Элнет (Чавайн)/Кокымшо книга/Кумшо йыжыҥ

Сергей Григорьевич Чавайн
«Элнет» роман

КОКЫМШО КНИГА

Мӧҥгеш:← Кокымшо книга/Кокымшо йыжыҥ

Кумшо йыжыҥ

1

Григорий Петровичым Озаҥысе военный суд судитлен, экспроприацийым ыштымылан титаклен, лу ийлан каторгыш колташ пунчалын. Следователь Чачийымат, полышкалышылан шотлен, титаклаш тӧчен. Григорий Петровичын Иван Максимовичлан возымо письмаже, Чачийын самырыклыкше, просталыкше Чачийын титак укежым раш ончыктеныт. Чачий судышко логалын огыл. Григорий Петровичым Озаҥ губерний тюрьмаште шуко ышт шинчыкте, Вологод централыш колтышт.

Григорий Петровичым Вологдыш наҥгаяш манын, йолешыже кандалам чиктен, пересыльный тюрьмашке колтышт. Тушто Вологдыш кайышаш иктаж лу еҥ погынен. Озаҥ гыч Ярославль олаш шумеш пароход дене наҥгайышт. Ярославль гыч Вологод олашке — кӱртньӧ корно дене.

Тюрьмашке намиен пуртымеке, чыла арестантым, вургемыштым кудашыктен, вургемыштыштат, котомкаштыштат, чыла вереат пеш чот кычал пытарышт. Вара, фотокартычкым ончен, кажныжын тӱсыштым таҥастарышт да камерыш наҥгайышт. Камерже пеле пычкемыш, лавыран, юж пыкныше, ала-мо тугай сай огылын ӱпша. Кок велне брезент шупшман, койко-влак кечат. Койкыжат лавыра дене туҥгыралтше улыт, покшелне оҥа дене ыштыме ӱстел шога, йырже — теҥгыл-влак. Нине теҥгыл ӱмбаке йӱдлан койко-влакым волтен пыштат. Коҥга воктен, лукышто, кӱжгӧ кӱртньӧ дене ыштыме параша шинча, а ваштарешыже, вес лукышто, пырдыжыште, Николай Чудотворец икон пижыкталтын.

Эрлашыжым эрдене шокшо вӱдым пуэдаш тӱҥальыч. Угыч толшо-влаклан каласышт:

— Шкендан кондымо чайникда, стаканда, пӱй эрыктыме щёткыда, шергеда, шовында — чыла цейхгаузеш кодеш, камерыш нимомат налаш ок лий.

— Молан тиде тыге? — ӧрын йодыч шукыжо.

— Устав почеш каторжник-влаклан нимомат шкеныштыным пеленышт кучаш огеш лий.

Камерышке кугу вӱргене чайникым пуртен шындышт. Пеленже иктаж лучко той кружкам кондышт. Камерысе-влак кружкаш шокшо вӱдым темен-темен нальыч. Григорий Петровичынат йӱмыжӧ пеш шуын. Ик кружкаш шокшо вӱдым темыш, йӱаш тӱҥале, тӱрвыжым когартен колтыш.

Чай кондышо каласыш:

— Йӱмекыда, кружкам кермыч ложаш дене эрыктыза: ынышт шинчырге, ынышт ужарге.

— Шовын деч посна кузе лийман? — адак йодыч.

— А теве, кунам мончашке каеда, тунам казна шовыным пуат, а шке шовын арестантын лийман огыл.

— А мончаже кунам лиеш?

— Мончаш тылзылан кум гана олтена. Иктаж арня гыч лиеш.

— А вара кузе, ме вет этап гыч пуракаҥын, лавыраҥын толын улына?

— Ик арням чытеда, баринак огыдал.

— Ну, централ! — маныт утларак ужын коштшо-влакше. — Тыгай порядке нигуштат уке.

Кечывал кочкышлан ала-могай лювырчыкым кондышт. Кас кочкышлан тулечат уда тольо.

— Молан тыге?

— Кызыт пӱтӧ. Пӱтӧ мучко кочкыш тыгай лиеш, — маныт.

— А вет мемнан коклаште латыш ден поляк ятыр улыт. Нунылан православный пӱтым кучыкташ ок лий.

— А тиде мемнан паша огыл, тудым кугурак начальстве шинча.

— А вет моло централыште пӱтӧ кочкыш тыглай кочкыш дене алмаштыл пуалтеш. Ну, кеч шке окса дене тыглай кочкышым налаш лиеш мо?

— Шке окса денат пӱтӧ кочкыш деч молым налаш ок лий: ынде шорыкйол марте тюрьмашке селёдко ден вобла кол деч моло ок пурталт.

Тыгай ойлан тюрьмаште улшо-влак чылан шыдешкышт. Шонаш, каҥашаш тӱҥальыч: умбакше кузе лийман? Вес камерысе-влак дене, пырдыжым кырен, запискым шолып колтен, ик семын шогаш келшышт. Уло тюрьма дене начальникым ӱжаш тӱҥальыч. Тудо кечак начальник тольо — кӱкшӧ, лопка туп-вачан кугыза.

Начальник шыман гына ойлаш тӱҥале:

— Ну, господа, мо вара?.. Тендан йодмыдам мый лудым. Мом ойлаш, те ятыржак чыным ойледа. Тыланда мутым пуэм: мом кертам — чыла ыштем. Книжка-влак, серыш колтымаш, кандалам налмаш, сроклан скидке — тиде шотышто тендам пырчат ом шыгыремде! Мыйын пурымем годым надзиратель «смирно» ынже кычкыре манын ойледа гын, ну, ок кӱл, ынже кычкыре. Прогулкым кугемдаш? Тидымат ышташ лиеш. Теве пӱтӧ кочкыш нерген гын, юмончылнат, нимат ыштен ом керт: Петербургыш шке возенам, вашталташ йодынам, уке, огыт вашталте. Теве тыгак шке оксада денат шылым але шӧр-торыкым налаш ок лий. Стакан ден шовын шотыштат разрешитлен ом керт. Прошенийым возыза. Мый тендан век лиям.

Каторжник-влак возымо кагазым адак ик гана ончале да начальник кугун шӱлалтыш, пӱкен гыч кынеле:

— Теве тыге, господа, — манын, лектын кайыш.

Омса тӱчылтӧ веле — тудым критиковайымаш, койышыжым игылтмаш тӱҥалят. Чыланат иктылан келшышт: начальникын мутыштыжо ик пырче чынат уке. Уло камер ик ойым пиде: пӱтӧ кочкышым кочкаш огыл. Тылеч вара тыгай паша кайыш: кечывал кочкышым кондат — иктат ок тӱкӧ, каслан кондат — тугак. Лач киндым гына кочкыт. Ала-мыняр кече эртымек, Вологод централыш «Главное тюремное управление» манме гыч врачебный инспектор тольо. Тудо тюрьма еда санитарий шотышто ревизийым ыштен коштеш улмаш. Кугу свитым поген, инспектор Григорий Петрович шинчыме камерышкат пурен йодо:

— Ну, кузе, господа, умдыла уло?

— Улыжо уло, только пашаже умдылаште огыл, — камерыште шинчыше-влак ойлаш тӱҥальыч. — Молан мемнам пӱтӧ кочкыш дене индырат? Ме святойыш лекташ пырчат огына шоно. Молан мыланна шкенан стаканнам огыт пу? Кушто тыгайым ужалтын — каторжниклан шовын дене мушкаш запрещаймым?

— Колынам, колынам, господа.. Но тиде вес статья! — мане врач-ревизор.

— Значит, умдыла уке?!.. Ну, йӧра, пеш сай.

Инспектор лектын кайыш.

Тудо тюрьман больницышкыжат пурен.

Больнице тич черле-влак кият. Вигак ойлаш, больнице утыж дене темын. Черле-влакым йӱдым клозетыш огыт лук, черле-влак ӱпшышӧ парашыш коштыт. Неле черле-влакын, утларакше чахоткан-влакын, кандалаштым пытартыш илыш кечыштыштат огыт нал, нуно тугак, кандаланак колат. Тидым врач-ревизор ужын-колын огыл. А теве вес шотышто черле-влак ончыланак врач ден фельдшерым вурсен пытарен.

— Молан кажне черлын койко вуешыже табличкым пижыктыме огыл? Тиде табличкеш черлын фамилийже, черже, температурыжо возалтман! Черлын температурыжым шинчыде, мый кузе палем: пурымем годым тудо кынел шогал кертеш але уке?

Эрлашыжым врач-ревизор начальникын кабинетышкыже кажне камер гыч ик делегат гыч ӱжыктен. Делегат-влаклан тыге ойлен:

— Гигиене шотышто тӱрлӧ-тӱрлӧ кочкыш пеш кугу пайдам пуа. Пӱтӧ кочкышышто кӱлеш арвер пеш шуко уло: пурсаште — белок, а колышто — фосфор...

Каласаш кӱлеш, Вологод тюрьмаште вӱргече ден кугарнян, моло пӱтӧ годымат, тыгыде кол поч дене шолтен, шӱрым пукшат.

Врач-инспектор пытартышлан тыге ойлен:

— Господа, мыйын каҥашем тыгае — кочкышым те кочса, а молыжлан посна распоряжений лиеш. Стаканым, шовыным тыланда пуат... Адакше мый шке вашке столицыште лиям, тендан интересдам аралаш тыршем...

— Шоналтена, — маньыч делегат-влак, вара камерышкышт кайышт.

Камерыште делегат-влакым пеш вученыт. Делегатышт мийымеке, тунамак йодышташ тӱҥальыч:

— Кузе вара? Мом ойлыш?

Делегат-влак ревизорын ойлымыжым ыҥылтарышт.

Пӱтӧ кочкыш дене иктат ыш келше. Туге гынат, иктаж-могай йӧн дене начальстве репрессийым ыштен кертеш, тидлан кӧра вуйым пуыман огыл манын, чыла камерыштат келшышт.

Но, ончыкыжо мо лийшашым палыде, илаш йӧсӧ. Вучаш — тулечат неле. Камерлаште тыгай ой кошташ тӱҥале: иктаж-мом гынат тугайым ышташ кӱлеш — начальстве чакныже...

— Начальстве мутым колышташ огыл! — кычкыра ик уголовник.

Политический-влак «эше чытен ончаш кӱлеш» маныт.

Туге гынат, арестант-влак шуко ышт чыте, Ик эрдене воктенсе камерыште «Марсельезым» мураш тӱҥальыч. Григорий Петрович шинчыме камерысе-влак тунамак, окнам почын, мурышко ушнышт. Вара кумшо камер кынеле. Умбакыже мурымо йӱк эре ешаралташ да ешаралташ тӱҥале.

Надзиратель-влак нимолан ӧрын куржталыштыт. Шукак ыш лий — начальник ден помощникше-влак толын шуыч. Начальник кокымшо камер дене мутланаш гына тӱҥалын ыле — вес велне шергылт кайыш:

Вихри враждебные воют над нами,

Тёмные силы нас грозно гнетут...

Начальник але марте нигунамат тыгайым ужын огыл. Садлан чотак лӱдын. Тудо тыманмеш губернаторлан телефон дене каласен. Губернатор тунамак тюрьмашке салтакым колташ шӱден.

Ик камерыште самырык каторжник, окна воктен шогалын, «Марсельезым» чот йоҥгалтарен мурен.

Кудывечыште коштшо надзиратель ала-мыняр гана каласен:

— Окна деч кае.

Но самырык каторжанин тудым вурсен веле. Тиде жапыште окна воктен кугурак помощник, Меркушев, эртен кая улмаш.

— Мом нерет! — кычкырал колтыш Меркушев. — Теве тудым тыге... Лӱяш!

Надзиратель лӱен колтыш. Самырык каторжанин ала-кузе кораҥ шуктыш, уке гын тунамак колен возеш ыле. Тыгай лийме тюрьмасе калыкым утларак шыдештарыш. Революций муро чотрак шергылташ тӱҥале. Южышт кычкырат:

— Палач-влак!.. Еҥ пуштшо-влак!..

Коридорышто салтак кондышо офицерын командыже шоктыш. Камерлаште шыпланышт. Офицер Григорий Петровичмытын камерышкышт пурыш.

— Ну, мом тӧчеда, молодец-влак? — йодо офицер, чакрак миен, шинчажым пӱяле.

Камерысе-влак, иктыже-весыж коклаш пурен, пашымлен ойлаш тӱҥальыч. А Кронштадтыште ондак служитлыше ик матрос, Васенов, молгунам шып коштшо еҥ, оҥжым почын, офицерлан кычкыраш тӱҥале:

— Наза!.. Лӱйыза, дракон-влак! Шуралтыза! Ме огына лӱд! Садыгак мемнам тыште шужыктен пуштыт!

— Ну, мом тушто мутайкалаш! — кычкырал колтыш начальник. Тудо офицер шеҥгек толын шогалын улмаш. Иктын-иктын коридорыш лекса! Ну, мом шорыкла чумырген улыда?! Чылаштымат лукташ!

Камерыш иктаж лу надзиратель пурен кайышт, арестант-влакым шӱдырен, шупшын лукташ тӱҥальыч. Салтак-влак камер гыч лукмо-влакым, вес корпусыш наҥгаен-наҥгаен, кок еҥ гыч посна камерыш петырышт. Григорий Петрович Петроградысе пашазе, Герасимов, дене ик камерышке логале.

