دیوانی نالی/ێ

by نالی

←پیتی ی

دیوانی نالی  (1860)  by نالی پیتی ێ

1

بِحَمْدِ اللّه دوو چاوی یارم ئۆخەی	بە بێ مەی مەستە، بێ مەی مەستەبێ مەی
لە بوستانی (ئیرەم)دا قەت نییە وەک	شەمامەی وەک شەمامەی وەک شەمامەی
شەوی هیجر و بەقای عومری ڕەقیبم	خودا تەی بێ، خودا تەی بێ، خودا تەی
وەرە، موتریب، بە کوێری چاوی ئەغیار	سەدای نەی دێ، سەدای نەی دێ، سەدای نەی
لە دووری نازەنینم ڕەنگ زەردم	وەکوو بەی، هەروەکوو بەی، هەروەکوو بەی
لە نەهرەینی دوو چاوم ئەشکی خوێنین	پەیاپەی دێ، پەیاپەی دێ، پەیاپەی
گوتی: نالی! ئەتۆ بمرە، ئەمن دێم	خودا کەی بێ، خودا کەی بێ، خودا کەی!

2

حەریقی زیقی زیندانم، نەسیمی سوبحدەم با بێ!	ئەگەر ڕۆحی منت باقی دەوێ، ساقی! مەیی نابێ!
لە وەسڵی تۆ زیاتر خەوفناکم، نەک لە هیجرانت	بە میسلی شەمع و پەروانە، بەڵێ عاشق دەبێ وا بێ!
نییە دەخڵم لە شانامە و مەسافی، غەیری ئەم نوکتە:	کە کوشتەی بەندی تۆیە هەرکەسێ ئازاد و ئازا بێ
کەسێ پوشتانی باڵاتە، حەریفی ئاڵ واڵاتە	کە شیبهی کاکوڵی ژۆلیدە سەرگەردانی سەودا بێ
فیدای تەشریفی ڕێگەت بێ خەراجات و خەزێنەی دڵ	نیساری تۆزی پێت بێ گەر لە چاودا قەترەیێ مابێ
لە عەکسی زاتی بێڕەنگت هەتا کەی دیدە ڕەنگین بێ،	جونوونی لەیل و مەیلی نەقشبەندی عەکسی ئەسما بێ؟!
مەگەر هەر یاری نەقشینم ببێتە نەقشبەندی دڵ	کە نەقشی غەیری ڕەنگی ئەو بە ئاوی دیدە شۆرابێ
سوبووتت باعیسی نەفیی منە، وەک لامی زولفەینت	لە هەردوو لا قەدت بگرێتە ناو، وەک (لامەلفلا) بێ
گەهێ ئاهوو ڕەوش شاهی، گەهێ گەوهەر مەنیش ماهی	بڵا با سینە سەحرا بێ، بڵا با دیدە دەریا بێ!
کەمەندی زوڵفی دوو لانە، لە بۆ گەبر و موسوڵمانە	دەکێشێ بێ موحابانە، چ لەم لا بێ، چ لەولا بێ!
لەئالی ئەشکی نالی بێکەسە، غەڵتانی نێو خاکە	مەگەر سەمعی قەبووڵت موشتەری لوولوویی لالا بێ!

3

خۆشا ڕەندێ لە دنیا بێ موبالات و موجەڕڕەد بێ!	بە ڕۆژ زیندەی جەماعەت بێ، بە شەو مات و موجەڕڕەد بێ!
بە سوورەت: جەلوەتی، غەرقی عەلایق هەروەکوو خەڵقی	بە مەعنا: خەلوەتی، مەستی موناجات و موجەڕڕەد بێ!
ئەگەر عالەم ببێتە خەلعەتی تەشریفی سەرتاپای،	وجوودی بێوجوودی بێ موباهات و موجەڕڕەد بێ!
بە زاهیر تاوسی ڕەنگین، سیفاتی تِهْ عَلی التّاهی	بە باتین قومری و خاکستەری زات و موجەڕڕەد بێ!
ئەگەر تەکیە، ئەگەر شێخە، هەموو داوی عەلایق بوون	بڵا نالی بچێ مەستی خەرابات و موجەڕڕەد بێ!

