чужган кугызалан ик черпыт аракам налын кондаш шӱдышат, Варлам Яковлевич «вакат» ӱжаш каен колтыш. Изиш лиймеке, Чужган кугыза аракам кондыш, урядникын ватыже самоварым шуктыш, урядник «вакатым» вӱден пуртыш. «Вакатым» ужмекше, Чужган кугыза нимоланат ӧрӧ. «Вакат» олмеш шӱкшӧ дьячок пура.

Чужган кугызан ӧрын ончымыжым ужын, Варлам Яковлевич каласыш:

— Осип Кондратьевич, теве тиде еҥ тыланет полшен кертеш. Тыге шӱкшын чийымыжлан тый ит ӧр, тудын вуйжо шӧртньым шога, тудо ожно пеш тале юрист улмаш. Тудым теве тиде тынарыш шуктен, — урядник арака атым пералтен ончыктыш.

— Варлам Яковлевич, — мане дьячок, — тудым ойлымо ок кӱл. Homo sum, humani nihil, a me alienum puto . Но тидым мый тыланда молан ойлем, те тидым ыҥыледа мо? Лучо вашкерак иктым темен пу, йӱын колтем, иезуит-влак манмыла, ad majorem dei gloriam .

— Йӧра, темем. Ӱстелтӧрыш шичса. Осип Кондратьевич, тыш шич, — Варлам Яковлевич кум стаканым темыш.

— Ну, таза лийза! — Варлам Яковлевич шалт йӱын колтыш.

Дьячок аракам нале да оҥжым ыреслыш:

— Во исцеление души и тела! — стакан гыч арака дьячок логарыш шке шотшо денак йоген пурыш. — Варлам Яковлевич, repetitio est mater studiorum манеш ыле мемнан шоҥго учитель-латинист. Икте гыч адак теме, вара паша нерген мутланаш тӱҥалаш лиеш, француз манмыла en famille .

Урядник адакат икте гыч темыш.

— Ну, кугыза, ынде чыла ойло: мо кузе лийын, мо тыланет кӱлеш.

Чужган кугыза ойлыш. Дьячок ятыр шонен шинчыш, вара пелештыш:

— Ну, брат, тыште per fas et nefas, чын денат, чын деч поснат нимомат ышташ ок лий.

— Тый, Aпполинарий Федулович. сайрак шоналте, ала иктаж йӧным муат, — урядник адак темыш.

Дьячок аракам йоктарен колтыш, вара адак шонаш тӱҥале. Шонен шинчыш-шинчыш да кычкырал колтыш:

— Эврика! Мый муынам!.. Только тиде оксам шога.

— Оксалан ме огына шого, — мане Чужган, — мыняр шога, тӱлена, паша гына лийже.

— Паша лиеш, кызыт задатке шотлан лу теҥгем пуэт, вара паша лиймеке, адак кок лу теҥгем пуэт.

Чужган кугыза лу теҥгем луктын пыштыш.

— Ну, ынде шешкычын метрикыжым пу, эрла эргычын метрикыжым налын кондо. Шкендан поп, «молан кӱлеш?» манеш гын, паспорт налаш кӱлеш, ман. Мый шӱденам, манын ит ойло. Эрла тол, паша лиеш. Ну, Варлам Яковлевич, теме... Йӱшӧ дьячокын вуйжо шӧртньымак шога улмаш. Тудо пеш просто ыштыш. Метрике гыч посна серыш ышташ ямдылыме бланкым нале, тушакын, Макар ден Чачий тугай числаште венчаялтыныт, тугай-тугай свидетель лийыныт, манын возыш. Метрике кнага гыч тугай числа годсо листажым кушкед лукто, тудым у ий эртымеш тергыше ок лий, тунам вара кум поп, кум дьячок, ик якын улмаште пале — кӧ кушкедын, тушто мо возымо улмаш!

Макар ден Чачийын метрикыштым делашке урга, вара, кагаз тӱшкам поген, поҥ деке наҥгая. Поп кагаз лудаш пеш ӧркана, адак тунам лачак унаже лиеш, поп луддеак кидым, печатьым пышта...

• * *

Тыге Макар ден Чачий венчаялтыч. Ынде Варлам Яковлевич пижын кертеш, ынде закон полша!..

