سائو پن يا ڪارو پنو/مرحوم مرزا صاحب جي ڊائري يا روزنامچي جو انتخاب
| ←سالوار ۽ مڪانوار ياداشت، جوڙيل ڪتابن جي | سائو پن يا ڪارو پنو (1965) by مرحوم مرزا صاحب جي ڊائري يا روزنامچي جو انتخاب |
نوٽ: مرحوم مرزا صاحب جن جي آخري ڊائري يا روزنامچو، سنه 1914ع کان 10 جون 1929ع تائين رکيل آهي، ان جو انتخاب هيٺ ڏجي ٿو، معلوم رهي ته مرحوم مرزا صاحب تاريخ 3 جولاءِ سنه 1929ع تي وفات ڪئي هئي.
سن 1914ع
.11- اپريل: رات جو اسان ۽ سڊني بيگ جا ٻار ٻچا، مائي مهلبي ۽ مائي حرمت ۽ خدابخش – نوڪرياڻين ۽ نوڪر جا نالا – کي ساڻ وٺي خيرپور وياسين، اتي فجر جي وقت پهتاسين، چڱي طرح سان رهياسين، رات جو کاني جي مجلس ۾ شريڪ ٿياسين ۽ ورندي رات جو هڪ ناٽڪ، جو اسان جي ڏسڻ لاءِ ڪيو ويو هو، اهو ڏٺوسين ۽ پوءِ ”فيض محل“ ڏسڻ وياسين، تاريخ 14 اپريل ميان پير بخش شڪارپور وياسين، مسٽر پوڪرداس، مير علي نواز، خان ۽ ٻيا ماڻهو اسٽيشن تي گڏيا، رات جو ڊاڪٽر بنگلي ۾ ٽڪياسين ۽ ڏينهن جو شهر گهمڻ لاءِ وياسين، شام جو وري خيرپور موٽياسين، اڳيئن رات ٻارٻچا موٽر ڪار ۾ ”فيض محل، ڏسڻ ويا ۽ ٻئي ڏينهن گمبٽ ڏانهن ويس ۽ زيارت ڪيم، پير صاحب ۽ فقير صاحب سان گڏيس، شام جو وري موٽي آيس، 18- تاريخ شام جو رزروڊ گاڏي ۾ موٽي آياسين، خيرپور ۾ نادر بيگ وارا پڻ آيا ۽ اسان سان اچي مليا.
.16- مئي: مسٽر پرڀداس ۽ بولچند، نوودياليه هاءِ اسڪول وارا، مون کي ”بئنڊ آف هوپ“ ( آس جي ٽوليِءَ) وارن کي انعام تقسيم ڪرڻ لاءِ وٺي ويا، اتي گهڻا ماڻهو هئا، سيڪريٽري منهنجي نسبت ۾ گهڻوئي ڪجه ڳالهايو ۽ تعريف ڪئي ۽ مسٽر پرڀداس به اٿي مون لاءِ ڳالهايو، مون کي هڪ ميڊل هنيائون ۽ وڏو هار پاتائون، راند روند کانپوءِ مون ٻارن کي انعام ڏنا ۽ ننڍي تقرير به ڪئي ۽ جيڪو شعر لکي آيو هوس، سو به پڙهيم، پوءِ کير جو هڪ گلاس پياريائون، آخر مون کي موٽائي گاڏي تي چاڙهي گهر ڇڏي ويا.
.12- آگسٽ: ٻن ڏينهن کان درياهه جو پاڻي چڙهيو هو، جنهن ڪري ڦليلي جي منهن تي گهلين وارو بند ٽٽي پيو ۽ پاڻي ڳوٺ ۾ ڪاهي پيو، ريلويجو بند به ٽُٽي پيو. ڳوٺ ۾ ڀَٽين جا گهر ڪري پيا ۽ چوڌاري پاڻيءَ جي اَڇ لڳي ويئي. انهيءَ ڪري اسين ٻارن ٻچن سميت شام جي وقت ڳوٺ مان نڪري وڃي محمد سليمان واري گهر ۾ رهياسين. ٻيا مرزا صاحبان پڻ ڳوٺ خالي ڪري ويا.
20 آگسٽ: شام جي وقت اسين موٽي پنهنجي گهر ڏانهن آياسين.
24 آگسٽ: رمضان شريف جي عيد آهي. خير سان ٽيهه ئي روزا رکيم، عيد جي نماز پنهنجي ڳوٺ واريءَ مسجد ۾ پڙهيسين، جنهن جي مرامت تازو ٿي هئي. ڏينهن خير و خوبيءَ سان گذريو.
4- سيپٽمبر : مسٽر آدرجي منڇر جي دلال، منهنجو ڪاليج جو سنگتي، چاليهن سالن کان پوءِ سير ڪندي اچي سنڌ کان نڪتو ۽ مون سان گڏيو. ڪوئيٽا کان مون ڏانهن خط لکي، پنهنجي اچڻ جو احوال ڏنائين، مسٽر سوپاري والا وٽ ترسيو هو. ان کي فجر جو وڃي گڏيس ۽ شام جو هو ۽ مسٽر سوپاريء والا ٻئي ڄڻا گڏجي مون وٽ آيا. کين کاڌو کارايوسين، سڊني بيگ [مرزا صاحب جو ڀائٽيو ۽ نياڻو] پڻ شامل هو. مسٽر ٽيڪچند، سابق پبلڪ پراسيڪيوٽر به آيو هو، جو پڻ ڪاليج جو سنگتي هو.
5- سيپٽمبر: آءٌ فجر جو ويس ۽ مسٽر آدرجيءَ کي پنهنجي گاڏيءَ ۾ وٺي ميرن جا قبا گهمائڻ ويس، موٽڻ وقت مسٽر ٽيڪچند وٽ پڻ وياسين. مسٽر ليلارام سنگ، جو پڻ ڪاليج جو سنگتي هو، اُتي گڏيو، ويٺاسين، خوب صحبت ڪئيسين، چانهه پيتيسين، ميوو کاڌوسين ۽ پوءِ مسٽر آدرجي ڪراچيءَ ڏانهن وڃڻو هو.
6- سيپٽمبر: آچر جي ڏينهن آءٌ، سڊني بيگ ۽ ناصر علي [مرزا صاحب جو ڀاڻيجو] پيرين پيادل گنجي ٽڪر تي گهمڻ وياسين. اُتي دلاور پنهور ۽ ان جو ڀاءُ، روٽي، جهڻ، مکڻ ۽ کنڊ کڻي آيا. کائي تازا ٿياسين ۽ پوءِ واپس ورياسين. نهايت ٿڪل هئاسين.