4

لە چاوی ڕوودبارم نووری دیتن وەقتە تاری بێ	ئەمیش با ماجەرای هیجرانی نووری ڕوودباری بێ
چ میعمارانە بۆ تەعمیری کەعبەی دڵ دەچێتە حەج!	خودا یار و مەدەدکار و نیگەهداری عەماری بێ!
بە وەقتی تەلبییە مەستی شوهوودی صبغة اللّەبێ!	بە گاهی تەروییە سیڕڕی یداللّە دەستیاری بێ!
فویووزاتی سەفا و مەروە هەروەک ناودان دەم دەم	لە یەنبووعی دڵی پڕ زەمزەمەی میزابی جاری بێ!
ئەگەر خەڵوەت نشین بێ، جانی جانان بێ ئەنیسی ئەو	وەگەر هیجرەت گوزین، ڕۆحی عەزیزان یاری غاری بێ!
شەعائیر یەک بەیەک مەسرووری سیڕڕی غەیبی لاڕەیبی	مەساعی سەربەسەر مەشکووری دەرکی بەیتی باری بێ!
نیشانەی صبغة اللّهی لەسەر ئیسم و موسەممایە	بە بێ نەیرەنگی ئەو ڕەنگە کە ڕەنگی ئیفتیخاری بێ
بە کوێری دوور لە (نووری) مایەوە نالی لەمێ، یاڕەب!	فویووزی تۆزی ڕێگەی کوحلی چاوی ئەشکباری بێ!

5

یار دڵی خوێنین و چاوی پڕ لە گریانی دەوێ	ئارێ ئارێ گوڵ لە باغان ئاوی بارانی دەوێ
هەرکەسێ ڕووی تۆ دەبینێ، خۆی بە قوربانت دەکا	چونکە ئەبرۆی تۆ هیلالی عیدە، قوربانی دەوێ
ئاو لە چاوانم بە خوڕ دێ، ئاگری دڵ ناکوژێتەوە	وەک جەهەننەم ئەم تەنوورە ئاوی تۆفانی دەوێ
عەشق سوڵتانێکە هەر گا ڕوو لە وێرانێ بکات	ئاهی سەرد و، ئەشکی گەرم و، قەلبی بوریانی دەوێ
دوور لە تۆ دڵ هێندە بێئارام و بێحاڵ کەوتووە	ئەی مەسیحای عەسر! لەو لێوانە دەرمانی دەوێ
ڕووم ئەوا زەرد بوو وەکوو پاییز لە هیجران نالیا	عەشق ئێستاکەش لە من سەیلی بەهارانی دەوێ!

6

تەشریفی نەوبەهارە کە عالەم دەکا نوێ	دڵ، چونکە میسلی غونچەیە، بۆیێ دەپشکوێ
لەم وەعدە خۆشەدا گوڵ و گوڵچیهرە تێکەڵن	یەک ڕەنگ و موتتەحید، بە دڵ، ئەمما بە تەن جوێ
عەرعەر عەدیلی قەددییە، یەعنی بەرابەرن	سونبول شەبیهی زوڵفییە، فەرقی نییە مووێ
لەم خۆشییە کە هێزمی مەتبەخ سەوز بووە،	ماوم عەجەب لە دیدەیی سۆفی کە ناڕووێ!
تیپی شکۆفە، خەیمەیی داوە لە هەر تەرەف،	یا شاهی نەوبەهارە، هەڵیداوە هۆردووێ؟!
دنیا کە گوڵ گوڵی بووە، قوربان، ئەتۆش وەرە...	تالیب بە گوڵ بە، قەیدی چییە گوڵ گوڵی بوێ!
بولبول، کە گەرمە نەغمەیی، ئاگر دەکاتەوە	غونچە، حەزینە، جەرگ و دڵی بۆ دەکا توێ
نالی! زوبانەکەی تەڕ و پاراوی سەوسەنت	حەیرانی چاوی نێرگسە، وەک لاڵە، نادوێ...