Петроградысе пашазе ден Григорий Петрович арня чоло пырля шинчышт. Тиде жапыште Григорий Петровичлан Герасимов большевик партий нерген ятыр ойлыш. Герасимов ойлымо гыч Григорий Петрович Ленин нергенат ятырак ыҥылыш... Империалист сар нергенже — мо верч Англий ден Францийысе капиталист-влак кучедалыт, мо верч Германий толаша, нунын коклашке Россий кузе верештын — тидын нерген Григорий Петровичлан Озаҥ тюрьмаштак ик студент раш умылтарен. Герасимов деч Григорий Петрович эше шуко пален налеш ыле, но ик арня гыч Григорий Петрович чот туешкыш. Сӱрем гыч тӱҥалын, шорыкйол марте тудын орланымыже, колянымыже, ойгырымыжо — ӱмырланат сита ыле. Тыгай кугу, шуко вашталтышым самырык кап-кыл чытен огыл. Григорий Петровичым больницыш наҥгайышт.

Больницыште сай пукшеныт, но эмлыме шот уке улмаш. Фельдшер, шкеже осал еҥ огыл гынат, чыла арестантым симулянтлан шотлен. Тидлан тудо доктор деч тунемын. Доктор, чал вуян кугыза, больницыш арнялан ик гана веле толеш. Тунамжат, шукыжо годым, тудын пурымыж деч ончычак черле-влакын нерышкышт арака ӱпш толын перна. Тыгай годым доктор кӧм тӧрланышылан шотла — чыла мӧҥгеш, корпусыш колта, вигак ойлаш гын, кӧ шинчашкыже перна, тудым тӧрланышылан шотла. Шукыжо годым тыге лийын: южо таза еҥ, иктаж пустяк черан веле гынат, больницеш кодын, а неле черан, нунын коклаште туберкулёзанат, тӱшкан илыме камерыш каен.

Григорий Петрович доктор ден фельдшер полшымо дене тӧрланен огыл, шкенжын рвезе, пеҥгыде кап-кылже сеҥен. Григорий Петровичым больнице гыч шкет шинчыман камерыш наҥгаеныт.

2

— Макар Чужганов! — кычкырале ефрейтор.

Сакар кынел шогале.

— Кто я? — йодо ефрейтор. Сакар шып шога.

— Повторяй за мной, — кычкыра ефрейтор. — Вы изволите быть господин ефрейтор.

— Вӱ изволь... косподин... епр...

— Как?! — кычкырал колтыш ефрейтор, Сакарым чолт совен колтыш. Сакарын вуйжо тайныш. — Стой прямо! — ефрейтор вес вечын шолен колтыш.

Пытартыш жапыште Сакарын кыралтдыме кечыже шагал лийын... Эн ончыч тудым урядник ден стражник-влак Левентей кугызан кудывечеш кыреныт. Вара Чарлаш наҥгайышыла Роҥго чодыраш ала-мо тугай пушкыдо, но пеш неле дене, ошма мешак дене ала-мо, вуй гыч шелыштыныт.

Тушак Сакарым йӧршеш тӱнчыктарышт, аҥыртарышт. Сакар чылт ушдымо гай лие. Варлам Яковлевич Сакарлан каласыш:

— Епрем Сакар колен, тый Макар Чужганов улат. Колат? Ма-кар Чуж-га-нов! Тый салтаклан кает...

Умбакыже Сакар раш огеш шарне. Лачак чара могыран шогымыжым омо ужмыла изиш шарна. Ала-могай кужу ӧрышан тӧра ден шинчалыкан, чал ӱпан доктор Сакарым ончышт. Сакар кылмымужо чытырыктымыла чытыра... Сакарын ушыжо кугу казармыште пурыш. Кузе тышке Сакар верештын — шкат ок ыҥыле. Ала-молан тудым Макар Чужганов маныт. Сакар, мый Макар Чужганов омыл манын, пеш умылтарынеже, но тудым иктат ок колышт. Тыште Сакарын ик палыме еҥжат уке. Ик гана кугу ӧрышан еҥлан Сакар ойлаш тӧчыш:

— Мый не Макар Чужганов, мый Сакар Епремов...

Кугу ӧрышан еҥ тудлан сырыш веле:

— Что ты бормочешь, непутёвый! — кычкырале. — Я тебе такого Сакара покажу, что ты всю дурь позабудешь! — шке мутшым пеҥгыдемдаш манын, Сакар саҥгаш мушкындыжым тушкалтен ончыш. «Тыште Сакар лӱмым огыт йӧрате, ужат», — шоналтыш Сакар. Тылеч вара иктыланат Сакар улам манын ыш ойло. Тулеч поснат эре кырат, шке лӱмлан лийын уто мушкындым погаш ок лий. Сакар але Макар — иктак огыл мо?

Толашен-толашен, Сакар «вы изволите быть господин ефрейтор» манаш тунеме, Но тидын дене йӧсылыкшӧ ыш пыте. Йӧсылыкшӧ ончылно улмаш. Тиде ефрейтор, шыде гынат, тунарак осал огыл, кыра гынат, сусырташак ок тӧчӧ ыле. Кӱшнӧ ойлымо мутым Сакарлан туныктен шуктымыжо годым тудым младший унтер-офицерым ыштышт, вес взводыш колтышт. Тудын олмеш вес ефрейтор тольо. Капше кугу, шинчаже шеме, шинчаончалтышыже чылт пирын гай.

— Макар Чужганов, кто ты? — йодо у ефрейтор.

Сакар шып шога.

«Мом ойлаш? Ала-кузе ойлен келша? Макар манаш але Сакар?»

— Повторяй за мною! Сто двадцать шестого стрелкового полка, пятой роты, третьего взвода рядовой Макар Чужганов.

Тиде шомакым ойлаш тунеммешкыже Сакар кок гана вӱр дене пырля пӱйжым шӱвал луктын шуыш. «Знамя есть священная хоругвь» манаш тунеммешкыже адак кок оҥгыр пӱйжӧ шаланыш. Вашке Сакарлан куанымаш тольо: тудлан у винтовкым пуышт. Йылгыжше, кужу, палыдыме виян винтовко Сакарлан Элнет чодырам шарныкта. Но чодыра олмеш вагон-влак тольыч, мӱндыркӧ, оярыштат кӱдырчӧ мӱгырымашке наҥгайышт.

---

Окопышто лавран, шӱйшӧ виляла ӱпша. Мӱшкыр эре шужен коштеш. Могыр лӱгышта. Лӱгыштымӧ верыш кидым чыкен удыралат гын, шем кӱч вуеш кок-кум тий иканаште лектеш...

Икана, окопышто шинчыме годым, Сакар шке воктенсе салтак деч йодо:

— А на что тут сидим-то? Окто приказал-то?

Тиде жаплан Сакар эркын-эркын рушла ойлаш изиш тунемын. Адак тиде, йолташ салтакшат пеш сай, Сакарым ик ганат перен огыл. Тудо — Петроград пашазе. Лӱмжӧ — Иван Волков.

Сакарын йодмыжлан Волков ыш сыре, шыпак гына каласыш:

— Кто! Известно, царь, купцы да генералы...

Сакар адак шукырак йодыштнеже ыле, но нунын ӱмбалне шрапнель пудештылаш тӱҥале. Сакар ден Волков окоп карниз йымак туртын шинчыч. Ик шагат гыч Волковын вуйжым шрапнель стакан шалатыш. Сакар окоп гыч кынел ончале: вигак Сакар ваштареш чаплын чийше, кугу капан еҥ-влак толыт. Нунын вуйыштышт кошар мучашан каске. Окоп гыч ала-кӧ кычкырале:

— Огонь!

Сакар урым, мераҥым, рывыжым, пирым лӱен тунемын, а тыште еҥ-влак толыт. Айдемым кузе лӱет? Сакар, винтовкыжым кучен, ӧрын шога. Фельдфебель, тидым ужын, пунан мушкындыж дене Сакарым вуйлеп гыч мушкынден колтыш. Сакар винтовкыжым виктыш.

Каскым упшалше еҥ-влак мераҥ дечат аҥыра улыт: мераҥ тупуй кудалеш, а нуно вигак Сакарын винтовкыжо ваштареш куржыт. Сакарын кудымшо обоймым винтовко магазин коробкаш пыштымекше, кошар упшан еҥ иктат ыш код. Немыч атаке чактарен колталте. Но тиде йӱдымак его благородия-влак Сакарлан, моло салтакланат винтовкым пышташ шӱдышт.

— Мы взяты, — маньыч нуно.

Сакар адак ыш ыҥыле: молан винтовкым пыштат? Тудын патронжо але уло. Кӧ тудым налын кертеш?

Сакар ок шинче, мо тугае «мешак». Тудо ок шинче: тышечат, тушечат Сакар велке кугу логарыштым почын шинчыше, Крупп завод гыч толшо кокшӱдӧ пушко Сакарын винтовкыж деч куатлырак улыт. Сакар винтовкыжым ӧкымак пыштыш, кугун шӱлалтыш...

Кум кече гыч Сакарым Вестфалийышке, кум радам кӱртньӧ воштыр дене авырыме концентрационный лагерьышке, намиен пуртышт.

3

Григорий Петровичын Вологод централыш толмыжлан талук эртыш. Илышыште пуйто нимогай вашталтышат уке. Шукерте огыл Чачий деч письма тольо. Григорий Петровичын кок тылзе ончыч возымыжлан Чачий вашмутым колтен. Тиде письма гыч Григорий Петрович палыш: Иван Максимовичым салтаклан наҥгаеныт. Олмешыже туныкташ Зинаида Васильевна кодын. Чачий тиде школышто сторожлан шога. Ялыште самырыкрак пӧръеҥ пеш шагал кодын. Шуко суртышто пашам ышташ йӧршӧ пӧръеҥ уке гаяк. Чыла паша — ӱдырамаш ӱмбалне. Чачий шке илышыже нерген шагал возен: «Зинаида Васильевна мыйым эре туныкта, ынде рушла ятырак сай лудам, только письмажымак возен ом мошто. Марла гын, шкак возем ыле да, Зинаида Васильевна «ала марла возымым тудлан огыт пу» манеш, садлан мыйын лӱмем дене Зинаида Васильевна воза. Оксам поген ситарем гын, иктаж-семын ужаш мийынем».

Мучашеш Чачий кидшым шке пыштен. Тыгак Зинаида Васильевна шке лӱмжӧ дене саламым возен, адак Чачийым моктен: ик кум ий гыч Чачий шке учительница лиеш, манын. Тиде письмалан Григорий Петрович пеш куаныш: мӧҥгӧ велышке миен ужмыжла чучо. Утларакше тудым Чачийын тунеммыже куандарыш.

Письмам налмеке, Григорий Петровичлан ласкан илаш шуко ыш тӱкнӧ. Тиде жаплан шорыкйол пӱтӧ шуо. Арестант-влак пӱтӧ кочкыш ваштареш адакат тарванышт. Икана уло арестант-влак, вичшӱдӧ еҥ, кечывал кочкышымат, кас кочкышымат совла денат тӱкалтен ышт ончо. Начальстве нимоланат ӧрӧ, губернатор деке кудале. Губернатор тыге каласен колтен:

— Кочмышт ок шу гын, ынышт коч, а протестыштым уждымо-колдымо гай лийза, а пеш чот тӱҥалыт гын, нуным лыпландараш лиеш.

Вес кечынат арестант-влак пӱтӧ кочкышым ышт тӱкӧ. Мастеровой-влак, кудло еҥ чоло, пашаш ышт лек.

Эрлашыжым тыгай паша лие: Меркушев эр проверка годым, бунтовайыше-влакын лӱмыштым возымо кагазым кучен, камер гыч камерыш кошто, мастеровой-влаклан пашаш лекташ каласыш. Нунын кокла гыч шукышт пашашке кайышт. Анархист Кузьминат пашашке каяш шонен. Чайникым, совлам, киндым налын Да коридорыш лектын, но коридорышто тунам ик арестантат уке улмаш. Кузьмин камерыш мӧҥгеш пураш тӱҥалын. Мӱндырнат огыл Меркушев шога улмаш. Тудо надзиратель-влаклан Кузьминым мастерскойышко виеш наҥгаяш шӱден. Нунышт Кузьминым руалтен кученыт, шупшын каяш тӱҥалыныт. Кӧ шинча, ала перенат улыт! Кузьмин кычкыраш тӱҥалын:

— Йолташ-влак!.. Кырат!.. Пуштыт!.. Йолташ-влак!..

Тидым колын, шымше камерыште шинчыше-влак омсам кыраш тӱҥалыныт. Нунын почеш кумшо камер тарванен, вара молат кычкыраш, омсам тӱмырла перкалаш тӱҥалыныт. Надзиратель-влак, лӱдын, кӧ кушко шотым муын, тушко куржын пытеныт. Меркушев, револьвержым кучен, коридорышто кок могырыш коштын. Рӱжгымаш кумшо этажыштат тӱҥалын. Омсам мушкындо дене кырышыже мушкындо дене кырен, южыжо теҥгыл дене шурен... Тюрьма туге лӱшкалтын — нимоланат ӧрат! Ик камерыште омса ала-мыняр вершоклан торлен, а омса лондем ӧрдыжкӧ лектын возын...

Начальстве арестант-влаклан, Кузьминым иктат кырен огыл манын, умылтарыме олмеш губернаторлан веле йыҥгырлен. Шукак ыш лий — тюрьма ончыко инспектор ден вице-губернатор толын шуыч. Нуно кумшо камерыш пурышт. Тушто эн чот рӱжгеныт. Изишак мутланымек, мӧҥгеш лектыч. Омса гыч лекшыжлак вице-губернатор инспекторлан каласыш:

— Кузе сайрак, туге ыште.