7- سيپٽمبر: آءٌ ديهه نصرت (نوابشاهه) پنهنجي ٻنيءَ تي ويس. ڏينهن نوابشاهه شهر ۾ گذاري، شام جو پنهنجي کيتيءَ ڏانهن وياسين. سڪندر بيگ [مرزا صاحب جو ڀائٽيو] اڳيئي اُتي هو.
18- سيپٽمبر: جمعي جي ڏينهن، اسد بيگم طولعمره جي پهرين سالگرهه هئي. شاديءَ جهڙو عمدو کاڌو ڪيوسين، آسپاس وارن گهرن ۾ ورهايوسين، ٻارن کي پنهنجي گهر ۾ سڏائي بسڪيٽ، ڪيڪ، ميوو وغيره کارايوسين ۽ هار وڌاسين. مون ۽ سڊنيءَ ٻاهر اوطاق ۾ کانو کاڌو. وقت خير جو گذريو.
19- آڪٽوبر: سنڌي ساهت سوسائٽيءَ جو ساليانو جلسو ٻه ڏينهن ٿيو. مون کي اُن جو پريزيڊنٽ ڪيو هئائون. گهڻائي ماڻهو آيا هئا. وقت نهايت چڱو گذريو.
31- آڪٽوبر: ڪالهه جمعي جي ڏينهن حج هو ۽ اڄ حج جي عيد آهي. اختر بيگ [مرزا صاحب جو فرزند] به خيرپور م کان آيو هو ۽ سڊني بيگ به ڪراچيءَ کان آيل هو. عيد جي نماز ڳوٺ واريءَ مسجد ۾ گڏجي پڙهيسين. چڱو وقت گذريو. ٻن ڏينهن کان پوءِ اختر ۽ سڊني موٽي ويا.
29- نومبر: آچر جو ڏينهن ۽ عاشوري جو روز هو. سڊني بيگ ڪراچيءَ مان موڪل تي آيو. اسان ڪيڏانهن به نه وياسين. روزانو اوطاق ۾ رات جو نوين – ڏهين بجي تائين ويهندا هئاسين. مرزا علي اشرف، مرزا علي اڪبر، ناصر علي ۽ ڪي ٻيا ماڻهو پڻ ڪڏهن ڪڏهن ايندا هئا. اٺين محرم جي تاريخ تي، مرزا علي مدد جي دعوت تي ، منبر واري مجلس ۾ وڃي شريڪ ٿيس.
5- ڊسمبر: آءٌ پنهنجي ٻنيءَ تي (ديهه نصرت، نوابشاهه) ويس. اناج جي بٽئي ڪرايم.
11 – ڊسمبر: سرڪاري پينشن جا اَٺ هزار روپيا مليا، جي بئنڪ ۾ رکايم.
27- ڊسمبر: پنهنجن ٻارن ٻچن، اختر ۽ همايون سان گڏ ڪراچيءَ ڏانهن ويس. خيرپور واري اسٽيٽ بنگلي ۾ رهياسين، جو پنهنجو بنگلو خالي ٿي نه سگهيو.
سن 1915ع
1- جنوري: خيرپور واري اسٽيٽ بنگلي مان لڏي، بندر روڊ تي سينٽرل هوٽل جي ڀر واري پنهنجي بنگلي ۾ وڃي رهياسين. اختر بيگ ۽ همايون هليا ويا.
24- جنوري: مسٽر سورابجي، ان جي گهر واري ۽ ٻار ٻچا شام جي وقت اسان وٽ آيا ۽ چانهه وغيره پيتائون.
17- اپريل: مسٽر غلام علي چاڳلا، يوسف علي علي ڀائي، غلام حسين قاسم، مير ايوب خان ۽ ڊاڪٽر محمديءَ کي رات جي کاني جي دعوت ڏنيسين. صبح جو ٻارن ٻچن کي هوا بندر گهمائڻ وٺي وياسين. واٽ تي موٽندي مهل مسٽر غلام علي چاڳلا جي گهران به ٿيندا آياسين، ان کان اڳ به، هڪ پورو ڏينهن، مسٽر غلام علي چاڳلا جي بنگلي ۾ ڪلفٽن تي وڃي گذاريوسين. هڪ ڏينهن مسٽر سورابجي ۽ کهنباٽا جون ٻه نياڻيون به اسان جي گهر آيون هيون ۽ اسان به اُن جي گهر ٻارن ٻچن سميت وياسين.
29- اپريل: اسان سڀ حيدرآباد موٽياسين، سڊني بيگ ج به ٻئي ڏينهن ڪراچيءَ کان حيدرآباد آيو، جو اُن جي بدلي سڪرنڊ ۾ ٿي هئي.
19- جون: آءٌ نبي بخش (نوڪر) کي ساڻ وٺي، رات واري گاڏيءَ ۾ نوابشاهه ويس، سڊني بيگ به اُتي گڏيو. صبح جو کيتيءَ تي وياسين. نياز حسين (مرزا صاحب جو ڀائٽيو) به گڏ هو. آچر جو ڏينهن کيتيءَ تي رهي، سڊني پنهنجي منزل ڏانهن هليو ويو. شام جي وقت اسان به نوابشاهه آياسين، اتي سڊني به گڏيو. اسان رات واري گاڏيءَ ۾ موٽي حيدرآباد آياسين.
3- جولاءِ: ڪمشنر صاحب مون کي صاحبلو ڪن کان سنڌي زبان جي امتحان وٺڻ لاءِ ممتحن مقرر ڪيو. آءٌ ڪراچيءَ ۾ صاحبلوڪن جو امتحان وٺڻ ويس ۽ 7- جولاءِ تي حيدرآباد موٽيس. ڪراچيءَ ۾ خيرپور اسٽيٽ بنگلي ۾ رهيس.
26- جولاءِ، مطابق 13 رمضان سنه 1333هه: سومر جي ڏينهن، ٽي وڄي سَت منٽ ٿيا هئا ته مون کي هڪ نياڻي ڄائي. ٻار جو نالو شهاد بيگم رکيو ويو.
2- سيپٽمبر: آءٌ ڪراچيءَ ۾ سنڌ محمدن ايڊيوڪيشن ڪميٽيءَ لاءِ ويس، جا سنڌ ڪاليج ۾ منعقد ٿي هئي. 4- تاريخ وري حيدرآباد موٽيس.
20- آڪٽوبر: حج جي عيد هئي ۽ سڊني بيگ به آيو هو. ڏينهن خير سان گذريو.