Тагановскийын кагазше толмеке, Аркамбалне тума адак чот тӱҥале. Курыктӱрышкат шарлыш. Япар адак почётыш лекте. Земский начальник ден становой пристав тудым кучыр дене йыгыре шынден кудалыштыктат. Япар — тӱҥ свидетель. Япар ончыктымо почеш иктаж лу еҥым петыреныт. Волостной правленийын кудывечыштыже шогышо решоткан пӧрт темын. Аркамбал урядникын, марий-влакым йодышт-йодышт, мушкындыжат пуалаш тӱҥалын.

Арня гыч Чарлашке адак кок еҥым наҥгайышт, иктыжым — Курыктӱр гыч, весыжым — Мӱшылтӱр гыч. Кеч-кузе кырышт, кеч-кузе лӱдыктыльыч гынат, молыштым арестоваяш йӧршым ышт му. Молыжо урядник мушкындым авызлен, решоткан пӧртеш умдылам пукшен утлышт. Микипыр Яшаят кум сутка киен лекте.

Кок еҥым Чарлашке наҥгайымеке, чыла тыпланыш. Только нур паша вараш кодо. Уржа велаш тӱҥале. Микипыр Яшайын тӱредше еҥ шагал. Садлан Чачият аважлан тӱредаш полшен. Григорий Петрович первыйже Чачийым тӱредаш ынеж колто улмаш, тӱредаш тарлаш оксам пуэм, манын, Но Чачий ден аваже кӧнен огытыл.

— Але марте тарлен тӱредыктен онал. Чачийынат первый тӱредмыже огыл. Тарлен шогалтена гын, еҥ мыскылаш тӱҥалеш. Тарлыме шоҥыш оксаж дене чияшыже ыштен пуэт гын, асурак лиеш, — манын Яшай вате.

Григорий Петрович тудлан тореш лийын огыл. Адак Григорий Петровичым земский начальник ден становой пристав шупшкедаш тӱҥалыныт. Ындыже нуно йӧнанрак ыштеныт, Григорий Петровичым свидетель шотлан йодыштыныт. Григорий Петрович тиде манёврым ыҥылен налын. Земский начальник ден становой пристав шканышт кӱлешым Григорий Петрович деч налын кертын огытыл. Григорий Петровичын «ӱскыртлыкшӧ» нуным чот сырыктен гынат, нуно Григорий Петровичым тиде ганат тӱкен огытыл. Только Григорий Петровичым йодышт луктын колтымыжо годым гына становой пристав каласыш:

— Григорий Петрович, тый тул дене модат!.. Григорий Петрович ыҥылыш: тиде — пытартыш шижтарымаш!

• * *

Аҥа тӱред пытарымеке, Яшай тыге каласыш:

— Вес аҥана тораште, айста лучо, шкенан деке каен, чайым йӱына, вара иже тушко каена. Кечывалжат ынде торак огыл. Аваже, тый ончыч кай. Ме Чачий дене коктын кылтам нумалын кодена. Копнажым кызыт огына опто, уржа пеш кукшо.

— Ала кылтажат кас марте нумалде чыта, нумалшылат велеш вет, — ойым ышта Яшай вате.

— Тугеже лучо эр марте кийже. Йӱдым изиш вӱдыжга, эрдене эрак толын, нумалына, — мане Яшай. Тидлан чыланат келшышт. Нылытынат мӧҥгышкӧ кайышт. Яшай ден ешыже капкам пурымо годым ала-кушеч Япар эртен кайыш. Чачийым тура ончыш. Но Чачий тудым ыш шеклане. Сандене ачажмыт дек чай йӱаш пурыш: «Григорий Петрович кол кучаш каен, але толын огыл дыр», — шоналтыш.

Самоварым шуктен, ӱстел йыр шинчыныт ыле — капка почылтмо йӱк шоктыш. Чачий окнашке ончале, йол йыжыҥжат каен колтыш: кудывечыш Чужган Макар пура. Почешыже урядник, стражник толыт. Чачий тыш-туш ончале, омсашке руалтыш. Тиде жапыште пулдыр омса чолдырок шоктен почылто. Чачий шеҥгек чакналтыш, коҥга шеҥгек пурен кайыш, коҥга ӱмбак кӱзен, мурня ден коҥга шулдыр лукеш чӱчырнен, пызнен шинче, ончыланже портышкем-влакым шогалтыш.

Пӧртышкӧ Макар почеш Варлам Яковлевич ден Аркамбал урядник, Япар, сотник лувуй, адак Ведат ден ватыже пурышт. Кок стражник тӱан кодыч: иктыже — уремеш, весыже — кудывечеш.

— Кинде шинчалда перкан лийже, ачий, авий, — мане Макар.