Инспектор теве мом сайлан шотлен: шужышо, шыдешкыше еҥ-влакым розга дене кыраш!..

Тюрьмашке стражник-влакым кондышт. Надзиратель-влаклан винтовкым пуышт. Пел рото салтакым вӱден, офицер тольо. Инспектор шӱдымӧ почеш мончашке кок ӧндалтыш розгым нумал кондышт. Доктор ден фельдшерымат ямдылышт. Паша тӱҥале... Кугурак надзиратель, камерыш пурышат, кычкырале:

— Вич еҥын лекса!..

Омсалан чак шогышо-влак коридорыш лектыч. Нуным, тунамак авырен налын, монча ончыко намиен шогалтышт. Тушто нуным доктор онча, вара вургемыштым виеш кудашын, пеле чара-влакым козло ӱмбак кумык пыштен, розга дене туп гыч почкаш тӱҥальыч. Ик вич еҥым кырымеке, тугак вес еҥым кондат... Первый кечын кудло еҥым кыреныт, эрлашыжым адак колым, кумлым... Кӧм доктор черлылан шотлен гын, инспектор тудым карцерыш шынден. Григорий Петровичат карцерыш логалын.

Кыреныт чылаштым — титакан ма, титакан огыл ма... Тергыше лийын огыл. Латикымше камерыште кок арестант веле омсам кырен, а тиде камер гыч латкандаш еҥ розга дене кыралтын. Моло вереат тыгак лийын. Кыреныт рвезымат, шоҥгымат, уголовныйымат, политическийымат, пашазымат, интеллигентымат... Титакде кыралтше дегенератат икте лийын. Капше карликын гай, вуйжо комдо гай, йолжо изи йочан гай... Тудо южгунам ӱҥышын, нимом пелештыде коштеш, а южгунам янлык гай шыдешка, нимом ыштен колтышашыжымат ок шинче. Тудын тӱсшым онченак кырышашлык огыл ыле, но тудым садак розга дене почкеныт. Кыралтше еҥ-влакын тупышт гыч чыпчыше вӱр, кечкыжмаш тюрьмасе начальствым веле огыл, докторымат, очыни, аҥыртарен. Южо арестантше, нимом пелештыде, шкак розга йымаке возын. Ик кугызан ушыжо йӧршешак каен ала-мо: кыралтын, камерыш толмекыже, кандалажым мурыктен, кушташ тӱҥалын. Тыгайым ончашыжат шучко!

Коклаште тыгаят лийын: ик арестант, ожно тудо учитель улмаш, козлышко шке кумыл дене возаш келшен огыл. Тудым виеш пышташ тӱҥалыныт. Тидлан арестант надзиратель-влак дене кучедалаш пижын, пӱйжӧ дене пурын, тӱрлынат мучышташ толашен. Но тудым садак «куптыртеныт». Молым кумло, нылле, витле гана переныт гын, тудым шотлыде кыреныт. Шымлу вич гана перымеке, тудо нимо шинчыдыме лийын. Туге гынат, арестантым умбакыжат чаманыде кыреныт.

Тылеч вара шуко каторжаниным вес централыш колтышт. Григорий Петрович Орёл централыш кайыше коклашке вереште.

4

Илыш эре ончык каен. 1914 ий 8 августышто Государственный Думышто заседаний годым большевик депутат-влак империалист сар ваштареш чот ойленыт. Садлан Думысо большевик фракцийым вашке арестоватленыт. 1915 ийыште февраль тылзыште большевик депутат-влакым судитленыт. Судышто нуно революционный тистым кӱшкӧ нӧлтен шогеныт. Лачак Каменев гына судышто тыге каласен:

— Мый Ленин дене, партий линий дене ом кӧнӧ.

Судышто шкенжым тыге кучымыжлан, «тиде — позор!» манын, Каменевым Ленин пеш чот шылтален.

1915 ийын июль тылзыште руш войска-влак пеш чот чакнаш тӱҥалыныт. Фронтышто винтовко, патрон, снаряд монь ситен огыл. Герман армий чыла Польшым налын. Тиде жапыште Государственный Думышто прогрессивный блок лийын. Россий мучко Военно-промышленный комитет-влак ышталтыныт. Прогрессивный блок шочмо элым арален, властьым реформо дене молемден, революций деч утлаш шонен. Военно-промышленный комитетше тыге шочын: фронтышто кугыжан армийже чот кыралтын, шеҥгелне озанлык пужлаш тӱҥалын, кӱртньӧ корно лунчырген шоген. Тидым ужын, руш капиталист-влак промышленностьым кугун мобилизоватлаш кӱлеш манын, 1915 ий май тылзыште торгово-промышленный съездым погеныт. Тиде съезд саде Военно-промышленный комитетым ышташ пунчалын. Тиде комитетын пашаже сарлан кӱлеш ӱзгар ышташлан заказым фабрикант-заводчик-влак коклаште пайлымаш лийын... Промышленность мобилизацийым уло буржуазий куанен вашлийын...

Сар годым, Касвел Европысо буржуазийын мом ыштымыжым ончен, руш буржуазият «эл аралымаш пашаш» пашазе-влакым ушаш тӧчен. Пашазе-влакым Военно-промышленный комитетыш пурташ Гучков пеш темлен. Буржуазий тыге шонен: пашазе представитель-влакым комитетыш пуртен, нунын гоч пашазе-влакын революционный шӱлышыштым йомдараш лиеш дыр, манын. Капиталист кашакын пашазе-влакым Военно-промышленный комитетыш пурташ тӧчымыштлан меньшевик-влакат кӧнен улыт. Нуно пашазе-влакым империалист сарлан полшыктымым шкеныштын шӱм памашыштлан шотленыт. Большевик-влак йӧршеш вес семын ойленыт. Ленин тыге возен: «Реакциян империалист сарлан полшышо Военно-промышленный комитетыште пашазе калыклан лияш ок йӧрӧ. Ме сайлыме кампанийын тӱҥалтыш стадийыштыже гына, агитаций ышташлан, организационно шотышто шканна кӱлешым налаш гына, ушнен кертына».

Большевик-влакын ӱжмышт яра лийын огыл: Петербургышто, Москваште, Донбассыште, моло вереат пашазе стачке кумдан шарлен.

Вараш кодынрак гынат, пеш йӧсын гынат, тыгай увер-влак тюрьмашкат пурат. Тыгай уверым утларакше этап гыч толшо-влак кондат.

Вологод ола гыч Орёл олаш шумешке Григорий Петровичат ятыр уверым кольо. Циммервальд конференций нергенат изишак пылышышкыже солныш. Этапыште Григорий Петровичлан илышын яндар шӱлышыжӧ оҥышкыжо ятырак пурымыла чучо. Но Орёл централеш чыла тӱнчыгыш...

Григорий Петровичмыт Орёл олаш миен шумо годым кече пеш мотор ыле. Изирак йӱштӧ шӱргым чеверта, оҥ келгын шӱла, «эрык» южым утларак погаш тӧча. Кечыйол ош лум ӱмбалне куржталыштеш. Капка деке миен шогалмышт годым Григорий Петрович ден моло арестант ваштареш надзиратель-влак тӱшкан лектыч. Нуно воштылыт, мыскарам ыштат, иктышт-весыштлан лумым кышкылтыт. Надзиратель-влакым ончен, Григорий Петровичлан ласкан веле чучо, шкенжынат тыге модмыжо шуо.

Но капка почылто, арестант-влакым тюрьмашке пуртен колтышт, вигак мончашке наҥгайышт. Монча ончыко пуртымеке, надзиратель кычкырале:

— Чыла кудашаш! Писын!

Арестант-влак ӱмбал вургемыштым кудашаш тӱҥальыч. Ала-могай арестант кудашме вургемым ик торешан оптыш, а кугурак надзиратель посна кнагаш возыш...

Йырваш чыла кычал пытарымеке, арестант-влакым камерышке наҥгайышт. Григорий Петровичым шкет камерыш петырышт. Шукак ыш лий — омса почылто, ала-кӧ кычкырале:

— Смирно!

Камерышке надзиратель Богданов пурыш. Григорий Петрович лукышко каен шогале. Богданов, ик мут пелештыде, арестантым сога гыч кучен, камер покшеке, кӱртньӧ ӱстел деке конден шогалтыш. Вара, Григорий Петровичын йолжым чумалын, йыгыре ыштыш да каласыш:

— Теве тыште, кеч-кӧ пура гынат, тыге шогаш тӱҥалат. Кидет ургыш воктен лийже! Эр проверка годымат, кас проверка годымат тыгак шогыман. Надзиратель глазок гыч ончалеш гынат, тыгак шогалат. Проверка эртымек, шкетын кодмекет гына тышеч каен кертат. Ыҥылышыч? Кунам тый декет мый пурем але кугурак надзиратель, тыгак помощник але начальник пурат, тый денет злоровитлалтыт гын, ваштарешышт яндарын каласышаш улат: «Здравия желаю, господин отделенный». Але тыге: «Господин старшина». Вес гана: «Ваше высокоблагородие». Только мутым ит шуйкале, а писын ойло, теве тыге: «здражав, господин длен». Але: «Здражав, вашскброд!..» Ит мондо! Пырдыж, кӱвар — чыла воштончышла йылгыжше. Вӱргене ате-шӧр тулла йӱлыжӧ. Нигуштат ик пурак пырчат ынже лий. Парашыште, параша йымалнат яндар, ару лийже. Уке гын, так твою мать, мый тыланет ончыктем! Леведышетым теве тыге опто. Ончо! Кеч-мо нерген йодмылан вашмутым тый тыге пуышаш улат: «Так точно». «Никак нет». «Слушаюсь». «Чего изволите?» Нимогай «да» але «нет» лийман огыл. Ит мондо!

Богданов изишлан шып лие, вара ешарыш:

— Первый тылзе тыланет нимогай книга лудашат, письма возашат — нимат ышташ ок лий. А вара ончена. Шкендым кучен от мошто гын, розгат логалеш...

Богданов лектын кайыш. Рушарня кечылан лийын проверкат ондак эртыш. Григорий Петрович эр марте шкет кодо. Аҥысыр койкеш шуйналт возо. Корнышто ноен толын, таче эр годсек йол ӱмбалне шоген гынат, Григорий Петрович вашке мален колтен ыш керт. Тӱрлӧ шонымаш вуйышко пура: «Таче кече эртыш, ончыкыжо мом ужаш тӱкна гын?»

Эрлашыжым эрдене, ныл шагатат пелыште, чаҥым ныл гана шуэн перыме шоктыш. Тиде кынелаш сигнал улмаш. Григорий Петрович койко гыч кынелын ыш шукто — надзиратель, омса глазок гыч ончалын, кычкырале:

— Эй, сво-о-лочь, мом шуйныл киет? Звонокым от кол мо? Кызытак кынел, так твою!.. Холера!

Эр проверка эртыш. Шукак ыш лий — омса почылто. Богданов шке кычкырале:

— Ле-ек!

Григорий Петрович, парашым солалтен, коридорыш лектын шогале. Тушто иктаж вич еҥ шога.

— Шаго-ом марш! Ну! — кычкырале Богданов. Арестант-влак тич темше парашым, велме деч тӧр кучаш тыршен, вий шутымо семын писынрак ошкедат, клозетыш вашкерак миен шуаш тӧчат.

— Тыйым первый луктыт гын... — ала-мом ойлаш тӱҥале Григорий Петровичын шеҥгечше ошкедыше отделенный. Сайрак колаш шонен, Григорий Петрович вуйжым шеҥгекыла изиш тайыш, тунамак Богданов сравоч тӱшка дене Григорий Петровичым перен-перен колтыш.

— Молан шеҥгелан кодат! — Богданов адак сравоч тӱшка дене Григорий Петровичым туп гыч шуралтыш. — Тый соҥгыра улат мо?

Тиде кече вурсалтын, кыралтынак эртыш. Григорий Петрович нимоланат ӧрӧ: «Эре тыге гын, кузе илыман?»

Эрлашыжым, кечывал кочкышым кочмеке, омса почылто, надзиратель кычкырале:

— Сми-и-ир-р-но!

Омса гыч Богданов пурыш. Григорий Петрович камер покшеке шогале. Богданов камерым йыр ончале да пелештыш:

— Здорово!

— Здравия желаю, господин отделенный! — чот каласыш Григорий Петрович.

Богданов камерым сайрак шымлаш пиже: парашым почын ончале, пырдыжым парняж дене ниялтыш, оҥамбалне ончыш — нигуштат ик пурак пырчат уке. Койкым шупшыльо, леведыш «кузе кӱлеш» пыштыме. Григорий Петрович ӱмбалне бушлатым тергышат (тудым теҥгече гына цейхгауз гыч пуэныт), согам ончыктен каласыш:

— Тыште руалтыш-полдыш лийман... Тыланет име ден шӱртым пуат, шке ургет...

Кидышкыже вӱргене чайникым, кувшиным, кружкам налын ончыш — чыла сайын эрыктыме. Богданов койко деке мийыш. Шаҥге ончымыжым шарналтен, саҥгажым куптыртыш — нимо шот денат Григорий Петрович дек пижедылаш ок лий. Но, арестантлан чылт нимом каласыде, кузе лектын кает? Садлан Богданов йодшын койо:

— Тыйым молан тышке колтеныт?