7- نومبر: لاڙڪاڻي ڏانهن ويس، ٽين بجي مهل ڏينهن جو اُتي پهتس. لاڙڪاڻي جا ڪيترائي هندو ۽ مسلمان اسٽيسن تي گڏجڻ لاءِ آيا هئا. وڏيءَ محبت سان مليا ۽ مون کي جلوس جي صورت ۾ شهر لاڙڪاڻي ۾ آندائون ۽ سرائي گوهر خان جي بنگلي ۾ رهيس. ٻه ڏينهن لاڳيتو ڪانفرنس ۾ مشغول رهيس. محمدن ائسوسيئيشن وارن مون کي ائڊريس ڏني. مون مدرسو ڏٺو. اُتان 9- تاريخ شام جو حيدرآباد لاءِ روانو ٿيس. سڀ ماڻهو هندو ۽ مسلمان اسٽيشن تي آيا، ۽ 10- تاريخ صبح جو گهر (حيدرآباد) پهتس.
سن 1916ع
21- جنوريِ آءٌ گذشته ڊسمبر جي 29- تاريخ کان بيمار ٿي پيو هوس. نمونيا جي شروعات هئي. سول سرجن کي به سڏايو هوسين. الله پاڪ پنهنجي مهرباني ڪئي، جو آءٌ چڱو ڀلو ٿيس. اڄ 21- تاريخ پهريون گهمرو پنهنجي اوطاق مان وڃي چڪر ڏيئي آيس. منهنجي ڀيڻ 6- جنوريءَ تي وفات ڪئي هئي، پر جيئن ته آءٌ بيمار هوس، تنهن ڪري مون کي اُن جي وفات جي خبر نه ٻُڌايائون، جا اڄ مون ٻُڌي ۽ ڏاڍو ڏک ٿي. ٻه دفعا سڊني بيگ موڪل وٺي مون وٽ آيو هو ۽ نادر بيگ هڪ دفعو آيو. هو. ٻيا به گهڻائي دوست احباب پُڇڻ آيا هئا.
13- فيبروري: آچر جي ڏينهن آءٌ ڪراچيءَ ويس ۽ ٻه ڏينهن اُتي رهيس. مسٽر غلام علي چاڳلا جي معرفت پنهنجو اڳيون بنگلو، ڊاڪٽر خوبچند کي چاليهين هزارين روپين ۾ غلام علي چاڳلا وٽ ڇڏي آيس.
16- تاريخ ڏينهن واري گاڏيءَ ۾ حيدرآباد موٽي آيس.
14- مئي: ايڊيوڪيشن ڪميٽيءَ جي ميٽنگ ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ ڪراچي ويس. ٽي ڏينهن ڪراچيءَ ۾ رهي. موٽي آيس.
سن 1917ع
10- جنوري: آءٌ ڪراچيءَ ويس. گورنر صاحب بمبئيءَ وٽ ڊيپوٽيشن وڃڻي هئي. اسٽيٽ بنگلي ۾ اڳيئي مسٽر ڀرڳڙي لٿل هو، تنهن ڪري وڃي نادر بيگ وٽ رهيس. مسٽر جهانگير ڪوٽوال ۽ دستور ۽ ڊاڪٽر ڍلاس سان به ملاقات ٿي. 14- تاريخ ڪراچيءَ کان موٽي حيدرآباد آيس.
7- مارچ: شام جو مسٽر حامد علي آيو ۽ کاڌو کاڌائين. اڳئين ڏينهن تي پنهنجي اچڻ جو اطلاع تار جي رستي ڪيو هئائين. مسٽر حامد علي کي وٺڻ لاءِ حيدرآباد اسٽيسن تي پهتس.
12- مارچِ خيرپور ميرس ڏانهن ويس. ٻه ڏينهن اُتي رهيس. ادي محمد ابراهيم سان گاڏيءَ ۾ هوا کائڻ ۽ شهر گهمڻ لاءِ ويس. هڪ رات، اُتي جي معزز ماڻهن جي دعوت ۾ شريڪ ٿيس.
15- مارچِ خيرپور کان گهوڙي گاڏيءَ ۾ سکر وياسين. ڀائي محمد دائود ۽ قاي عبدالقيوم به گڏ هئا. اسٽيٽ بنگلي ۾ لٿاسين. ٻنپهرن کان پوءِ مسلمانن جي ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿياسين. پهرئين اجلاس جي صدارت مون کي ڏني هئائون. مون هڪ تقرير مسلمانن جي علمي ۽ ادبي ترقيءَ بابت پڙهي. ٻه ڏينهن ٻيا به اُتي رهياسين ۽ صبح شام ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿينددا رهياسين. نهايت چڱي ڪانفرنس ٿي. گهڻيون ئي تقريرون ۽ شعر پڙهيا ويا ۽ ماڻهو عطيا ڏيندا رهيا، بلڪه روپين جي ڄڻ برسات وسي رهي هئي. اسين 17- تاريخ جي شام جو اتان روانا ٿياسين ۽ حيدرآباد موٽي آياسين. دوستن مون کي شڪارپور ڏانهن هلڻ ۽ سکر ۾ هڪ ڏينهن وڌيڪ رهڻ لاءِ زور ڪيو، پر آءٌ رهي نه سگهيس ۽ کانئن معافي وٺي حيدرآباد هليو آيس.
18- مارچ: عبدالله (نوڪر) کي ساڻ وٺي آءٌ ڪراچيءَ ويس. ڪئنبٽ اسٽيشن تي نادر بيگ ۽ ٻيو هڪ صاحب گڏيو. اُنهن سان گڏجي اسٽيشن تي پهتاسين، جتي ڪراچيءَ جا ڪيترائي هندو ۽ مسلمان آيا هئائ. هڪڙو وڏو ۽ عمدو هار منهنجي گلي ۾ وڌائون ۽ پوءِ وڃي اسٽيٽ بنگلي ۾ لٿاسين. ٻئي ڏينهن تي ”اردو ڪانفرنس“ هئي، جنهن ۾ آءٌ پريزيڊنٽ هوس. تمام گهڻا ماڻهو هئا. مون تقرير ڪئي. مسٽر ڀرڳڙي به اسٽيٽ بنگلي ۾ مون سان گڏ هو.
2- اپريلِ شام جو ڪمشنر صاحب جي پارٽيءَ ۾ ويس، رات جو اُتان دير سان موٽيس. گهڻائي ماڻهو ملاقي ٿيا.