7

خاڵی نییە ڕەشماری دوو زوڵفت لە بەڵایێ	حەڵقەی شەڕییان بەستووە هەر یێکە لە لایێ
عاشق دڵی نایێ لە دڵارامی جودا بێ	ئەڵبەت کە دڵارامی لەوێ بێ، دڵی نایێ
بنواڕە خۆشیی ڕەقسی لەگەڵ خەرقەیی ئەزرەق	مومکین نییە بەم پاکییە، لەم ئەرزە، سەمایێ
مومکین نییە جەلبی دڵی خووبان بە من و تۆ	نەمبیستووە تەسخیری مەلایک بە مەلایێ
نەقدی دڵ و جان بۆ قەدەمت نیمە بەهایە	غەیری ئەمە، قوربان، بەخودا نیمە بەهایێ
ئەی شەمع! بترسە لە هەناسەم کە بگاتە	ئەو دووکەڵی زوڵفە کە پەرێشانە بە بایێ
تا چاکی نەکەی پڕ لە هەوا سینەیی نالی	وەک زەنگڵە ئاوازەیی ناڵەی دڵی نایێ

8

مەستوورە کە حەسنا و ئەدیبە بە حیسابێ	هاتە خەوم ئەمشەو بە چ نازێک و عیتابێ!
هاتووم، وتی، عوقدەم هەیە، قەت مومکینە وا بێ؟	هی تۆم ئەگەرەم مەسئەلە حەل کەی بە جەوابێ
هەر مەسئەلە بیکرێ کە بە تۆ شەرحی کرابێ	مومکین نییە کەس دەخڵی بکا چین و خەتا بێ
ئایینە بە مایینە دەبێ ڕەنگ نوما بێ	مەستوورە بەمەستوورە دەبێ موهرەگوشا بێ
نوکتێکی زەریفە بە نەسیبی زورەفا بێ	تەعریفی دەکەم، بەڵکوو لە بۆ دەرد شیفا بێ
ئەم سیڕڕە چییە میسلی سوها بێ، نەسوابێ؟!	دوڕڕێ کە وەکوو دوڕڕی سەما بێ، نەسما بێ؟!
دوککانی توحەف، کانی حەیا، کانی بەقا بێ	قوببەی لە قیبابی نوقەبا بێ، نەقوپابێ
وەک خەیمە بە پەردێکی دوو ئەستوونە بە پا بێ	سەر تیلەکی نەختێ بە نەزاکەت قڵەشابێ
وەک هیمەتی سۆفی کە لەنێو خەڵوە خزابێ	مەستوور و عەزیزی شەرەف و ڕیفعەت و جا بێ
یا کۆمڵە زیوی بوخەلا دوور لە سەخا بێ	موغلەق بە بەخیلی، بە مەسەل مشتی مەلا بێ
کاسێکی بلوورینی نخوونی لە سەرابێ	نەختێکی لەبەر مەوجی لەتافەت قڵەشابێ
یاخۆ پەڵە بەفرێکی کە ئەسڵەن نەشکابێ	قەندیلی مونیر و گوزەری ئاب و هەوا بێ
کام ئاب و هەوا؟ موعتەدیلی نەشئونوما بێ	یەعنی لە وەسەت کانییە گەرمێکی تێ زابێ
لەو کانییەدا چووزەرە ڕێواسێ ڕووابێ	بەو چووزەرە ڕێواسە کەمێکی قڵەشابێ
یا قەسری موعەللا کە لە ئاوێنە کرابێ	یا غونچەیی نەشگوفتە کە ئاوی نەدرابێ؟!
یا گومبەدی نەزهەتگەهی نێو باغچەسەرا بێ	ئەلوانی گوڵامێز و شەکەربێزی تیا بێ؟!
یا قورسی نمەک هەروەکوو مەڕمەڕ بە زیا بێ	جێی قەترەیە ئاوێکی لەنێودا قڵەشابێ؟!
یا گردەکی گردێکی کە شیرین هەڵی دابێ	گردی نمەکین، یەعنی گیای لێ نەڕووابێ
دامێنی بە ئەنواعی گوڵ و مڵ خەمڵابێ	گەنجێکی تێدا بێ کە تیلەسمی نەشکابێ
حوققێکی زەڕی سافی لەسەر بانی نرابێ	نەختێکی بە سەد سەنعەتی مانی قڵەشابی؟!
یا ڕەئسی یەتیمێکی کە بێ بەرگ و نەوا بێ	غەڵتان و سەراسیمە: نە داکێک و نە بابێ