— Ом шинче, шкат ом шинче, — мане Григорий Петрович.

Тунамак пылышыжлан йоҥ шоктыш, шинчажлан первый тул койо, вара пычкемышалте. Григорий Петрович кӱвар ӱмбак йӧрльӧ.

— Тиде мо тыгай: «ом шинче»! «Шинчен ом керт, господин отделенный!» — теве кузе ойлыман! Кынел шогал, кай верышкет! — манын, Богданов адак ик гана перыш да лектын кайыш.

Григорий Петрович вуйым сакен шинче...

5

Концентрационный лагерьыште Сакарын илышыже казармысе гаяк йӧсын эрта. Угыч толшо кажне кече ударак кочкышым, нелырак пашам конда. Йолташышт Сакарым шагалрак кырат, но мутланашат шагал мутланат, воштылмо йӱк коклан гына шокта. Кажныжын тӱсшӧ мланде сынан лийын. Кажныже, тыгай илышлан кунам мучаш шуэш, манын вучат...

Март тӱҥалтыште чумыр лагерь мучко салтак-влак, погынен-погынен, ала-мом шыпак ойлаш тӱҥальыч. Сакарат ик тӱшкашке мийыш, еҥ ойлымым колышташ тӱҥале.

— Кугыжа тегак уке! — шоктыш Сакарын пылышыжлан.

— Кузе уке?

— Российыште революций... Кугыжам луктын шуэныт.

Петроград пашазын, Волковын, мутшо Сакарын ушешыже возо.

— Тугеже кугыжа уке? — куаныш Сакар. — Ынде мир лиеш. Мӧҥгӧ каена... Чодыра ужмо пеш шуэш!...

— Мир лиймеш тый изиш туркалте! — сырен пелештыш йошкар пондашан салтак. — Кугыжаже уке, а генералже, купечше кодыныт.

Сакар адак Волковын мутшым шарналтыш: «Сар кугыжа ден генерал-влаклан, адак купеч-влаклан кӱлеш».

6

Григорий Петрович кажне эрдене ныл шагатат пелылан кынел тунемын... Тачат тугак помыжалте. Колыштеш: йырваш тымык. Чаҥ кырымат ок шокто. «Чаҥым кыреныт але мый шке ондак помыжалтынам?» — шона Григорий Петрович. Йыгыре камерыштат кынел гыч шоктыш. Мо тыгай, звонок уке? Григорий Петрович кружкажым йыгыш, пуракым ӱштӧ, шӱргӧ мушкаш, парашым наҥгаяш кӱлеш, а омсам огыт поч... Григорий Петровичын шотышто, ынде вич шагатат шуо — проверка уке...

Вич шагат эртымек, омса почылто, но иктат «смирно!» манын ыш кычкырал. Надзиратель, камерыш пурыдеак, шыман каласыш:

— Шӱргӧ мушкаш.

Григорий Петрович парашым нумал лекте. Клозетыште ик шоҥго арестантым вашлие. Тудын дене Григорий Петрович Вологод централ гыч пырля толыныт. Тулеч вара нуно прогулко годым веле ужыныт, шинчашт дене гына иктышт-весыштым саламленыт.

Кызыт шӱргӧ мушкаш йыгыре шогальыч. Шоҥго арестант шыпак каласыш:

— Веткан йолташ, Петроградыште революций, маныт, — шоҥго арестант надзирательым аптыраненрак ончале.

Моло годым гын, тыге шыве-шыве ойлымылан надзиратель сравоч тӱшка дене туп гыч шуралтыде ок код ыле; таче, соҥгыра лийын ала-мо, арестант мутланымым огеш кол, «содор мушса!» манынат ок кычкырал. Надзирательын тыгай лушкыдыжым шижын, Григорий Петрович ден шоҥго арестант огыт вашке, шӱргыштым чотрак веле шоҥаҥдышт. Мушмо кокла гыч шоҥго арестант ешарыш:

— Революцийым темдалаш кугыжа ставке гыч генерал Ивановым колтен. Почешыже кугыжа шкат каен. Кӱртньӧ корно пашазе-влак кугыжан поездым Петроградыш колтен огытыл. Кугыжан поезд Дно станциеш лакемын. Петроградыште полк почеш полк калык велке кусна, самодержавийын ӱшанже пытен...

— Тиде кернакак мо? — ыш ӱшане Григорий Петрович.

— Кернак, — ӱшандарыш шоҥго арестант.

Тиде жапыште надзиратель кычкырале:

— Мӧҥгеш камерыш!..

Григорий Петрович, камерыш миен, эр кочкышым кочшыжла шоҥго арестантын ойлымыж нерген шонаш тӱҥале... Тудо ок шинче: ала шуко лийын, ала шагал — кенета тюрьма коридорышто шергылт кайыш:

Отречёмся от старого ми-ир-а,

Отряхнем его прах с наших ног!..

Омса почылт кайыш. Тушто рвезе студент шога. Оҥыштыжо — вӱр гай чевер йошкар бант. Сынже ошо, шинчаже чылгыжеш. Студент, кидшым кӱшкӧ нӧлталын, йывыртен каласыш:

— Революций лӱм дене тый, йолташ, эрыкан улат! Григорий Петрович коридорышко лекте; тушто йошкар флаг лойгалтеш; студент, пашазе, салтак, гимназист, гимназистке-влак — пычал денат, пычал деч поснат — шукын улыт. Тюрьмасе надзиратель иктат уке.

Тюрьма пырдыжым чытырыктен, рвезе-влакын йӱкышт шергылтеш:

Вставай, поднимайся, рабочий народ!

Вставай на врага, люд голодный!

Раздайся, клич мести народной:

Вперёд, вперёд, вперёд, вперёд!

7

Григорий Петрович Озаҥышке майын 20 числаштыже толын шуо. Озаҥ университетыште тунам лачак «съезд мелких народностей Поволжья» манме погынымаш ыле. Тиде погынымаште Григорий Петрович шуко ыш шого. Вигак ойлаш, Григорий Петровичлан тиде погынымаш ыш келше. Погынымашын председательжылан Бобровников шинча, погынышо-влак коклаште поп-влак ятырын улыт... Шемер кресаньык-влак пеш шагалын ыльыч... Озаҥ университет кӧргешак Григорий Петрович Зверева Тамарам вашлийын. Тамара ӧрынрак ончале да Григорий Петрович дек миен шогале:

— Григорий Петрович! — Тамара куанен пелештыш. — Кушечын толат, кушко кает?

Григорий Петрович кенеташте нимом пелешташат ӧрӧ. Тамара тиде кум ийыште пырчат вашталтын огыл. Вашталтын гынат, утларак веле моторештын. Тамара Григорий Петровичым туге онча, пуйто нуно теҥгече веле ойырленыт. Пуйто нунын коклаште нимогай утситат лийын огыл. Григорий Петрович первый тупынь савырнен каяш шоныш; туге гынат, пелештыш:

— Петроград гыч толам, Аркамбаке каем.

— Теве могай пиал! — кычкырал колтыш Тамара. — Мыят тышке, иктаже Аркамбаке кайыше ала уло манын, кычалаш толынам. Ну, значит, пырля каена. Тошто годсым шарналтена.

— Мо эртен каен, тудо эртен, — мане Григорий Петрович. — Эртышым мӧҥгеш пӧртылташ ок лий...

— Чылтак эртен огыл гын?

— Эртен! — пеҥгыдын пӱчкӧ Григорий Петрович.

— Тидын нерген тыште огына ӱчаше... Тый кунам кает?

— Наверне, эрла каяш тӱкна. Эрла Аркамбал велым толыт чай?

— Ну, значит, каена... Мыйын ачам, шинчет, кызыт кӧ? Страховой агент... Значит, тендан пачерда учитель семинарийыште? Эрла эрдене эрак мый миен шуам. Кызытеш чеверын!

Тамара лектын кайыш. Григорий Петрович шканже шке сырыш. Молан иканаштак Тамарам пӱчкын ыш колто...

Зверев, значит, адак йӧным муын... Чылт Крыловын басньысе шыҥа гай: ик окна гыч поктен луктат, а тудо вес окна гыч пура...

---

Эрлашыжым Григорий Петрович мален кынелын веле ыле, Тамара миенат шуын.

— Извините, Григорий Петрович, мыйын толмем тыланет ок келше гын, вигак каласе.

— Теве мо, Тамара Матвеевна, Аркамбалне мыйын ватем уло.

— Колынам. Тушто тыйын ала-могай романтик историй лийын. Только мый ом ыҥыле, интеллигент еҥ кузе тыгай ди... (Тамара «дикарка» маннеже ыле да, мугедалте) кузе тыгай пычкемыш ӱдырамаш дене иквереш илен кертеш?

Тамара тидым ок ойло ыле гын, пожалуй, Григорий Петрович дене пырля Аркамбаке кая ыле. Тиде мутшо дене Григорий Петровичым шыдештарыш.

— Шкенжым эн интеллигентлан веле огыл, кӱшыл обществе гыч улшылан шотлышо ӱдыр мыйым эн неле жапем годым, тудын ончылно титакем уке ыле гынат, мыйым оскорбитлен кодыш... Пычкемыш ӱдырамаш манме мыланем пиалым пуыш. Тудо ӱдырамаш кызыт, тыйын шонымет гай, пычкемыш огыл. Тудо ӱдырамаш — мыйын илыш йолташем. Тудын нерген уда шомакым ойлымым ом чыте. Чеверын, Тамара Матвеевна, мемнан илыш корнына шукертак ойырлен...

Григорий Петрович савырнен кайыш.

Озаҥ гыч Григорий Петровичым Учимсола марий наҥгайыш, кас велеш шкеж дек намиен шуктыш. Учимсола деч иктаж пел меҥге ӧрдыжтырак улмышт годым тӱмыр йӱк шокташ тӱҥале. Кум ий годсек тюрьмаште киен коштмыжо, тӱрлӧ йӧсӧ ужмыжо деч вара тошто, шке воля дене илыме верышке толын шуымыжо, чон таратыше тӱмыр йӱкым колмыжо Григорий Петровичын кумылжым туге нӧлтальыч — Григорий Петрович, чытен кертде, сӱан мурым муралтен колтыш:

Ужар нымыштым кондышна,

Кушак шинчын шӱмлалаш?

Ужар выньыкым кондышна,

Кушак шинчын кучышаш?

Чевер снегым кондышна,

Кудо теркышке пыштышаш?

Чевер еҥгайым кондышна,

Кудо клатыш пуртышаш?

Ямщик марий шеҥгекше ончале, воштылалын пелештыш:

— Марлат мурен моштет улмаш.

— Ожно пеш кертам ыле да, ынде кум ий лиеш, мурен омыл. Тошто мурым веле мурен моштем.

— Тый, родо, кусо улат?

— Мый Морко вел улам.

Тиде жапыште Учимсолашке кудал пурышт. Григорий Петрович пеш вашка гынат, Учимсола марий, чай йӱктыде, Григорий Петровичым шкеж деч ыш наҥгае.

— Ынде тора огыл, кас денат каена. Имнемат изиш шӱлалта, — мане марий.

---

Аркамбаке пычкемыш тӱреш гына миен шуыч. Григорий Петрович толмым Чачий кечыгут вучен. «Шочмын толын шуам» манын возымо Григорий Петровичын письмажым налмекше, Чачий тугае лийын каен, эсогыл Зинаида Васильевнат Чачийым лыпландарен кертын огыл: мура, шортеш, воштылеш — чыла кумылжо иканаште нӧлтын Зинаида Васильевна чарен гынат, таче ондакак ачажмыт деке куржын толын. Григорий Петрович Аркамбаке толаш лийын. Чачий кечыгут гаяк капка ончылно оролен. Пычкемышалташ тӱҥалмеке, ынде ок тол манын, кумылжо пӧртылын, пӧртышкӧ пурен, лукыш туртын возын веле шуктен ыле — капка почылтмо йӱк шоктыш. Чачий окна гыч ончале; тарантасыште Григорий Петрович шинча. Чачий кузе куржын лекмыжымат ок шинче, Григорий Петрович шӱйышкӧ миен кержалте, шортын колтыш...

Яшай ден ватыжат, Япушат Григорий Петровичым налаш лектыч. Япуш тиде ийлаште ятыр шуйнен. Григорий Петрович чылаштымат ӧндалын шупшале...

Эрлашыжым Григорий Петрович ден Чачий Тумеръялыш Зинаида Васильевна дек кайышт. Яшай дене мутланыме гыч, Чачий ойлымо гыч Григорий Петрович теве мом пален нале.

Революций лийме дене Аркамбал илыш кугун вашталтын огыл. Волостной правленийын лӱмжӧ веле вашталтын. Волостной комитетын председательже — тошто старшина. Земский начальник тӱсшым веле вашталтен, саманын тошто верыш пӧртылмым вуча докан. Аркамбалне эн кугу озаже Панкрат Иваныч лийын. Элнет олык деч посна тудо нужна салтак вате-влакын мландыштым пеш шуко налын ӱдаш тӱҥалын. Панкрат Иванычын идымыштыже иктаж лу каван шога, а нужна-влакын кочкаш кинде уке. Пазарыште ложаш индеш теҥгем шога. Панкрат лу теҥгем кӱреш.

Отышко шумеке, Григорий Петрович памаш деке пурыде ыш чыте. Курык сер гыч пеш сылнын коеш. Ик келге коремыште але лумат шулен пытен огыл — чоҥга воктен тӱрлӧ пеледыш пеледын.