3- اپريل : ڪراچيءَ کان حيدرآباد آيس ۽ اُتان ميرپور ويس. مسٽر عبدالقادر ۽ محمد حسين به ميرپور تائين گڏ هئا. 6- تاريخ سڊني بيگ به هڪ هفتي جي موڪل تي ميرپور آيو، ۽ 11 تاريخ شام جو اُتان موٽي ويو.
5- مئي: اسان ميرپور کان ڏينه واري گاڏيءَ ۾ حيدرآباد آياسين، مرزا علي حسين ۽ اختر گڏ هئا. مرزا علي اڪبر اسٽيشن تي آيو هو. خيرپور اچي ڳوٺ پهتاسين. معلوم ٿيو ته اسان کانپوءِ اسان جي گهرن جي ڪوٺين مان پندرهن ڪوئا مُئل لڌا. ڪوٺين کي ڊاڪٽر جي معرفت دوائن سان صاف ڪرايوسين.
7 جولاءِ : شام جو ڀائي محمد ابراهيم ۽ مسٽر غلام حسين ۽ مسٽر ضياءُ الدين ۽ مسٽر آخوند جي مهماني ڪئيسين. مسٽر ڀرڳڙي، بيماريءَ سبب نه اچي سگهيو.
11 جولاءِ : خميس جي ڏينهن رمضان جي عيد ٿي. خير سان رمضان شريف جا ٽيهه ئي روزا رکيم. ڳوٺ واريءَ مسجد ۾ عيد نماز پڙهيسين. سيد محمد شاهه نماز ۽ خطبو پڙهاي. سارو ڏينهن خير و خوبيءَ سان بسر ٿيو.
10- آگسٽ: مکي پريتمداس جي باغ ۾ شام جو پارٽيءَ ۾ ويس. هوم رول ڪانفرنس وارا ماڻهو آيا هئا. مسز سروجني نئڊو ۽ مسٽر غلام علي چاڳلا، يوسف علي ڀائي ۽ ين سان گڏيس.
15- سيپٽمبر: مسٽر . . . . . .مل سيشن جج جي دعوت تي ۽ ان جي پٽ جي اچڻ تي آءٌ شام جو، مکيءَ جي باغ ۾ پارٽيءَ تي ويس. موٽڻ وقت مسٽر منيرام مون سان گڏ گهر تائين آيو ۽ مون کي ڇڏي موٽي ويو.
17- سيپٽمبر: اڱاري جي ڏينهن حج جي عيد هئي. ڳوٺ واريءَ مسجد ۾ عيد جي نماز پڙهيسين. وقت خير سان گذريو.
5- آڪٽوبر: مسٽر پرڀداس جي چوڻ تي، ايني بيسنت هال ۾ ڊاڪٽر هرنامداس جو ليڪچر هو، ان تي ويس. مون کي پريزيڊنٽ ڪيو هئائون. مون کي وٺڻ لاءِ گاڏيءَ تي ماڻهو آيا ۽ گاڏيءَ تي مون کي گهر پهچايائون.
سن 1918ع
8 – اپريل: آءٌ ۽ سڊني بيگ ٻارن ٻچن سميت شام واري گاڏيءَ ۾، پنهنجي ڳوٺ واريءَ اسٽيسن تان سوار ٿي، ميرپور خاص وياسين.
9- مئيِ ميرپور کان موٽي حيدرآباد آياسين. سڊني بيگ وارا اُتي رهي پيا. ميرپور ۾ مير صاحبن سان ملاقات به ٿي. ڪاهوءَ جو دڙو به ڏٺوسين.
25- مئي، مطابق 3- شعبان سنه 1335هه: مون کي پٽ ڄائو، جنهن جو نالو افضل بيگ رکيو ويو.
29- مئي: شام جو ٻار (افضل بيگ) جي ڇٺي هئي. مٽيءَ جو طوفان ۽ آنڌي اهڙي آئي جو ڏينهن مان رات ٿي ويئي. ٿوري وقت کان پوءِ مٽيءَ جو طوفان بند ٿيو ۽ چڱي برسات پيئي، جنهن ڪري ڇٺيءَ تي ڪو ماڻهو اچي نه سگهيو. پر تنهن هوندي به پتاشا، مٺائي وغيره ورهائي ويئي. ٻئي ڏينهن تي زالون آيون.
28- سيپٽمبر: جمعي جو ڏينهن ۽ حج جي عيد آهي، عيد جي نماز ڳوٺ واريءَ مسجد ۾ پڙهيسين، ٻئي ڏينهن اُضحيءَ جو ٻڪر ڪُهايوين، ۽ اُن جو گوشت ورهايوسين، وقت خير جو گذريو.
6- آڪٽوبر: مطابق 18 ذوالحج: ڇنڇر جو ڏينهن، عيد غدير هئي. انجمن اماميه جي دعوت تي، قبن واريءَ مسجد ۾ وڃي نماز پڙهيسين، نادر بيگ به اُتي آيو ۽ مون سان گڏيو. ان سان گڏجي شهر تائين آيس، پوءِ هو هليو ويو، جو هن کي ڪراچيءَ ڏانهن موٽڻو هو.
17- آڪٽوبر: عاشوري جو ڏينهن ۽ خميس جو روز شام جو دستوري نذر نياز ڪيوسين.
19- آڪٽوبر: محرم جو ٽيجهو هو. سڊني بيگ جي خط مان معلوم ٿيو ته دلشاد بيمار هئي، انتظار سبب تار ڪيم. شام جو مرزا فيض احمد جي عيادت لاءِ ويس جو بيمار هو، پر رات جو اٺين نوين بجي مهل هن وقت ڪئي. ناصر علي موڪل تي آيل هو، جو موٽي خيرپور روانو ٿيو. آءٌ فيروز بيگم جي بيماريءَ سبب کيتيءَ تي نوابشاهه ۽ خيرپور وڃي نه سگهيس.
12- نومبر: آءٌ مسٽڙ ڀرڳڙيءَ وٽ معذرت جي لاءِ ويس، جو هن جي گهر واريءَ انفلوئنزا ۾ وفات ڪئي هئي، قُبن جي زيارت ڪئيسين. مسٽر- - - - ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر سان گڏيس ۽ مسٽر گبسن به ڏٺم، اڄ جرمن وارن وٽان صلح جي تار آئي.