— Туге лийже... Макар... — мане Яшай. «Макар» почеш «веҥе» маннеже ыле да, йылмыже ыш савырне. — Тол, кинде кочкаш шич.

— Кызыт шинчын шогаш толын омыл. Мый Чачий дек толынам, кеч-кузе гынат, венчаялтын улына.

«Мом шойыштеш, кунам венчаялтын улына?» — Чачийын шӱм мераҥла пыртка.

— Чачий клатыште мо?

— Ала, ме тудым огына шинче, ала-кушко каен.

— Вот мо! — кычкырале Варлам Яковлевич. — Мемнан тый денет шуко кутырен шогаш врема уке. Тый ӱдыретым марийжылан пу. Ватылан марий деч посна илаш закон уке.

— Мый тудлан еҥ шот дене, орваш шынден, ӱдырем пуэн колтенам. Тудо шке ватыжым кучен моштен огыл гын, мыйын титакем уке.

— Кычалаш! — кычкырал колтыш Варлам Яковлевич.

Япар пӧрт йымаке пурен кайыш, шырпым удырен-удырен ончыш.

— Пӧрт йымалне уке!

— Чыла вере кычалаш!

Чачий ни илыше, ни колышо чытырен шинча.

Япар коҥга лукыш мийыш, кокыралтыш. Чачийын эрде воктенже шокшын чучо...

«Ынде кучалтым» шоналтыш, вара шинчажланат пычкемышын койо...

Но Япар Чачийым ыш уж. Изи окнан пычкемыш пӧрт Чачийым утарыш. Коҥга ӱмбаке волгыдо шагал логалеш.

— Клатыш шылын дыр, — шоктыш Макарын йӱкшӧ.

Клатым почыктен, кычал пытарышт — Чачий нигуштат уке. Сарайыште шудым чылт вужгыктен пытареныт, пакчаште пареҥге шудым тайыштылыт, ынде чылт ияла веле койыт. Тургым лугыч Япуш Григорий Петрович дек куржын колтыш. Григорий Петрович кол кучаш каен огыл, кечываллан Чачий толмым вучен. Япуш Григорий Петровичлан нунын дене могай паша лиймым ыҥылтарыш. Григорий Петрович тунамак Яшай дек куржо.

Тудын Яшай деке миен пурымыж годым кок урядник кудывече покшелне шогат ыле. Макар ден Япар пакча гыч тольыч.

— Нигуштат уке, — каласыш Япар.

— Кӧм кычалыда? — йодо Григорий Петрович.

— Чачийым кычалыт, — шоктыш Яшай вате. — Чачий еҥыным ала-можым шолыштын?

Яшай ден ватыже пӧрт ончылно шогат.

— Господин урядник, кычалмыда ок кӱл, тудын ӱдыржӧ мый денем. Мый тудым марлан налынам.

— Кузе? Кӧ венчаен?

— Ме венчайыде илена.

— Кузе? Тый еҥ вате дене кузе илет? Теве тудо — Чачийын венчайыме марийже.

— Тиде — шоя! Тудо ӱдыр тиде марий дене венчаялтын огыл.

— Мый манам: венчаялтын! Вот мо, господин учитель, без спору, тый тудлан ватыжым пу, тыланет теве образованный барышня уло. Пычкемыш марий ӱдыр тыланет паре огыл.

— Тиде тыйын пашат огыл, господин урядник.

— Тый шке эрыкет дене от пу гын, ме вий дене налына!

— Тӧчен ончыза.

— Понетей-влак! Кычалме ок кӱл. Кычалме еҥда уна тиде еҥ дене.

«Кычалме ок кӱл» манмым колмекше, Яшай ватылан луш чучын колтыш. Чачий тугак, пелеколышо гай лийын, коҥга ӱмбалне шинча.

— Ну, господин учитель, ит ӱскыртлане, закон ваштареш ит кае.

— Еҥым виеш наҥгаяш закон уке.

— Ӱдырым наҥгаяш ок лий, а шке ватым лиеш. Мом тый денет кутырен шогем, понетей-влак, кайышна учитель дек!

— Мый школым тӱкылен коденам, господин урядник. Тӱкылымӧ ок лий гынат, мый тыйым кычалаш ом пурто. Тыйын мый денем кычалаш ордерет уло?

Варлам Яковлевич тул гай ырен кайыш. Тыглай кресаньык лиеш гын, Варлам Яковлевич шуко мутланен ок шого ыле, лочкен кышка ыле, но Григорий Петрович — учитель. Кернак, учитель кугу чинан огыл, но тудым зря тӱкаш ок лий, кӱлеш верыш вуйым шийын кертеш. Чёрт шинча, мом тушто ышташ кӱлеш. Варлам Яковлевич вуйжо дене саварыш миен пернымыла лие. Иван Ивановичат ок полшо, так веле ончен шога. «Становой пристав деч полышым йодаш возеш», — шоналтыш Варлам Яковлевич.