— Теве, Чачий, кызыт ме у илышын шошымыштыжо илена. Але ятыр йӱштӧ толеш, лум, шолем лиеш, но шошым нимоат сеҥен ок керт. Кызыт але Панкрат Иваныч озалана, но шукеш огыл. Илышын озаже незер-влак лийыт.

Григорий Петрович Чачийлан Петроградыште мом ужмыжым, мом палымыжым чыла каласыш. Чачий пеш сайын колышто. Чачийын ыҥылымыжлан Григорий Петрович куаныш, вара йодо:

— Чачий, кызытрак могай книжкам лудынат?

— Кызытрак книжкам лудын омыл, газетым эре лудына.

— Пушкинын иктаж-можым лудынат?

— «Барышня-крестьянкам» да «Цыганы» поэмым лудынам. Южгунам, ом ыҥыле гын, Зинаида Васильевна умылтара, — мане Чачий. — Адак, тыйым шонен, Сибирьыш колтымыжым эре лудам ыле.

Чачий, йӱкшым музыкла шоктыктен, лудын ончыктыш:

Во глубине сибирских руд

Храните гордое терпенье...

Оковы тяжкие падут,

Темницы рухнут — и свобода

Вас примет радостно у входа,

И братья меч вам отдадут.

Керде олмеш Чачий Григорий Петровичлан пеледышым кӱрлын пуыш.

---

Григорий Петровичым Зинаида Васильевна пеш куанен вашлие.

— Ну, вот, адак пырля улыда. Мыйын Иван Максимовичем кунам утла гын?

— Иван Максимович кызыт кушто?

— Псковышто, госпитальыште.

— Значит, офицер погоным пижыктен огыл?

— Тугайым кунам пижыкта? Ужаш толмыжо годым Аркамбалне Курыктӱр учительлан тудо пеш оҥай каласыш. Курыктӱр учитель шӧртньӧ погоным пижыктен толшо учитель йолташыже-влаклан кӧранен. Иван Максимович тудлан тыге каласыш: «Теве тугай жап толеш — тый огыл, нуно тыланет кӧранаш тӱҥалыт. Шӧртньӧ погоныштым тыйын шӱкшӧ пинчакет дене вашталтымышт тунам шуэш да, вара нимом ышташат ок лий»... Учитель тудым ала ыҥылыш, ала уке...

— Туге, илышыште тӱрлӧ лийын кертеш. Теве кум ий ожно, Чачий деч ойырлен каймем годым, тыге толын ужам манын шонен омыл.

— Ынде тый, Григорий Петрович, адак учительлан пурет мо?

— Ик кеҥежым изиш канем. Канем манмыже, мый чылт яра кияш ом тӱҥал. Чумыр Российысе Кресаньык Депутат-влак Советын большевик группыжо мыйым агитаторлан колтен. Окса шотышто Совет полша, адак политкаторжан Обществат полша. Мый вет, Зинаида Васильевна, чытамсыр улам, шыпак илен ом керт, кучедалмашым йӧратем. Иктаж кече канымек, пижаш шонем. Теат мыланем полшыза. Йогор толмым вучем. Тудат толам манын возен вет, Чачий?

— Майыште толам, манын возен. Тудо пеш умбалне. Сибирьыште ила, манеш.

— Тувешке, Зинаида Васильевна, мыланем иктаж кечым школыштет илаш разрешитле. Еҥ шинчаш перныде, шыпак илынем.

— Тиде нерген мутланышаш уке, Григорий Петрович, шке суртыштет илыме семынак илыза.

— Иктаж кече гыч Чачий дене коктын ачиймыт дек миен толына.

— Тыланет возен омыл мо, Когой? Мый вет кодшо кеҥежым, ават деке миен, кок арня илен тольым. Ават дене ме коктын пеш келшышна. Тый кает гын, пырля мийыде ом код. Ынде кеч-кушко кае — мый пырля каем. Уке гын, могай «марий ден вате»? Ме чумыржо кум арня веле пырля илен улына.

Тиде мутлан Григорий Петрович тореш ыш лий.

8

Сакарын илыме концентрационный лагерь пасушто ыле. Лагерь йыр ныл аршын кӱкшытыш кум радам дене кӱртньӧ воштырым шупшмо. Кӱртньӧ воштыр йыр келге корем гай канаве кӱнчымӧ. Корем вес велне — мланде вал оптымо. Вал ӱмбалне йӱдшӧ-кечыже часовой-влак коштыт.

Лагерь покшелне мландым кӱнчен ыштыме барак-влак уремын-уремын ышталтыныт. Кажне баракыште шӱдӧ еҥ ила. Нине баракыште иктыштыжат коҥга уке. Окна манмаштат, омса воктен гына кок изи окна уло. Тыгай окна гыч волгыдо пеш шагал пура. Кӱвар деч кок вершок кӱкшытыштӧ тореш олымбал ыштыме. Тиде олымбалне пленный-влак сӧснала шыгырнен малат.

Лагерьыште пленный чылаже иктаж лу тӱжем уло. Чыланат шемемын, лавырген, ярнен пытеныт, луышт ден коваштышт веле кодын. Кочкаш кечеш пел кремга киндым веле пуат.

Эрдене, чай йӱмеке, немыч фельдфебель толеш. Умшаштыже тудын сигар шикшеш. Пленный-влакым конвой авырен налеш, вара, пычал приклад дене тӱкален, пашашке поктен наҥгая.

Кольмым вачеш пыштен, колышо тояш кайышыла вуйым сакен, эркын ошкылыт ярныше еҥ-влак.

Ик кеҥеж кечын лагерьыш иктаж шымшӱдӧ чоло француз салтакым поктен кондышт. Котомкаштым кудашын, шканышт верым налмекышт, руш пленный-влак дек лектын, мутланаш тӱҥальыч.

— Рус, рус! — кычкырат, шкешт дек ӱжыт.

— Мусье, мусье! Француз, француз! — кычкырат руш-влак кокла гыч. Южышт чакрак мият. Иктышт-весыштым ончат.

— Корошо, рус! Камарад! Товарищ! Наполеон — Моску — Толстой! Бонжур! Вив, ля Рус! — пылышлан шӱшпык шӱшкымыла шокта.

Изиш лиймек, ешарышт:

— Америк, Керенски, Галитси.

Сакар француз-влак ойлыма гыч кум мутым веле ыҥыла: корошо, рус, товарищ. Сакар шкежат тыге ойла, лачак «рус» олмеш «руш» манеш. Адак «Моску» манмышт «Моско» манмыла шокта. Наполеон, Толстой — Сакарлан так йӱк лукмаш веле. Керенский ден Галиций манмымат Сакар ок ыҥыле. Туге гынат, ала-кузе вес эр марте лагерь мучко руш пленный-влак коклаште тыгай увер шарлыш:

— Керенский, у правительствын министрже, Галицийыште наступаяш шӱден. Керенскийлан Америка полша.

— Ну, ынде немыч вашке ярна. Америка тӱҥалын гын, немычлан вашке капут лиеш, — маныт руш пленный-влак.

— Саржат вашкерак чарныже ыле, вара мемнам мӧҥгӧ колтат ыле.

Ик кече эртыш, вес кече эртыш, арня эртыш — немычым сеҥыше уке. Вара увер тольо: «Америка але кӱлынак полшен ок керт. Галициеш немыч-влак Керенскийын салтакше-влакым чот почкеныт...»

Илыш адак тоштылак нушкеш.

Ик эрдене Сакарын чытыдымын чот вуйжо коршташ тӱҥалын. Сакар, моло черле деке ушнен, околоткыш кайыш. Околотокшо лагерь тӱжвалне, парусин палатыште улмаш. Черле, сусыргышо-влак пеш шукын улыт. Тыштат конвой орола. Черле-влак коклаште йол пуалшан, шӱйын йогышан ятыр уло. Шӱйшеш кошкен пижше бинтым ойырымаште шуко пурак кынелеш, нерыш темеш, тӱрвынчыкта, шӱведыкта. Сусыр вер шӱймаш виля семын ӱпша. Рончымо бинтыште, шалатыме куткышуэсе кутко висак тий шолеш. Сакар, пеш ару илышеш шочын-кушкын огыл гынат, чылт тыгай оньыш лийдымашым ужын огыл. Тий, кӱтӱла койын, Сакар дек, врач дек нушкыт... Кажне кечын околоткыш тӱрлӧ барак гыч инвалид-влак массаж ыштыкташ толыт. Нуным ончалат гын, шӱметлан шуй веле чучеш. Южын кидше шаланен, вара музыргыл кушкын, южын йол кун уке, южын оҥылашлу шӧрын каен шинчын, южын шӱргӧ начкаже мурчак поҥгыла куптыргылын. Нуным ончен, ӧрат: кузе нуно илыше кодыныт?

Лык-лук лийын кушшо вуйкоҥрам, важык кайыше умшам, шинча олмеш кодшо лакым, йол олмеш кодшо тоҥгакым ончет да шканет каласет: «Эх, родо, молан тый тунамак колен отыл? Колет гын, тыге от орлане ыле». Тыгай коклаште южыжо уш кайышат уло. Ик поляк яра барак пусакыште юмылта:

— Пан езус! Матка бозка! Пан езус! Матка бозка!

«Тиде поляк тӱҥын куптырген. Йӱкшат пытен шуын. Ила гын, пеш шуко эр марте ила», — шона Сакар. Ушдымо полякын орланымыжым ужын, Сакар аважым шарналтыш, вара поляклан ойлымыла пелештыш:

— Юмын моло пашаже шуко уло дыр, мемнан гай кумалмым колышташ ок ярсе.

Шоҥгын койшо ик пленный (йошкар пондашыже чалемаш тӱҥалын), эртен кайыше еҥым ужын, парняж дене ончыктен кычкыра:

— Вот, вот, вот! Вот антихрист!

---

Сентябрьыште лагерьышке шужен ярныше еҥ-влак тольыч. Кӱпнышӧ шӱргышт — кагаз гай ошо. Шинчашт кукшо, колышо еҥынла чылгат. Вуйыштышт — ӱп олмеш ала-мо тугай мочыла тӱсан пун.

Лагерьысе-влак ӧрын ончат.

— Святой-влак! — ала-кӧ шыпак каласыш.

Нимо шонымашат, нимо шижмашат тӱсыштышт ок кой. Йодмылан кӱчыкын каласат.

— Кушеч кондышт?

— Белобеж гыч.

— Тушто мом ыштыктат?

— Мландым кӱнчыктат.

Кӱчыкын, кӱрыштын ойлыма гыч раш койшо сӱрет лиеш. Белобеж пущышто пленный-влакым чаманыде кырат, ярныше-влакым вольыкла пашашке поктен наҥгаят: ыште колымешкет! Колет гын, олмешет весым кондат.

Толмо кастенак ик пленный Сакармыт баракыш мийыш.

— Вочнем ыле изишак. Шкенан калык коклаш колынем. ыле. Кӧ мемнан вел гыч уло гын?

Руш мутым мутаенрак ойлымо гыч Сакар палыш: тиде черле пленный — руш огыл. «Тиде, очыни, марий», — шоналтыш Сакар. Садлан шыман марла йодо:

— Кусо улат?

Черле еҥ Сакарым ыш ыҥыле. Туге гынат, Сакарым тура ончале.

— Тый откудывуй? — Сакар угыч йодо.

— Я? Казанский, — мане.

— Мый тожо казанский, — мане Сакар.

— Какой уезд?

— Царевококшайский.

— А я Чебоксарский... Ты какой народ?

— Мый — черемис...

— Я — чуваш.

Умбакыже Сакар ден чуваш ваш-ваш тыге ыҥылышт:

— Моч коршта? — йодо Сакар.

— Чыла коршта. Эр марте ала илен шуам, ала уке... — каласыш чуваш. — Шочмо мланде уждеак колаш возеш. Мӧҥгешем ватем ден изи эргым кодыныт. Ынде нуным ом уж...

— Ит ойгыро, але тӧрланет.

— Уке, ом тӧрлане. Мыйын уло могырышкем вошт куп вӱд шыҥен. Уна кид-йолемат йӱкшен. Шӱмышкем йӱштӧ кӱзен шуэш гын, колем... Эх, кеч пел шинча дене Юл вӱдым ужшаш ыле. Поро еҥ, колымекем, ешемлан уверым колто. Эргым...

Умбакыже чуваш ойлен ыш керт, ярныш...

Пелйӱдлан тудо колыш. Тудым барак гыч нумал луктын пыштымеке, Сакарын чоныштыжо туге нелын чучо, эсогыл Сакарын вуйышкыжо осал шонымаш шеҥынак пурыш: «Мыят вара ӧрдыж мландеш тыгак колем мо?» Сакар Петроград пашазын, Волковын, мутшым шарналтыш: «Царь... Генералы... Купцы...»

Умбакыже Сакар шке ешарыш:

— Чужган-влак... Чарла тӧра... Морко урядник...

Теве кӧн верч Сакарлан ӧрдыж мландеш колаш верештеш. Уке, уке! Уло вийым погаш, илаш, илаш!