3- ڊسمبر: سڊني بيگ جي خط مان معلوم ٿيو ته شمشاد جي پيٽ ۾ ڪا خرابي ٿي هئي ۽ سول سرجن آپريشن ڪرڻ جي صلاح ڏني هئي. مون کي ڪراچيءَ اچڻ لاءِ لکيائون. آءٌ سيد احمد شاهه(نوڪر) کي ساڻ وٺي ڪراچيءَ ويس ۽ ستين تاريخ وري موٽي حيدرآباد آيس. شمشاد منهنجي پهچڻ واري ڏينهن کان ئي بهتر ٿيڻ لڳو هو ۽ ڊاڪٽر بولچند آپريشن ڪرڻ جو ضرور نه ڏيکاريو، انهيءَ ڪري گهڻي فڪر ۽ انتظار کان سڀ ڇٽي پياسين. وقت چڱو گذريو. مسٽر آخوند به اُتي هو ۽ آخري ڏينهن تي مسٽر ڀڳڙي به اچي مليو.
سن 1919ع.
5 – فيبروري: ڪراچيءَ ڏانهن ويس، جو جناب گورنر صاحب بمبئيءَ وٽ، مسلمانن جي ڊيپوٽيسن سان گڏ وڃڻو هو، پنج ڏينهن اتي رهيس ۽ ڏهين تاريخ اُتان موٽي حيدرآباد آيس. چ
و وقت گذريو. پارٽيءَ ۾ به شريڪ ٿيس. خيرپور جي اسٽيٽ بنگلي ۾ رهيس، جتي سڊني بيگ ۽ نادر بيگ به رهيل هئا.
29- مارچِ گهوڙن وغيره جو ميلو سوسائٽيءَ ڪرايو هو. آءٌ به ميمبر هوس. مسٽر ڪرڪ پئٽرڪ پارٽي ڏني، شام جو آءٌ به ان ۾ شريڪ ٿيس. گهڻائي صاحبلوڪ اُتي موجود هئا.
30- اپريل: شام جو مرزا محمد حسينجي شادي مرزا علي يار جي نياڻيءَ سان ٿي. ڏهين بجي مرزا علي اشرف بيگ نڪاح پڙهيو ۽ آءٌ وڪيل بڻيس. مرزا حيدر قلي ۽ مرزا احمد حسين شاهد هئا. رات جو ٻارهين بجي ۾ اڃا ويهه منٽ هئا ته مون کي هڪ پٽ ڄائو. دائي ڦُلو ۽ اُن جي ڌيءَ موجود هئي. ٻار جو نالو اڪمل بيگ رکيو ويو.
30- جونِ سومر جو ڏينهن ۽ رمضان المبارڪ ج جي عيد، نماز ۽ خطبو، مرزا علي اشرف بيگ پڙهايو. وقت خير جو گذريو.
6- سيپٽمبر: حج جي عيد هئي. سڊني بيگ به صبح جو سکر کان آيو. اختر بيگ به ڪراچيءَ کان پهتو. عيد جي نماز ڳوٺ واريءَ مسجد ۾ پڙهيسين. مرزا علي اشرف بيگ نماز ۽ خطبو پڙهايو. اُضحي ڪئيسين ۽ ٻَڪر ڪُهي، ورهاياسين. شام جو آغا لطف علي شاهه ۽ مرزا دوست محمد خيرپوري وغيره، مبارڪباديءَ لاءِ اوطاق ۾ آيا.
11- سيپٽمبرِ شام جو آءٌ منوچهر بيگ (مرزا صاحب جو ڀائٽيو) جي چوڻ تي، اُن سان گڏجي کڏڙي ڏانهن ويس. پنج ڏينهن اُتي رهيس ۽ سترهين تاريخ ٻنپهرن جو موٽي حيدرآباد آيس. اُتي صبح ۽ شام گهمڻ ڦرڻ لاءِ ويندا هئاسين. منوچهر بيگ مون کي نهايت گهڻي آرام ۽ آسائش سان رکيو، ۽ منهنجي خدمت چاڪري تمام گهڻي ڪندو رهيو.
20- سيپٽمبر: رات جو ميل ۾ خيرپور وياسين، جو اُتي ڀائي محمد يوسفجي ننڍي نياڻيءَ جي شادي مير مقبول خان سان ٿيڻي هئي. 24 تاريخ تائين خيرپور ۾ ترسياسين. شادي وڏي ڌوم ڌام سان ٿي. ڪراچي سنڌ ۽ ٻين پاسن جا وڏا ۽ معزز توڙي آفيسر ماڻهو شاديءَ ۾ شريڪ هئا، جن سان ملاقات ٿ. پياري خان گويي کي سڏايو هئائون، جنهن جو گانو ماڻهو ٻُڌو. نهايت چڱو وقت گذريو، پنجويهين تاريخ موٽر ڪار جي ذريعي سکر ويس ۽ ڏينهن سڊني بيگ وٽ گذاريم. شام جو موٽي خيرپور آيس، جتان ريل ۾ حيدرآباد آياسين ۽ 26- تاريخ گهر پهتاسين. مسٽر ۽ مسز حامد علي، صاحبزاده محمد خان ۽ سيد محمود شاهه ۽ ٻيا گهڻا ماڻهو گڏيا. 26- تاريخ سيپٽمبر 1919ع تي محرم جي پهرين تاريخ شروع ٿي.
4- آڪٽوبر: پاڻ ۾ صلاح ڪئيسين ته هڪ ڪوآپريتو سوسائٽي ڪڍون، تنهن ڪري مسٽر عظيم خان کي مون خط لکي سڏايو، جو آيو ۽ قانون وغيره ڏٺاسين ۽ بندوبست شروع ڪري ڏنوسين. مسٽر عظيم خان کي ٻنپهرن جو کانو، اوطاق ۾ کارايو ويو. مرزا علي مدد بيگ جي ميمبر ٿيڻ واري مجلس به اڄ هئي.
6- آڪٽوبر: عاشوري جو ڏينهن هو. اختر بيگ هتي هو. سڊني بيگ نه آيو، جو هوءَ اڪثر اِهو ڏينهن حيدرآباد ۾ گذاريندو آهي. نذر نياز ڪيوسين ۽ فرخ بيگ وارن جي اُوطاق ۾ گڏجي ماني کاڌيسين. هن سال اتفاق سان محرم ۽ آڪٽوبر جو مهينو گڏجي پيو. اصل عاشوري جو ڏينهن به ڏهين آڪٽوبر سنه 1853ع تي ڄائو هوس.