— Ну, господин учитель, кызытеш чеверын, ме тый денет коктын вашке вашлийына.

Варлам Яковлевич лектын кайыш. Почешыже Иван Иванович, стражник-влак, Япар ошкыльыч.

Паша тыге савырнымылан Макар йӧршеш ӧрӧ. Вет тудо адак чот мыскылалте. Тунам кеч клатыште иктат уке ыле, а кызыт кунар еҥ погынен... Кернакак, капка ончылнат, кудывечыштат — еҥ лыҥ. Шукыжын кидыштышт, вачыштышт сорла уло. Ӱдырамаш-влак вӱд ведрам, жваным нумалыныт. Макарлан нуно лӱмын воштылаш толмыла чучеш... Кернак, шукыжо воштылыт. Григорий Петрович, кидшым оҥешыже кучен, кудывече покшелне ончен шога, тӱрвӧ лукшо дене воштылеш. Макар чытен ыш керт, лектын кайыш. Макар почеш Ведат ден ватыже тарванышт.

— Касат вашке лиеш, иктаж кылтам ыштет гынат, асу, — ӱдырамаш-влак йӱк шоктыш. Ӱдырамаш-влак каяш тарванышт, почешышт пӧръеҥ-влакат кайышт. Григорий Петрович йодо: — Чачий кушто?

— Пӧртыштӧ, коҥга ӱмбалне туртын шинча.

Григорий Петрович кок-кум гана тошкалмыж денак пӧртыш пурен кайыш. Чачийым коҥга ӱмбач нумал волтыш. Чачий, Григорий Петрович шӱеш кержалтын, чытен кертде, мӱгырен шортеш.

— Ит шорт, Чачий, ынде нуно огыт тол. Ит лӱд, мый тыйым нунылан ом пу! — Григорий Петрович Чачийым эмратылаш тӱҥале. Эркын-эркын Чачий лыпланыш. Яшай вате йӱкшышӧ самоварым ырыктыш. Чыланат ӱстел йыр шинчын веле шуктеныт ыле — омса почылт кайыш, стражник пурен шогале, Чачий вынер гай ошем кайыш.

— Григорий Петрович, тыйым становой пристав шӱда.

— Йӧра.

— Кызытак мияш шӱдыш.

— Мый кызытак тарванем.

Григорий Петрович картузшым упшале. Стражник пӧрт гыч лекте.

— Кеч-кӧ толеш гынат, мый дечем посна Чачийым ида пу, клатыш сурален шындеда гын, сайрак лиеш.

— Кызытак суралышаш. Чачий, лек, тушто Япушын вакшышше уло, киет.

Чачийым клатыш суралышт, Григорий Петрович становой пристав деке кайыш.

Становой пристав Григорий Петровичлан пӱкеным пуыш.

— Григорий Петрович, тый мом ыштылат? Молан еҥ ватым шке денет ашнет?

— Константин Ильич, тудо — тудын ватыже огыл.

— Кузе огыл? Теве венчаялтме нерген метрике кнага гыч — посна серыш.

Григорий Петрович, черке печатян кагазым ужмекше, йӧршеш ӧрӧ. Кагаз полный формо дене возымо, даже гербовый маркат пыштыме. Григорий Петрович адак савыркален ончыш, вара кычкырал колтыш:

— Тиде кагаз — подлог! Тиде кагаз Морко гыч пуымо, нунын приходышт — Арыныште.

— Мый тудым ом шинче, шойышт возеныт гын, нуно вуйын шогаш тӱҥалыт. Мый кызыт закон почеш Макар Чужгановлан ватыжым наҥгаяш полышым пуыде ом керт. Тый, конешне, вуйым шийын кертат, но мо верчын, вет тыйын тудлан нимогай праватат уке.

— Ме коктын ваш-ваш йӧратена! Тудо Макарым ок йӧрате.

— Законлан тиде шагал. Венчаялтме деч ончыч тудо «ом кае» манын кертеш ыле.

— Вет тудо венчаялтын огыл!

— Извините, Григорий Петрович, мый документлан утларак ӱшанем. Адак Аркамбалне чылан шинчат, Яков Никифоровын ӱдыржӧ Макар Чужгановлан марлан каен... Григорий Петрович, будьте благоразумны, шканет уто скандалым ит ыште. Тый изи отыл, шкат ыҥылет, закон пешкыде. Законым шуктыде ок лий.