9

Яра кеҥежым Сибирь гыч Йогор пӧртыльӧ. Шоръял Каврият латик ий Амур воктене илен коштмыж гыч шочмо ялышкыже толын. Григорий Петрович эн ончыч Йогор ден Каврийым шерын ончыш. Каврий ден Йогор коктынат Григорий Петровичлан келшышт. Кумытын сайын каҥашен налмеке, Чачий ден Зинаида Васильевнам шке кашакышкышт ушышт. Чачий ден Зинаида Васильевналан ӱдырамаш коклаште, утларакше салтак вате-влак коклаште, умылтарымаш пашам пуышт. Каврий ден Йогор йорло-влак коклаште большевик ойым шараш кӧнышт. Григорий Петрович чыла шотыштат вуйлата, адак Озаҥысе большевик комитет дене кылым куча.

Эн лишыл паша — Аркамбалан Кресаньык Депутат Советым организоваяш, тышке батрак ден йорло-влакым пурташ. Волостной комитет гыч толшо старшинам, тошто кугу тиякым поктен лукташ. Кокымшо паша — Элнет олыкым Панкрат Иваныч деч шупшын налаш, тугак салтак вате-влакын аҥам налын ӱдымыжымат мландын тошто озажлан тӱредаш пуаш. Южо салтак ватын тӱредшыже уке гын, Кресаньык Депутат Совет шке тӱредыктыже. Эн йорло салтак ватылан але, кӧн икшывыже шуко уло гын, тугайлан полышым пуаш. Кумшо — страховой агентым, тошто земский начальникым, арестоваяш. Волостной комитет председатель, тошто старшина, кызытат Зверевын мутшым колыштеш, маныт. Адакше Зверев Панкрат Иваныч дене пеш родо лийын, ӱдыржымат Панкратын прапорщик эргыжлан марлан пуынеже, маныт. Зверевым арестоваяш Каврий шке келшыш.

Первыйрак Чачий ӱдырамаш коклаште аптыраненрак кошто, вара ыҥылен нале, мо дене ӱдырамаш-влакым тарваташ лиеш. Эн ончыч салтак вате-влак деч тӱҥалаш кӱлеш улмаш. Сар чылаланат шерым темен. Эн чотшо салтак вате-влакын шерышт темын. Пӧръеҥ пашаге, ӱдырамаш пашаге ыштен шукташ каньыле огыл. Сар Панкратлан веле пайдам пуа. Панкратын эргыже-влакат фронтышко огыт кае, Озаҥ олаштак почаҥыт. Арня вуеш, манме семын, теве иктыже, теве весыже ачашт-авашт деке толын каят.

Йогор ден Каврийлан Элнет олык полшен. Элнет олыкым Столыпин закон почеш Панкрат Иваныч кум ий годсек куча гынат, Аркамбал марий-влакын шӱмышт Элнет олык верч корштымым чарнен огыл.

— Эй, тудо Элнет олыкым налман! — кычкырат шукышт.

Аркамбал велне шудылыкым кажне ийын пайлат. Ик рушарнян Аркамбаке шудылык нерген каҥашаш кажне ял гыч калык погыныш. Погынышо калык коклаште пелыже чоло салтак вате ыле. Тиде погынымашке Григорий Петрович ден Йогор, Каврий колышташ мийышыла мийышт. Изиш варарак Зинаида Васильевна ден Чачий тольыч. Погынымашым волостной комитет председатель, тошто старшина, Вӱдъял марий Кандар Павыл вуйлата.

— Тений Элнет олыкым кузе пайлена? Тошто лӱм денак але вес семын? — йодо председатель.

— Тошто дене улде, уке гын кузе? — пелештыш каза пондашан марий.

— Уке-е! — кычкырале яҥгатарак марий. — Ынде у правительстве лийын гын, чыла у семын лийже: пӧръеҥлан изиге, кугуге мланде лийже.

— Ӱдырамашыже киндым ок коч мо? — шеҥгечын каласыш Чачий. — Ӱдырамашланат пуыде ок лий.

Тиде мутым — ӱдырамашлан мландым пуаш манмым — иктат вучен огыл, садлан ты мутлан кенеташте иктат вашмутым пуэн ыш мошто. Ик жаплан тымык лие. Шукышт ӧрын ончат: тиде ӱдырамашын ушыжо каен огыл дыр? Чачий умбаке ойла:

— А тений саманыште шуко ӱдырамаш шкак куралеш, шкак ӱда. Моло пашаште мемнан марий ӱдырамаш ожнат пӧръеҥ дене тӧрак ыштен. Пашажым тӧр ыштымеке, праважат тӧр лийман. Те кузе шонеда, вате-влак?

— Ӱдырамашлан мландым пуаш ок лий, — мане Кандар Павыл.

Эх, рӱжгымаш тӱҥале вет, ик мутымат ыҥылаш ок лий. Только икте раш: ӱдырамаш-влак, адак шукырак ӱдыран-влак, мландым ӱдырамашге пуаш шонат, а шуко эрган-влак «мландым ӱдырамашлан пуаш огыл» маныт.

— Ватылан пуаш лиеш, ӱдырлан пуаш ок лий! — кычкырале ала-кудыжо. — Ӱдыр вес ялышке марлан кая гын, кузыклан наҥгая мо?

Тиде ойлан шукырак эрган-влак тунамак келшышт. Шуко ӱдыран-влак тыгай ой ваштареш чот шогальыч. Эх, тума тӱҥале вет! Аркамбал тыгай погынымашым нигунамат ужын огыл. Ик салтак вате чытен ыш керт, куржын миен, Кандар Павылым йошкар пондашыж гыч руалтен кучыш, ӱстел кокла гыч шӱдырен лукто.

— Кай тышеч, тый ожнат мемнан шинчавӱдым шуко йоктаренат, адак тый тоштылак мемнам шужыктен ашнынет!

Григорий Петрович, Йогор, Каврий коклаш огыт пуро ыле гын, калык иктыже-весыжым сусыртылаш тӱҥалеш ыле.

Григорий Петрович, ӱстембак кӱзен шогалын, кычкырал колтыш:

— Шыпланыза!

Кушеч тыгай йӱкшӧ лектын — вес ганаже Григорий Петрович шкат ӧрын. Чыланат Григорий Петровичым ончал колтышт. Тиде жапыште Йогор ден Каврий калык покшеке шеҥын пурышт.

— Йолташ-влак! — мане Григорий Петрович. Тиде мутат уын чучо. Тыгай погынымаште але марте иктат тыгай мут дене ойлаш тӱҥалын огыл. Григорий Петрович йӱкшым яндаремдыш.

— Йолташ-влак! Вурседылын, кредалын, тыгай кугу пашам ышташ ок лий. Мланде пайлымашым мый кугу пашалан шотлем, пеш кугу пашалан... Ме сайын мутланена, каҥашена, вара ойым ыштена. Тудым тыге ышташ лиеш: кӧ ӱдырамашлан — ӱдырге, ватыге — мландым пуаш манеш гын, кидым нӧлталеш, уке гын, ок нӧлтал. Ме тышечын палена, кӧ кузе шона. Пуаш маншыже шукырак лиеш гын, пуэна, уке гын, уке. Тидым ышташ, мыйын шонымаштем, куштылго. Мый тыланда весым ойлынем. Шаҥге ик салтак вате мемнан председательнам, пондаш гыч кучен, шупшын лукто. Мыйын шонымаштемат, тошто старшинам волостной комитетыште шогыктыман огыл. Волостной комитетшат мыланна ок кӱл. Олалаште Пашазе Депутат-влак Совет ышталтын. Мыланна тыште Кресаньык Депутат Советым ышташ кӱлеш. Тиде Советыш эн нужна ден батракым сайлыман. Нужналан полшаш шонышо икмарда кресаньыкым пурташ лиеш. Нужна ден батрак, икмарда кресаньык пашам ыштат, а поян еҥ пӱжвӱд дене мындырлана. Поянлан власть ынже лий.

Григорий Петрович почеш Йогор ден Каврий ойлышт.

— Ме революций верч, нужна калык верч Сибирьыште каторгышто коштын улына, — манын, Каврий мутшым кошартыш. — Учительже еҥ пуштмылан тюрьмаште шинчен, — шайыкрак шинчан марий йӱкым лукто.

— А мо верч тудо еҥжым пуштын, тый шинчет? — йодо Йогор.

— Чужган кугызам тукымжыге пытараш кӱлеш! — ала-кӧ кычкырале.

— Чужганже, Панкратше — чыла иктак улыт! — вес йӱк шергылте.

— Панкрат деч Элнет олыкым шупшын налаш ок лий мо?

— Молан ок лий? Налаш кӱлеш, — каласыш Йогор.

Умбакыже пожар ылыж кайыш.

— Налаш! Налаш! — ик семын кычкырат пӧръеҥже, ӱдырамашыже.

— Панкратым шкенжымат тышечын поктен колташ кӱлеш. Тудо тысе мо?!. Толшо еҥ!

— Покташ! Покташ!

— Ӱзгарым пайлаш.

— Пайлаш! Пайлаш!

Айста Панкрат дек.

— Каяш! Каяш!

Кандар Павыл, шеҥгек-шеҥгек чакнен, черке вес могырым Турша коремыш куржо. Тушечын вончен, уржа лоҥгаш пурен кайыш. Памаш-Эҥер корныш лектын, шкеж дек чымалте.

Тудын куржмым иктат ыш шеклане, чыланат Панкрат век шуҥгалтыч. Григорий Петрович, Йогор, Каврий шыдешкыше калыкым нигузеат чарен ышт керт. Калык Панкрат капка ончыко миен шогале — капка тӱкылымӧ... Йӱлымыж деч вара Панкрат пеш чапле суртым ыштен. Марий манмыла, чыват лектын ок керт. Пӧртшӧ куд угылан, чердакан.

Элнет олыкым шканже пӱчкын налмекыже, Панкрат Иваныч Аркамбал марий-влак деч изиш аптыраненрак ила. Кастене капкам ондакак тӱкылыкта, февральский революций лийме деч вара кечывалымат тӱкылыде ок шинчыкте.

Погынышо-влакын капкам кыраш тӱҥалмышт годым Панкрат Иваныч кочкыш деч вара мален кия улмаш. Калык лӱшкымашеш помыжалтын, окнашке ончале гын, Панкрат Иванычын ушыжо лыж-ж лие, чонжо йолдаганыш волен кайыш. «Куржаш!» — ушым налмек, шоналтыш.

Панкрат Иваныч чарайолын, ӱштыле кудывечыш куржын лекте. Куш куржаш? Йырваш — калык.

Панкрат Иваныч сарайыш куржын кӱзыш... Кылта кышкыме рожыш вуйжым чыкен ончале: «Ала пакчашке тӧршташ лиеш?» Пакча капка дене кок еҥ оролен шога. Лачак тиде жапыште уремыште ала пычал дене, ала револьвер дене кум гана лӱен колтышт. Орол-влак уремыш куржын лектыч. Панкрат сарай гыч пакчашке тӧрштыш, окшаклен-окшаклен, уржа лоҥгашке куржо.

Лӱйымыжӧ тыге лийын: калыкын Панкрат сурт деке куржмекыже, Григорий Петрович, Йогор, Каврий, Чачий да Зинаида Васильевна пашан тыге савырнымыжлан пеш ӧрыч. Мом ышташ? Кеч йӱлалташ пуаш огыл манын, Григорий Петрович, Йогор, Каврий калык лӱшкымашке кайышт. Почешрак кодын, Чачий ден Зинаида Васильевна ошкыльыч.

Калык лӱшкен мийыме годым Панкрат Иванычын прапорщик эргыже чердак комнатыште газетым лудын шинча улмаш. Калык лӱшкымым колын, балконыш лекме омсам изиш почын, уремыш ончалын. Прапорщик ачажла куржаш шонен огыл. Тудо пеш чот шыдешкен. Тудо изиж годсек кресаньык-влакым куллан шотлен тунемын. Прапорщик лиймыже тудым чотрак веле еҥ шотлыдымым ыштен. Салтак-влакым тудо «лудо вольык» деч вес семын лӱмден огыл. Кызытат, теҥыз вӱдоҥла лӱшкалтше калыкым ончен, шыдыже веле погынен. Изиш ончен шогымек, тудо, револьверым кучен, балконыш лектын. «Нине сволочь-влакым иктаж кумытыштым лӱен шуэм гын, молыжо шкак куржыт», — шонен. Лач тиде жапыште Григорий Петровичмыт миен шуын улыт.

— А-а, эн ава-вуй-влакше толыт. Ниныжымак пытараш кӱлеш.

Прапорщик поче-поче кум гана лӱен колтыш. Чынак, калык тыманмеш ӧрдыжкӧ шуҥгалте. Григорий Петрович, оҥжым кучен, волен возо. Но тунамак ала-кӧн тура кидше пудыргышо кермычым прапорщик саҥгаш логалтыш. Прапорщик балкон кӱварыш шуҥгалте. Чачий, магыралтен, Григорий Петрович деке куржын мийыш. Зинаида Васильевна Григорий Петровичын тувыржым кушкед колтыш: пурла ваче ӱлыл могырым вӱр йыргыкта. Зинаида Васильевна, вуйысо шовычшым налын, рож тура темдал шындыш.

Йогор ден кок самырык марий Григорий Петровичым больницыш наҥгайышт. Каврий калыклан кычкырале.

— Ужыда, пошкудо-влак, поян кашак мом ыштылыт?

— Тулым чыкышаш! — ала-кӧ кычкырале.

— Мом ончаш, капкам пудыртен пурышаш!

Ала-кушеч вич вершокан, иктаж кандаш аршынан пырням нумал тольыч, капкам шураш тӱҥальыч. Вич минутат ыш лий — капка оҥа шырпешт шаланен пытыш.