13- آڪٽوبر: آءٌ ڪليڪٽر حيدرآباد کيڏسڻ ويس. سڊني بيگ به ڏياريءَ جي موڪل تي هتي آيل هو. شام جو مسٽر ۽ مسز حامد علي اسان وٽ آيا ۽ کانو کاڌائون. منوچهر بيگ، فرخ بيگ، سڪندر بيگ ۽ سڊني بيگ به اسان سان گڏ کانو کاڌو. کاڌو چڱو ٿيو ۽ وقت خير سان گذريو.
21- نومبر: صاحبزاده محمد خان سيوهڻ جو ڊيپوٽي، موڪل تي پنهنجي مُلڪ پئي ويو ته رستي ۾ مرزا منوچهر بيگ سان گڏيو، جو کيس دعوت ڏيئي پاڻ سان وٺي آيو. مون وٽ آيو، پوءِ اسان فرخ بيگ واري اُوطاق ۾ وياسين ۽ گڏجي ماني کاڌيسين. پوءِ هڪٻئي کان موڪلايوسين. علم موسيقيءَ تي لکيل ٽي ڪتاب مون کان صاحبزادو محمد خان پڙهڻ لاءِ وٺي ويو.
22- ڊسمبر: ڀائي محمد ابراهيم وٽان هڪ ڪاغذ آيو ۽ مسٽر محمد حسين علي آيو، جنهن ڪري خيرپور روانو ٿي ويس، جو اُتي محمدن ايڊووڪيشنل ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيڻو هو. فرخ بيگ ۽ سڪندر بيگ ۽ سڊني بيگ به اُتي آيا. وقت چڱو گذريو. 30 تاريخ آءٌ، سڊني بيگ ۽ فرخ بيگ گڏجي سکر وياسين ۽ سڊني بيگ وٽ رهياسين. قنبر علي به اُتي هو. 31- تاريخ شام جو اُتان روانو ٿيس. مون سان گڏ قنبر علي، ناصر علي ۽ سڪندر بيگ به حيدرآباد آيا.
سن 1920ع
6- جنوريِ سکر مان ڪاغذ آيو ته سڊني بيگ کي پُٽ ڄائو آهي، جنهن جو نالو جمشيد رکيو اٿن. اِها تاريخ 14- ربيع الآخر سنه 1337 هجري هئي.
1- مارچ: ٽنڊي ۾ ڪو آپريتو اسٽورس سوسائٽي جاري ڪئيسين. هڪ سؤ رپين جا شيئر ۽ هڪ سؤ رپيا امانت رکيم.
5 مارچ: مطابق 14- جمادي الاخر، سنه 1337 هه: نادر بيگ کي ڪراچيءَ ۾ هڪ پٽ ڄائو، جنهن جو نالو ذاڪر بيگ رکيو ويو.
30- مارچ: آءٌ سيوهڻ ويس، جو صاحبزادي محمد خان اوڏانهن اچڻ لاءِ گهڻو لکيو هو. اُتان 5- اپريل موٽي آيس. قلندر شهباز جي روضي ۽ سيد ثابت علي شاهه شاعر جي مزار تي به ويس. 2 اپريل تي فرخ بيگ به آيو. 4- اپريل تي بوبڪ وياسين، جتي منڇر جي ڍنڍ جو سير ڪيوسين. فرخ بيگ به آيو. 4- اپريل تي بوبڪ وياسين، جتي منڇر جي ڍنڍ جو سير ڪيوسين، فرخ بيگ اُتي شڪار به ڪيو، نهايت چڱو وقت گذريو. مسٽر گوبندرام ۽ سيد ولي محمد شاهه ۽ ٻيا معزز ماڻهو گڏيا. صاحبزادي محمد خان نهايت عمدي طرح بندوبست رکيو هو.
24- اپريل: صبح جو مسٽر حامد علي آيو ۽ ٻنپرن جو مون ڪمشنر صاحب کي به وڃي ڏٺو ۽ مسر حامي کي به.
28- اپريل: مسٽر آخوند، مسٽر قاضي ۽ مسٽر ڀرڳڙي شام جو ملاقات لاءِ آيا. ٻيا ماڻهو به اُنهن سان گڏ آيا. چڱي صحبت رهي.
24- مئي: شام جو برسات آئي ۽ ڳڙا وٺا. درن جا ٻه شيشا ڀڳا.
19- جون: رمضان جي عيد، ڇنڇر جو ڏينهن. سڀني گڏجي ڳوٺ واري مسجد ۾ نماز پڙهي. آخوند ميان احمد نماز جو خطبو پڙهيو. منوچهر بيگ ۽ فرخ بيگ وارا به گڏ هئا. منهنجا ننڍا ٻار موجود هئا، پر وڏا موجود نه هئا. ننڍن مان به اسد بيگ کي ٻن ٽن ڏينهن کان بخار ايندڙ هو، پر تنهن هوندي به مسجد ۾ هليو. منوچهر بيگ وارا مبارڪ لاءِ اسان جي گهر آيا ۽ شام جو آءٌ به اُنهن سڀني جي گهرن ۾ مبارڪ لاءِ ويس. اسان وٽ ٻن ڏينهن کان ماستر عبداللطيف ٺٽي وارو مهمان هو.
26- جون: آءٌ صبح واري گاڏيءَ ۾ ڪراچيءَ ويس ۽ نادر بيگ وٽ ٽِڪيس.
1- جولاءِ: منهنجا ٻار ٻچا حيدرآباد کان ڪراچيءَ آيا ۽ اچي نادر بيگ وٽ رهيا.
3- جولاءِ: نئين گهر ۾ اچي رهياسين، جو مسٽڙ غلام علي چاڳلا جي معرفت خريد ڪيو هوسين.
5- جولاءِ: مسٽر غلام علي چاڳلا شام جو آيو ۽ مون کي پاڻ سان گهمائڻ لاءِ موٽر ۾ وٺي ويو. ڪلفٽن وياسين، اُتي ماني کاڌيسين. ڪن بنگالي صاحبن جو بااجو ٻڌوسين. آڌيءَ رات جو، مسٽر چاڳلا مون کي موٽر ۾ چاڙهي، گهر ڇڏي ويو.
6- جولاءِ مسٽر سورابجي بنگلي تي آيو ۽ اچي گڏيو.
8- جولاءِ: دلشاد ۽ شهزاد کي مِس روزسٽر واري انگريزي اسڪول ۾ داخل ڪيوسين ۽ اسد بيگ ۽ افضل بيگ کي سولجر بازار واري اردو اسڪول ۾ موڪليوسين.