فێسێکی سپی و توندی لە کەللەی کەلی نابێ	هێشتاکو لە حەق جێگەیی خاسی نەدڕابێ
چەسپیدە و خڕ هەروەکوو بەر قاڵبی دابێ	نەختێکی لەبەر توندی و سفتی قڵەشابی؟!
دورجێکی موجەوهەر کە هەموو حوسن و بەها بێ	دوڕڕێکی مونەووەر کە هەموو ئاوی سەفا بێ
بەیزێکی شوتورمورغی کە وا تازە کرابێ	وەک بەیزەیی بەیزا بە زیا و بە سەنا بێ
خرچێکی مودەووەر، بە عەسەل ئاوی درابێ	نەختێکی لەبەر حوسن و حەلاوەت قڵەشابێ؟!
یاخود وەکوو خۆی شاهیدە، با وەسفی وەها بێ:	سیمین مەمکێکی هەکە تازە هەڵی دابێ
یا تازە هەنارێکی کەناری گوڵی مابێ	بێ درز و قڵیش میسلی شەمامێکی تەڵا بێ
بۆ تەجرەبە تا لەززەتی شیرینی ئەدا بێ	نەختێکی وەکوو دیدەیی دەرزی قڵەشابێ؟!
یاخۆ، مەسەلا، میسلی نە وا بێت و نەوا بێ	مەشهوور و خەفی هەروەکوو عەنقا و وەفا بێ
ساحێب زەڕ و زیوێ کە فریبی عوقەلا بێ	ئیکسیری تەڵای ئەحمەری چەند قەترە لە لا بێ
دەعوای ئومەرا چەندە لەسەر تەختی کرابێ	چەند خوێن کە ڕژابێت و چ خوێنی نەڕژابێ
کێ بێ لە جیهاندا چ گەدا بێت و چ شا بێ	تەرکێکی وەها ناسک و پڕ لەززەتی گابێ؟!
***
دێوانە کە زانی کە دەبێ عوقدەگوشا بێ	هەستا و گوتی: ئەشکی ڕەوانم بە فیدا بێ!
ئەم ساحێبی تەشریحە دەبێ هەیئەتی چا بێ	هەم شاریح و هەم جاریح و مووزیحە گوشا بێ
بۆ توند و ڕەقی مەتنی مەتینی حوکەما بێ	تەدقیقی ئەمیش سیڕڕە دەبێ خوفیە ئەدا بێ
نەرم و خۆش و مونتیج وەکوو بەستی ئودەبا بێ	توولانی و بەرجەستە وەکوو دەستی دوعا بێ
شەو نائیم و قائیم، عەلەمی بابی ڕەزا بێ	بێ دیدە هەڵستێ بە مەسەل عەینی عەسا بێ
مەجزووبی توروق، مورتەعیشی لەرزش و تا بێ	سالیک ڕەوشی مەسلەکی ڕێگەی سولەحا بێ
فەرقێکی هەبێ: داخڵی میحرابی ڕەجا بێ	چاوێکی هەبێ: غەرقەیی فرمێسکی بوکا بێ
ڕێی حورمەت و بێحورمەتی هەرگیز نەکوتابێ	چەند ئاوی ڕژابێت و، چ ئاوی نەڕژابێ
لەم ڕێگە سەریشی کە بچێ، یەعنی کوژابێ	گەردن کەچێ بەرپێتە، قەدەم ڕەنجەکە، سا بێ
تا گەرمڕەوی ڕێگەیی زوڵماتی بەقا بێ	ماء الخَضرت قەترە لەسەر قەترە فیدا بێ
کێ بێ وەکوو تۆ بەم شەوە ڕەحمی بە منا بێ!	مەجزووبە سیفەت، یەعنی سیلەی ڕەحمی تێدا بێ!
هەم جازیبە و قابیلەیی ئەخز و عەتا بێ!	مەستوورە و مەخفی، شەبەهی بادی سەبا بێ!
مەستانە هەڵستێت و بە کوێری ڕوقەبا بێ	ئەم بابزەنە گەرم و تەڕی کا بە کەبابێ
***
نالی! وەرە هەزلێکی کە عاری شوعەرا بێ	ڕووڕەش مەکە پێی سەفحەیی هەر لەوح و کیتابێ
تەحریری خەیاڵ و خەو ئەگەر بێتە حیسابێ،	دەروێش و گەدا، شاهـ و دەبێ شاهـ، گەدا بێ
وا چاکە خەیاڵ و خەوت ئەسراری هودا بێ	نەک بەحسی سوروور و عەلەم و بادی هەوا بێ...