Изиш лиймек, чердак гыч вӱр вуян прапорщикым шӱдырен волтышт, амбарыш петырен шындышт. Панкратын ӱдыржӧ ден ватыжымат, иктыжым диван йымач, весыжым койко йымач, шӱдырен луктыч.

— Панкратым шкенжым, шкенжым кычалза!

— Ала-куш шылын! Нигуштат уке!..

Ты жапыште Панкрат Иваныч, уржа лоҥга гыч куржын, Вопса нурышко лекте. Кас велеш Йортышыш Шахир Хамитын шырпе ыштыме фабрикышкыже миен пурыш...

Григорий Петрович кок арня колымаш ден илымаш коклаште эртарыш. Кок арня гыч сусыр вер гыч вӱр йогымым чарныш. Григорий Петрович тӧрланаш тӱҥале. Кок арня годым Чачий ден Зинаида Васильевна черет дене Григорий Петрович воктене шинченыт, йӱдге, кечыге ойырлен огытыл. Чачий шкежат ошемын, черле гай лийын.

— Ит ойгыро, Татьяна Яковлевна, Григорий Петрович колымашым сеҥыш, кризис эртен, — мане ик эрдене доктор. Чачийын чонжылан лу-уш чучын колтыш. Григорий Петровичын тӧрланаш тӱҥалмекыже, ик арня эртен ыле, тыгай паша лийын кайыш: кечывал кочкыш деч вара Григорий Петрович мален колтыш. Тудын помыжалтмешке, аваймыт деке миен толам манын, Чачий палате гыч лектын кайыш.

Аважмыт дене Чачий иктаж шагат чоло шогыш. Кудо ончылно чайым йӱын шинчышт. Григорий Петрович тӧрланымылан Яшай ден ватыжат, Япушат куаненыт.

— Акай, кунам тудын деке мияш лиеш? — йодо Япуш.

— Эрла теве доктор деч йодам. Григорий Петровичлан але мутланаш монь пеш ок йӧрӧ, манеш доктор.

— Мияш лиеш гын, мый эрлак мием. Ужмем пеш шуэш.

Кудывечышке Ведат вате пурыш. Ала мыскылен, ала так йодо:

— Земский начальник ӱдырет Григорий Петровичым ужаш толын мо?

Чачий, ӧрын, Ведат ватым ончале:

— Мый тудым ужын омыл.

— Кызыт тудо больницыш миен пурыш.

Чачий чашкасе чайжымат йӱын ыш шого — больницыш куржын колтыш.

Григорий Петрович кийыме палатыш пурымо омсам почын колтыш да нимолан ӧрын шогале. Григорий Петрович, койко вуеш эҥертен, оҥжым кучен шинча. Койко воктен Тамара сукалтен шинчын. Моло черлышт нуным ӧрын ончат.

— Григорий Петрович, Гриша, милый! Ожнысо йӧратымына верч... Мый тыйым, юмылан шотлен, сӧрвалем...

— Ӱшане, Тамара Матвеевна, мый нимомат ыштен ом керт.

— Кертат, Григорий Петрович! Тыйын мутетым чылан колыштыт. Ачамын нимо винаматшат уке.

— Суд тушто пала — кӧ винамат, кӧ уке.

— Григорий Петрович, тудо тыйым эргыже семын йӧратен. Тый тудым тюрьма гыч луктыкто, — Тамара Григорий Петровичын кидшым руалтен кучыш.

Тудыжо, шыдешкен, кидшым шупшын нале. Тунамак, ош тувыржым чевертен, оҥысо сусыржо гыч вӱр чыпчаш тӱҥале.

Чачий шкат ок шинче, кушеч тудын вийже лектын — Тамара дек куржын мийыш, кидпӱан гыч варашла руалтен кучыш, тошто барин ӱдырым больнице гыч шӱдырен луктын, уремыш шӱкал колтыш, шкеже доктор дек куржо. Вич минут гыч доктор Григорий Петровичым угыч бинтоватлен пыштыш.

Молан Тамара Григорий Петрович дек миен? Кандар Павылын волостной комитет гыч шылын куржмекыже, Панкрат Иванычын, шке суртшо гыч утлен, «шикшым пыштымекыже», Шоръял Каврий тошто «таҥжым» — Зверевымат — поген налын. Зверев ден Панкрат эргым Каврий арестант пӧртыш петырен. Шке тӱрлӧ тюрьмалаште шинчен коштмыжым шарнен, нунылан режимым ыштен.

Тылеч вара шке шот денак ала-кузе тыге лие: кеч-мо шотыштат калык, утларакше незер-влак, Каврий ден Йогор дек кошташ тӱҥальыч. Каврий ден Йогор, волостной погынымашым поген, эн незер-влакым ойырыктен, Кресаньык депутат Советым ыштышт.

Петроград пашазе-влакын «Чыла власть Советлан!» манын уремыш лекме жапыштышт Аркамбалне Каврий ден Йогор, незер-влакым вуйлатен, Панкрат Иванычын кугу каван-влакшым послен шийыкташ тӱҥальыч: «йорло-влак тегак шужен ынышт кошт...»

Шахир Хамитов полшымо дене Панкрат Иваныч Озаҥ олашке миен шуо, толашен-толашен, Жаплык правительствын комиссарже деке пурыш. Комиссар Панкрат Иванычым пеш сайын колышто, но нимогай полышым пуаш кызытеш ыш сӧрӧ. Панкрат Иваныч, нимоланат ӧрын, комиссар деч лекте. Мо тиде тыгай? Тиде йодмашлан Панкрат Иваныч вашмутым ыш му. Комиссар тидым пеш шинча, но Панкрат Иванычлан ок ойло... Чынже тыгае: Аркамбал марий-влакым пусландараш салтак отрядым колтыман. Отряд колташ Салтак Комитетын кӧнымыжӧ кӱлеш. Салтак Комитетын Аркамбал деч поснат пашаже шуко уло. Теве тыште, теве тушто салтак-влак пудранат... Галицийыште немыч-влак фронтым кӱрлыныт. «Аркамбал — фронтак огыл, тек шке семынже йӱдыланыже, — тыге шонен Жаплык правительствын комиссарже. — Ситартышыжлан пашазе-влак дене нимо шотым муаш ок лий: ала-можо нунылан ок сите, тутыш сурлат...»

Кернак, тиде жапыште Россий мучкат пашазе тарванымаш чот тӱҥалын. Эн кӱкшӧ вӱдоҥжо Петроградыште 3 — 4 июльышто лийын...

Озаҥ Панкрат Иванычлан полышым пуэн кертын огыл. Тамара тидым шинчен, садлан Григорий Петровичым сӧрвалаш миен...

Сӱрем кумышешым Аркамбал марий-влак Элнет олыкышко погынен кайышт. Элнет олыкышко мийымекышт, эн ончыч Столыпин закон почеш шогалтыме межа меҥге-влакым луктын кышкышт. Кресаньык-депутат Совет шӱдымӧ почеш Элнет олыкым уло ял дене иквереш солаш тӱҥальыч.

Кече ырыкта. Солымо шудо тутлын ӱпшалтеш. Ойлымо, воштылмо, муро йӱк олык мучко шергылтеш...

10

Арзамас станцийыште каяш ямдылалтше эшелон шога. Ик вагон деч вес вагон дек, мешакым нумалын, пондашан еҥ-влак, ӱдырамаш-влак куржталыштыт.

Ик вагон ончылно, тупешыже котомкам пӧштыртен, лудо шинелян еҥ шога, рушла мутым шке семынже савыркален, вагонысо-влакым сӧрвала:

— Пуститя, товарищи-благородия. Нам недалеко... До Казань...

Кӱшычын, почмо омса гыч, тудын ваштареш йылгыжше штык-влак вуйыштым луктын ончат.

Котомкан еҥ, вуйжым нӧлтен, вучен шога. Изиш лиймеке, адак сӧрвалаш тӱҥале:

— Недалеко мы... До Казань только...

— Да ты кто? — ик шара шинчан йошкарармеец йодо.

— Мы марий... Черемис, — йодмылан куаныш саде еҥ. — Мы фронт бывал, мы у немца плен бывал, четыре года домой не кодил.

Котомка дене пызырналтше тупшым виктарен шогалын, пурла кидшым пудыргышо картуз нер воктек намиен, пеш раш каласен колтыш:

— Сто двадцать шестого стрелкового полка, пятой роты, третьего взвода, второго отделения рядовой Макар Чужганов!

Вагонысо йошкарармеец-влак воштыл колтышт:

— Наш, стало быть, фронтовой!..

— Из татар, что ли? Отстал он, ребята, по-царскому рапортует! — ик йошкарармеец каласыш.

— Пустить, чего там! Слышишь, из плена мужик. Шара шинчан йошкарармеец кидшым нӧлтале, вагонысо-влак чыланат шыпланышт.

— Документ есть? — пеҥгыдын йодо шара шинчан еҥ. — Давай! А ржать тут, товарищи, между прочим, нечего. Тут воинский поезд... Незнакомых людей приказано не пускать.

Шӱкшӧ шинелян еҥ, Сакар, котомкаж гыч нылыте тодылмо кагазым луктын, шара шинчанлан шуялтыш. Кагаз мучко ала-мыняр печать оптымо. Шара шинчан командир, тӱрвыжым тарватылын, ятыр гана пачаш-пачаш лудо, вара, Сакарлан кидшым шуялтен, каласыш:

— Лезь, товарищ!

Сакарым вагоныш шупшын кӱзыктышт. Йырже йошкарармеец-влак шогат: воштылыт, мутланат, Сакарлан тамакым пуат. Сакар йырже ончыштеш, аптыраненрак, но куанен шыргыжеш.

— Вот спасиба-то, ваш благородия, вот спасиба-то!

— Благородия, брат, вывелись! — воштылалын, командир каласыш. — Здесь не царская армия, а красная. Здесь не благородия, а товарищи!

— Восьмой эшелон, по местам! — шергылте йӱк.

Калык рӱжгымым пӱчкын, нугыдын, станций омса воктен чаҥ йоҥгалте, гудок мӱгыралтыш.

— Отправляемся! — кычкырале командир. — А ты оставайся с нами, товарищ... — ала-мом шарналтыш командир, вара Сакар век вуйжым савырыш. — Тебе куда? Говоришь, за Казань?

— Казань, Казань... Чаревококшайский уезд, — вуйжым рӱзен, Сакар умылтарыш.

— Не попадёшь! — пӱчкӧ командир. — В Казани чехословаки.

— Чекословак? — ӧрӧ Сакар. — Какой Чекословак?

— Белая гвардия. Царя хотят: генералы, купцы, попы, — Сакарлан умылтара командир.

— Чарь... Генерал... Купца... поп... — Сакар вуйжо дене ойлымыла ойла.

— Вышибать их едем. Сойти бы тебе, товарищ, — командир Сакарым ончале. — После лучше доедешь, а?

Сакар саҥгажым куптыртыш. Сакарын ушышкыжо Петроград пашазын, Волковын, мутшо адак пурыш:

— Чарь... генерал... купца... Им война надо? Зачем Е Казань война?

— Генералы, купцы, попы хотят свергнуть Советскую власть, власть рабочих и бедных крестьян. Генералам и купцам помогают кулаки, ну, богатые мужики.

— Бедный крестьян! — ыҥылыш Сакар. — Генерал бийот бедный крестьян?

— Так! — мане командир. — Ну, что, может, останешься?

Сакар адак саҥгажым куптыртыш. Изиш лиймеке, Сакарын шинчашкыже шыде тул пиже. Сакар командирлан каласыш:

— Генерал бийот бедный крестьян! Нет! Не остану! Винтовка даёшь, стрелять будим. Ты вышибать, мы вышибать!

Эшелон тарваныш. Вагон лӱҥгалташ тӱҥале. Станций кас велышкыла йоген кодо.

Сакар котомкажым, кудашын, олымбал йымак пыштыш. Йошкарармеец-влак шыгырнышт, Сакарлан верым пуышт.

Двинск ола гыч Арзамасыш шумешке Сакар лачак ик тылзе толын. Германий гыч Двинск олашке тудо тыге верештын: Брест мир деч вара пленный-влакым вашталтымаш лийын. Тиде вашталтымашке Сакарат верештын. Двинск олашке шумеш тудым немыч-влак конден коденыт...

---

Сакар кӱшыл пачаш тореш олымбалне пырдыж воктен кия. Воктенже кийше йошкарармеецын шокшо оҥжо Сакарын каҥга тупшым ырыкта. Сакарын тий кочмо дене пучыштышо капшылан ала-мыняр ий годсек тыге ласкан чучын огыл ыле. Шуко ий годсек Сакарын чоныштыжат тыгай тыныс лийын огыл. Шуко ий годсек Сакар тудын дене тыге сайын мутланымым колын огыл. Тудым, шкешт гайланак шотлен, вагоныш пуртышт, тудым «товарищ» маньыч. Товарищ!.. Йолташ!.. Тиде веле мо! Сакарым пукшышт, тамакым шупшыктышт... Киндым, селёдкым, тамакым шке пайышт гыч Сакарлан чаманыде пуышт. Шкеныштынат шукак огыл ыле, туге гынат, Сакарлан ышт чамане. Но кинде дечат, тамак дечат шергын чучмыжо — «йолташ» манмышт. Йолташ, товарищ! «Черемисская морда» огыл!..