10- جولاءِ: رات جو ڪو ماڻهو، ڪراچيءَ واري بنگلي جي ورانڊي واريءَ دريءَ مان ٽپي اندر آيو، ۽ منهنجي لوهي پيتي ۽ سبڻ جي مشين چورائي کڻي ويو. پيتيءَ ۾ پنج سؤ رپين جا نوٽ پيل هئا ۽ منهنجا سڀ ڪپڙا به اُن ۾ هئا. منهنجون ٻه هَٿ جُون واچُون به اُن ۾ هيون. ڪُل مال، اٽڪل ستين- اٺين سوين روپين جو هو. صبح جو نادر بيگ آيو ۽ پوليس ۾ رپورٽ ڏنائين. پيرن جا نشان ظاهر هئا. پوليس جي جاچ هلي رهي آهي.
21- جولاءِ هڪ وڪٽوريا گاڏي، گهوڙي سميت ڇهه سو روپين ۾ خريد ڪيم ۽ ٻه چار ڏينهن اڳ، هڪ سبڻ جي مشين، هڪ سو ٽيهين روپين ۾ ورتيم.
29- جولاءِ: شام جو ميل ۾ آءٌ حيدرآباد ويس. مرزا منوچهر بيگ ۽ ناصر علي حيدرآباد جي اسٽيشن تي آيا هئا. رات جو پنهنجي اوطاق ۾ رهس. 30- تاريخ صبح جو ناشتو ڪري شهر ويس. ڀائي محمد ابراهيم کي ڏٺم ۽ بمبئي بئنڪ مان ڪم لاٿم ۽ ڳوٺ ڏانهن موٽيس. سڀني عزيزن جي گهرن ۾ ساڻن ملڻ ويس. مرزا منوچهر بيگ مننجي گهڻي خدمت چاڪري ڪئي. ٻئي ڏينهن مرزا علي اڪبر بيگ وارن ماني موڪلي. مرزا علي اشرف بيگ ۽ ٻيا ماڻهو پڻ مهرباني ڪري مون وٽ ايندا رهيا. اخر بيگ به صبح جو مون وٽ آيو. ٻنپهرن جو وري ڪراچيءَ لاءِ ڳوٺان روانو ٿيس. اختر بيگ ڪوٽڙِءَ تائين گڏجي هليو، پوءِ سيوهڻ ڏانهن هليو ويو. وقت نهايت چڱو گذريو.
24- آگسٽِ مسٽر غلام علي چاڳلا جي موٽر گاڏيءَ ۾ اسان منگهي پير وياسين ۽ ٻن ڪلاڪن کان پوءِ موٽي آياسين. آءٌ، سڊني ۽ ٻار ٻچا گڏ هليا هئا.
26- آگسٽ : حج جي عيد آهي. اسان ڪراچيءَ ۾ آهيون. سڊني ۽ نادر ۽ امداد حسين به هتي آهن. چارئي ڄڻا مسٽر غلام علي چاڳلا جي مسجد ۾ نماز پڙهڻ وياسون، نادر بيگ جي موٽرڪار ۾ سوار ٿي. شام جو نادر بيگ جي بنگلي ۾ سڀني ٻارن ٻچن چانهه پيتي. وقت خير جو گذريو.
27- آگسٽ : اڄ شام جو سنڌ ڪاليج جي شاگردن جي دعوت تي ويس. مسٽر شاهاڻي پرنسپال به گڏ هيو. اُتي تقرير ڪيم ۽ شعر پڙهيم.
1- سيپٽمبر: نئن جي ڪناري تي هڪ پلاٽ 1272 يارڊ، في يارڊ سوائين اٺين رپئين جي حساب سان، شوجي دلال جي معرفت، آخوند ميان غلام مصطفيٰ محمد عليءَ کان خريد ڪيم. هڪ هزار روپي سوٿيءَ طور بروقت ڏنم ۽ باقي رقم ٽن مهينن اندر ادا ڪرڻ جو انجام ڪيم.
16- سيپٽمبر: سردار محمد خان هتي آيو. چالهه پيتائين. پوءِ آءٌ اُن سان گڏ اسٽيشن ويس. مير ايوب خان به شام جو آيو. ملاقات ڪئيسين. پوءِ هو اجازت وٺي هليو ويو.
26- سيپٽمبر: آچر جي ڏينهن ڪراچيءَ کان حيدرآباد پنهنجي ڳوٺ ٽنڊي ٺوڙي ڏانهن، ٻارن ٻچن سميت موٽي آياسين. الهه وسايو گڏ هو. اختر بيگ، مرزا منوچهر بيگ ۽ مرزا علي حسين، حيدرآباد واريءَ اسٽيشن تي آيا هئا. گاڏي ۽ ٻه گهوڙا به پاڻ سان گڏ آنداسين.
16- ڊسمبرِ آءٌ عبدالله (نوڪر) کي ساڻ وٺي ڪراچيءَ ويس. ڪاليج ۾ چار ليڪچر ڏيڻا هئا، جن مان ٽي ليڪچر ڏنم ۽ چوٿون هندو ڇوڪرين جي هاءِ اسڪول ۾ ڏنم ۽ هڪڙو غلام علي چاڳلا جي لائبريريءَ ۾ ڏنم. پوءِ ٿڪجي پيس ۽ 21- تاريخ موٽِ حيدرآباد آيس.
سن 1921ع
12- فيبروري: ڦليليءَ تي ديهه گجي ۾جيڪي چار نمبر زمين جا هئا، سي ساڍن تيرهن سون رپين ۾ ڀائي چنديرام کي وڪيم، جو آباديءَ جي مشڪلات هئي ۽ چڱا هاري ملي نٿي سگهيا.
2- فيبروريِ سردار محمد خان صبح جو آيو. هو موڪل تي پنهنجي ملڪ ٿي ويو. ٻنپهرن جو ٻين بجي تائين رهيو ماني کاڌائين پوءِ روانو ٿي ويو. وقت نهايت چڱو گذريو.
25- مارچِ ”صوفي سماگم“ م۾ ويس ۽ هڪ تقرير، جا صوفين جي نسبت ۾ لکي هيم، سا پڙهيم، ۽ اُنهيءَ کان اڳ 13- مارچ تي، عيد نوروز جي ڏينهن به هڪ شعر پڙهيم، مولوي علي صابريءَ لاهور وارو ۽ ٻيا حضرات آيا هئا.
27- مارچِ شام جو مسٽر غلام علي چاڳلا آيو. رات رهي، ٻئي ينهن ٻنپهرن جو هو ڪراچيءَ اُسهيو. رات جو مرزا منوچهر بيگ، مرزا فرخ بيگ ۽ سڪندر بيگ پڻ مانيءَ ۾ شريڪ ٿيا ۽ ڏينهن جو پنهنجن باغن ۾ گهمڻ ڦِرڻ وياسون. مسٽر غلام علي چاڳلا به گڏ هو.