Григорий Петрович нимоланат ӧрӧ: «Мом ышташ? Чачийым вара пуэн колташ мо? Уке, ок лий, Чачий вара ала-мо лиеш!» Минут чоло Григорий Петрович шонен шинчыш, вуйыштыжо тӱрлӧ шонымаш, тӱрлӧ сӱрет пӧрдын савырныш. «Теве Чачийым, пидын пыштен, Макар наҥгая, Чачий уло кертмыжым кычкыра... Григорий Петрович шкетын кодеш. Йӧршеш шкетын! Тиде кечылаште Григорий Петрович Чачийым воктенже ужын тунемын. Эрла Чачий ок лий... Уке, уке, тыге лийын ок керт! Мо лиеш, лиеш, лучо...» Умбакыже Григорий Петрович шонымым чарныш.

— Константин Ильич, мом шӱдет, тудым ыштем, Чачийым мый дечем ит нал...

Становой пристав шыргыжале: «Теве тыйым кушеч кучаш кӱлеш улмаш, — шоналтыш, — ынде тый мыйын кидыште лият».

— Тидым ышташ лиеш, Григорий Петрович, но услуга за услугу, мый тыланет полшем. Ме тый денет коктын договорым шкенан коклаште ыштена: тый мыйын шӱдымем ыштет, а мый тыланет Чачийым кодем. Официально, конешне, мый тидым ыштен ом керт. Но мый тыге ыштен кертам. Вес стан полиций мыйын станыштем мый дечем посна нимомат кычалын ок керт. Тушеч кычалаш толыт гын, мый тыйым шижтарем. Шкемын подчинённый-влаклан каласем: тыгай-тугай лиеш гын, адак кычалаш толыт гын, муаш огыл, манам. Тиде договор тувешке пудыртыдымылан шотлалтеш, кувешке тый мыйын йодмем шуктен шогаш тӱҥалат... Ну, йӧра мо?

— Йӧра, — Григорий Петровичын тӱрвыжӧ тарваныш.

— Ну, тиде кечылаште мый Ивановын характеристикыжым вучем.

• * *

Григорий Петрович лектын кайымеке, становой пристав деке Варлам Яковлевич пурыш.

— Кузе ышташ шӱдет, ваше высокоблагородие?

— Учитель дек миен кычалаш мый разрешенийым пуэн ом керт. Чарла гыч исправник деч йодаш кӱлеш. Варлам Яковлевич ыҥылыш: учитель деч ӱдырамашым налман огыл... Тыге паша савырнымылан Варлам Яковлевич Аркамбал становой приставлан вуеш налын кайыш.

Эн чотшо Макарлан вожылмаш лие. Кузе мӧҥгышкыжӧ шкетын миен пура? Аркамбаке Варлам Яковлевич дене толмыжо годым тудо ончылгочак шонен толын: кузе Чачийым авырен куча, кузе пидын пышта, кузе, игылтын, шкеж дек конда, кузе тудым туныкта! А кызыт тарантасыште урядник гына тӧҥге шинча. «Эх, тиде иям пуракыш налын шуашет!»

Варлам Яковлевич чоя, Черкесолаш волен кодо, «тушто паша уло» мане. Мом «паша уло», ончет гын, Чужган кугыза ден кува ончык толаш намыс лиеш... Нуно пеш чот шыдешкат...

Мӧҥгышкыжӧ толмеке, Макарлан чот шыгыр лие.

Макарын шкетын толын пурымыжым ужын, Чужган кува чаргыжаш тӱҥале:

— Муньыри, муньыри, муньыри! Тыгай лийшаш гын, пӧръеҥжат ом лий... Ватым кучен кертшаш огыл гын, иялан нальыч мо?.. «Пеш чапле, пеш мотор!» — Чужган кува Макарым оҥара. — «Ялыште огыл, нигуштат тыгай чапле уке! Мыланем тудо ӱдырым налын огыда пу гын, вӱдышкӧ тӧрштем, пикталт колем!..» Тунам огыл, кызыт пикталташ кӱлеш! У-у, ия тӱшка, кидышкем верештеш гын, пурын пытарем ыле!

Аважлан ваштареш Макар нимомат пелешташ ок тошт.

Мӧҥгеш:← Икымше книга/Кумшо йыжыҥ | Умбакыже: Кокымшо книга/Кокымшо йыжыҥ →