Йошкарармеец-влак тугай сай улыт — Сакар денат чылт йолташлак мутланат, йодыштыт, шке ойлат. Сакар ала-кузе, аптыраныдеак, нунын дене мутланаш тӱҥале. Сакар шкат ӧрӧ, кузе тиде тыге: ожно тудо рушла ойлымым ок ыҥыле ыле, руш-влакат тудын ойлымым огыт умыло ыле. Кызыт чыла раш — икте-весым чыла ыҥылат... Сакар нунылан шке илышыжым чыла ойлыш. Роҥго чодыраш ошма мешак дене вуй гыч кырен аҥыртарен, Чужган Макар олмеш салтаклан пуымашке ойлен шумекше, йошкарармеец-влак чытен ышт керт, кычкыраш тӱҥальыч:

— Вот сволочи!.. Вот окаянные!.. Расстрелять надо их, мерзавцев!

Коклашке командир пурыш:

— Ты это верно говоришь? Не врёшь?

Сакар товатлыш: тиде тыгак лийын.

— Да, товарищи, много жутких дел творилось в царской России, и всегда страдал рабочий или бедный крестьянин. Но теперь мы уничтожим всех кровопийцев! Товарищ Ленин нам указал правильный путь...

Шара шинчан командир шуко ойлыш: Ленин нергенат, революций нергенат, у илыш нергенат...

— Ленин! — мане Сакар, ӱмырыштыжӧ первый гана чонышкыжо ӱшан пурыш: Сакарын ончылныжо у, сай илыш коеш... Только тудо сай илышышке корным винтовко дене почаш верештеш!..

Шихран станцийыште Сакармытын эшелонышт ик сутка шогыш. Шихран фронт илыш дене ила: куш ончалат, эртак сарзе калык — йошкарармеец, йошкарармеец, йошкарармеец... Станцийыште тыглай еҥже кушто икте веле коеш. Ик вагон воктен эртен кайышыжла, Сакар марла ойлымым кольо. Ойлышо-влак могырыш савырнен ончале, кок самырык йошкарармеецым ужо. Сакар нунын деке ошкыльо.

— Кусо улыда, шольо-влак? — йодо Сакар.

Йошкарармеец-влак ӧрынрак ончальыч, вара иктыже каласыш:

— Мый Аркамбал улам, йолташемже — Морко вел.

— Мыят Морко вел улам, — мане Сакар, вара шке вел марий деч йодо: — Могай ял улат?

— Мый Лопнур улам, — мане йошкарармеец. — Тый шкеже кусо улат?

— Мый шкемым каласем, но тулеч ончыч палынем: тый кӧн эргыже улат?

— Мый Васлий Микитан эргыже — Иван улам. Тый мемнан ялыште кӧм палет?

— Ожно тендан ялыште икте кодде чыла палем ыле.

— Тый вара, изай, кӧ улат?

— Мый... Кудашнур... Сакар улам...

Кок йошкарармеец иканаште кычкырал колтышт:

— Сакар!.. Вет тый шукертак коленат!

— Туге, шольо-влак, мыйым пуштыныт... Но мый колен омыл.

Кок йошкарармеец алят пылышыштлан огыт ӱшане, Сакарым ӧрын ончат.

— Сакар изай, кернак тый улат? — «Аркамбал улам» маншыже йодо. — Кернак, тӱсет тудын гайлак чучеш... Ужашыже мый изиэм годым ужынам да, пеш раш ом шарне.

— Тый Аркамбалне кӧн эргыже улат?

— Микипыр Яшайын.

— Япуш, тый улат мо? — куаныш Сакар. — Ачат-ават кузе илат? Чачий?..

Тиде мут Япушым ӱшандарыш: тудын ончылныжо кернакак Сакар шога. Ваш-ваш палышт, чон пытен мутланаш тӱҥальыч. Сакарын ойлымыжлан Япуш ден Иван чылтак ӧрыч... Теве Чужган кашак Сакарым кузе пуштыныт улмаш!

Япуш Сакарлан Чачий нерген ойлыш. Чужган Макарын кузе колымыжымат Япуш ойлыш. Тиде мутым колмекыже, Сакар, вуйжым кумык сакен, ятыр шонен шинчыш. Ик вечын Григорий Петровичын Макарлан тыге ӱчӧ шуктымыжо Сакарлан келшыш. Григорий Петровичын олмыштыжо лиеш ыле гын, Сакар шкат тыгак ышта ыле. Вес вечын, йӧратыме ӱдырет весылан кая гын, чонлан пеш куштылгак ок лий. Ожно гын Чачийын тыге ыштымыжлан Сакар чот шыдешка ыле. Ынде, шуко орлык ужын коштмекыже, Сакар шонаш тунемын. Вет, кернак, Чачийым Чужган кашак деч Григорий Петрович деч моло тунам нигӧат утарен ок керт ыле. Чачийым утарашлан Григорий Петрович шкенжымат чаманен огыл... Тыге шоналтымекше, Сакарын саҥгасе куптыргышо корныж-влак тӧрланышт, Сакар шыман гына йодо:

— Кызыт Чачий ден Григорий Петрович сай илат?

— Аркамбалне илымышт годым пеш сай илат ыле. Кызытше ом шинче: нуно Озаҥешак кодыныт але вес вере каеныт... Мый июнь тылзыште марий ротышко шке кумыл дене пурышым. Озаҥвӱд олыкеш марий рото пытымек, ме Иван дене коктын Ягыднаште ик шӱкшӧ пӧртышкӧ куржын пурен улына. Тушто лачак пашазе-большевик ила улмаш. Тудо мемнам кум сутка шылтен ашныш, вара, Юл гоч вончыктарен, йошкарге-влак деке конден кодыш...

Сакар, Япушым колышт налмекше, Иван деч йодо:

— Чужган кугызаже але ила мо?

— Э, але тудо ила, пеш тале.

Тиде жапыште станций мучко кугу йӱк шергылте:

— Восьмой эшелон, по местам!

Сакар кынел шогале, Япуш ден Иванлан кидым пуыш:

— Вес гана ужмешке чеверын!

— Чеверын, Сакар изай. Вашке ужына, эрла меат позицийыш каена.

Станций ончылно чаҥ кум гана перыш, паровоз мӱгыралтыш, поезд тарваныш...

---

Чехословак-влакын Озаҥыш пурымекышт, Григорий Петрович ден Чачийлан Озаҥ гыч лекташ верештын. Озаҥышке Григорий Петрович университетыш пураш ямдылалташ миен, адак Марий комиссариатыште паша ышташ полшаш шонен. Чачийымат иктаж-вере тунемаш пуртынеже улмаш. Чехословак толмо Григорий Петровичын чыла планжым пужен... Григорий Петрович ден Чачий, шӱй кондышо ик марийым вашлийынытат, тудын дене кутырен келшен, шӱй коробкаш пурен шинчын гына Озаҥ гыч лектын кертыч. Озаҥвӱд вончымо годым кӱвар оролышо салтак Григорий Петровичым теве-теве волтен ыш кодо. Тудын «студент билетшым» пеш инаныде ончыш, но билетыште кок вуян орёл шулдыржым пеш раш шаралтен шинча. Орёл салтакым сеҥыш. Пеш шӧрын ончыш гынат, салтак корным пуыш. Чачийжым марий «тидыже — ӱдырем, ола ужаш конденам» мане...

Йортышышто Григорий Петровичын ожно годсек ик палыме суасше уло. Григорий Петрович Озаҥ гыч толшыжла чай йӱаш Абдрахманже дек пурыш. Чай йӱмӧ годым тудлан Абдрахман тыге ойлыш:

— Тый, Коргори, Аркамбаке ит кошт. Аркамбалне, мына, Панкрат Иваныч ден эргыже Совитым, мына, йӧршын бытырган ыштеныт. Йуг ур ден Каврим, мына, рестан семын Казан алага наҥгаен...

Григорий Петрович ден Чачий, Аркамбак пурыдеак, вигак Ваштаръялыш кайышт. Туштат нунылан шукак илаш ыш тӱкнӧ. Григорий Петровичын толмым шижын, Лопнур Чужган кашак пычкемыш калыкым «Совет ынде пытен» манын лӱдыктен, Григорий Петровичым пушташ тараташ тӱҥалыныт. Сандене ачаже Григорий Петрович ден Чачийым Маршан чодыра коклаш, Лапкасолаш кокаж дек шыпак намиен коден. Кокаже ожнысек Григорий Петровичым пеш йӧрата улмаш. Кызытат Григорий Петрович ден Чачийым пеш куанен вашлие. Григорий Петровичын молан толмыжым палымеке, тыге каласыш:

— Мемнан ял — пеш улакыште. Тышке нигӧат ок тол. А пеш шыгыр лиеш гын, чодыраште кугыза тугай верым шинча — тушко каяш корным моло иктат ок му... Лапкасолаште Григорий Петрович кум кече веле илыш. Лапкасола — тыгак улак вер, тӱрлӧ-тӱрлӧ кайык мурымо деч молым тушто нимогай йӱк-йӱанымат от кол. Тыгай тымык Григорий Петровичлан утларак шучкын чучеш. Шоныш-шоныш да, Григорий Петрович Аркамбаке каяш шонен пыштыш. Тыгай жапыште тыгай улакыште кияш Григорий Петровичлан намысын чучо. Аркамбачын Озаҥышкат мӱндыр огыл, тушко тӱрлӧ уверат вашке миен шуэш. Лапкасолаш кодаш Чачият ыш кӧнӧ.

---

Григорий Петрович ден Чачий Аркамбаке йӱдым миен пурышт. Яшай дене мутланыме гыч Григорий Петрович ыҥылен нале: йорло-влакым тарваташ лиеш. Озаҥ гыч шылын толшо салтак-влакын тоен пыштыме винтовкыштат ятыр уло. Патронат лийшаш. Григорий Петрович незер еҥ ден салтакыш коштшо-влакым, ӱшанаш лийшашым, кастене Яшайлан мончашкыже погаш шӱдыш...

Кечывал годым Чарла гыч почтальон тыгай уверым конден: Юл гыч Чарлашке йошкарге-влак толыт, Чарласе ден Княжна калык пеш ямдылалтыт да — сеҥен кертыт? Уке, очыни: йошкарге-влакын пушкыштат уло, манеш. Тыгай уверым колмекше, Григорий Петрович пашалан аптыраныде ямдылалташ тӱҥале. Йорло салтак-влак Григорий Петрович дене келшышт. Кум кече гыч Аркамбалне калык адак сӱргалтараш тӱҥале... Панкрат Иванычлан ындыже Аркамбалым йӧршынак кудалтен куржашыже вереште...

Ошо-влак Юл кӱвареш миным шынденыт. Юл кӱварым мине деч эрыктыде, Свияжск станцийыште шогышо йошкар бронепоезд Юлым вончен ок керт. Мине эрыкташ мияш йӧсӧ: Юл кӱварым пулемёт орола.

Сакар Юл серыште ик чоҥгаште кия. Вуй ӱмбалныже чарныде пуля шӱшка. Йырваш снаряд пудештылеш. Шола велне «ур-р-ра-а-а»! шоктыш. Цепь кынеле. Йошкарармеец-влак кӱвар век куржыт. Кӱвар воктечын пулемёт куржшо-влак ӱмбаке вулным шавалтен колтыш. Куржшо-влак туржын кышкымыла йӧрлын пытышт. Цепь шуэме. «Ура» шулыш... Сусыргышо-влак, кечкыжын, магырен, мӧҥгеш нушкыт.

Сакарын вачышкыже лопка, неле кид возо. Сакар вуйжым савырал ончале; воктекше шара шинчан командир нушкын толынат, Юл кӱварым ончыкта:

— Гляди. Максимка-то, можно сказать, почти в открытую... Займись!

Сакарын вуй ӱмбалныже пӱчкылтшӧ юж шӱшкалтыш. Командирын кидше Сакар ваче гыч шкак камвозо. Командир, пеш чот нойышо семын койын, вуйжым мландыш пыштыш. Пурла шинча ӱмбачше йытыра тыртыш рож гыч чевер вӱр чыпча.

Сакар лавыргыше кидшым командир тупыш эркын пыштыш, шыман гына ниялтыш, вара, куштырам почкалтымыла, вуйжым рӱзалтыш, винтовко ӱмбакше пӱгырныш. Пычал аҥ Юл кӱвар воктенсе ужар оҥаш эҥертыш, шӱлалтен-шӱлалтен колтыш. Затвор муралтыш, пычал аҥ адак шӱлалтыш. Сакар шыргыжале.

— Уло, — мане Сакар, колен кийше командирым ончалын, ешарыш: — Есть!

Сакар адак винтовкыжым виктыш. Винтовко адак кокыралтыш. Сакар адак шыргыжале. Тунам Сакарын шинчаштыже име гай кошарге, вурс гай пеҥгыде шонымаш койо... Пурла велне «ур-ра-а!» шоктыш, Юл сер мучко шергылт кайыш. Сакар ончале — йошкарармеец-влак вигак Юл кӱварыш куржыт, пӱгырненат огытыл.

Кӱвар воктенысе пулемёт тӱҥшӧ гай шып шинча.

Ик шагат гыч йошкар бронепоезд, Юл гоч вончен, Озаҥ могырышкыла кайыш.

Эрлашыжым эрдене Йошкар Армий Озаҥыш пурыш. Йошкарармеец-влак коклаште, винтовкым пеҥгыдын кучен, Сакар ошкылеш.

1937 ий, апрельын 8-ше

Мӧҥгеш:← Кокымшо книга/Кокымшо йыжыҥ