6- اپريلِ نوابشاهه ويس. ڏينهن جو اُتي رهيس ۽ شام جو مسٽر حامد علي سان گڏ ماني کاڌيم. مسٽر پينٽ، نئون سپرنٽينڊنٽ پوليس به گڏ هيو. ٻئيڏينهن پنهنجي زمين (ديهه نصرت) تي ويس. ٻه ڏينهن اُتي رهيس ۽ 9- تاريخ موٽِ نوابشاهه آيس. وري به مسٽر حامد عليءَ سان گڏيس ۽ مِير مقبول خان سان به مليس. شام جو موٽي حيدرآباد آيس.
10- اپريلِ شام جو مسٽر ڀرڳڙيءَ جي پارٽيءَ تي ويس. مسٽر ۽ مسز وُوڊ سان به مليس. مسٽر جمشيد ۽ ٻين معززن سان به ملاقات ٿي.
18- اپريلِ همايون گم ٿي ويو، جو اڳئين ڏينهن تي کيس سندس ماميءَ ماريو هو. معلوم ٿيو ته هُو سکر هليو ويو آهي. شهر ۾ هن جي گهڻي ڳولا ڦولا ڪئيسين، پر نه مليو. سکر ۾ تار ڏني ويئي.
21- اپريل، مطابق 12- رجب سن 1339 هجريِ خميس جي ڏينهن پوڻين ڇهين بجي شام جو مون کي هڪ پُٽ ڄائو. دايون حاضر هيون. اڳين ڏينهن تي منڊم کي به سڏايو ويو هو. ٻار جو نالو اجمل بيگ رکيوسين.
26- اپريلِ اجمل بيگ جي ڇٺيءَ جو ڏينهن آهي. شام جو آءٌ جج وٽ ڪميٽيءَ جي لاءِ ويس. اُتان موٽڻ بعد گهر ۾ زالون، ماڻهو ۽ اوطاق ۾ ٻيا عزيز خويش آيا. ڏينهن جو پتاشا ۽ مٺائي نياز طور ورهائي ويئي. رات جو ماني، پان سوپاري ۽ عطر ورهايو ويو. ڏهين بجي رات ڌاري سڀ ماڻهو موٽي ويا. ٻار جو صدقو به ڪڍيو ويو.
8- جونِ رمضان شريف جي عيد ۽ اربع جو ڏينهن آهي. الحمدالله! سارو مهينو روزا رکيم، جيتوڻيڪ ڏينهن نهايت گرم هئا. ڀائي محمد ابراهيم ۽ محمد دائود ۽ اُنهن جا ٻار ٻچا ۽ محمد يوسف قريشي پڻ آيا. آخوند احمد کي نماز ۽ خطبي لاءِ سڏايو ويو. سڊني بيگ به هو. سڀني گڏجي ڳوٺ واريءَ مسجد ۾ نماز پڙهي. ٻنپهرن جي ماني سڀني گڏجي اوطاق ۾ کاڌي. مرزا فرخ بيگ، سڪندر بيگ ۽ مرزا اڪبر به شامل هئا. چڱو وقت گذريو. ٻين بجي مهل، اُهي ماڻهو موٽي ويا. شام جو ادي جي گهر به ويس.
9- جونِ مرزا منوچهر بيگ جي گهر وڃي ماني کاڌيسين، ۽ ٻنيءَ جي تقسيم جي نسبت پاڻ ۾ ڪميٽِ ڪئيسين.
11- جونِ سڊني، منوچهر، آصف علي ۽ منهنجي ٻارن گڏجي، منوچهر بيگ جي گهر ۾ ”شيخ چلي“ جو فارس ڪيو. اسان سڀ مڙس ماڻهو ۽ زالون منوچهر بيگ جي گهر جي اڱڻ ۾ فارس ڏسڻ لاءِ گڏ ٿياسون. وقت چڱو گذريو.
18- جونِ صبح جو ميل ٽرين ۾ ڪراچيءَ ويس. عبدالله (نوڪر) کي هڪ ڏينهن اڳواٽ اوڏانهن موڪليم. نادر بيگ اسٽيشن تي آيو. اُن سان گڏ ويس ۽ اُن جي ئي گهر ۾ ٽِڪيس. رات جو ”اسلام ڪلب“ ۾ وڏي دعوت هئي. ڪراچيءَ جا تمام وڏا ۽ معزز ماڻهو اُتي آيا هئا، جن سان نهايت چڱي ملاقات ٿي. آڌيءَ رات جو، دعوت تان، موٽي، گهر پهتاسين، ٻئي ڏينهن مسٽر غلام علي چاڳلا ۽ اُن جو پُٽ مون وٽ آيا ۽ شام جو ميل ۾ ڪراچيءَ کان روانو ٿيس ۽ گهر پهتس.
31- جولاءِِ آچر جي ڏينهن، رات کان برسات شروع ٿي، جا گهڻي پيئي. گاڏيءَ جي طنبيلي جي ڇت جُهري پيئي ۽ گاڏي ڀَڄي پيئي.
9- آگسٽِ همايون قرآن شريف پورو ڪيو هو، جنهن جي حافظيءَ جي خوشيءَ ۾، هن جي مانميءَ وڏي مجلس ڪئي. سڀني گهرن ۾ دعوت موڪلي ۽ وڏي ماني ڪئي. وقت خير جو گذريو.
15- آگسٽِ حج جي عيد آهي. سڊني، منوچهر بيگ ۽ اختر بيگ آيل هئا. فرخ بيگ ۽ سڪندر بيگ به گڏ هو. ڀائي محمد ابراهيم ۽ محمد دائود وارا به آيا هئا. سڀني گڏجي نماز پڙهي. آخوند احمد نماز ۽ خطبو پڙهيو. شام جو ڦليليءَ جي ڪناري واري باغ ۾ فرخ بيگ وارن ڪن ماڻهن کي سڏايو هو. اُتي چانهه پيتيسين ۽ ڪباب کاڌوسين. ٻئي ڏينهن اسان اُضحي ڪئي.
13- سيپٽمبر، عاسوري جو ڏينهن ۽ محرم سنه 1340 هجريِ اڱاري جو ڏينهن آهي. محرم جي ڇهين تاريخ مرزا فرخ بيگ جن جي اوطاق ۾ مجلس هئي ۽ نياز جو کاڌو هو. اڄ مرزا علي اڪبر وٽان به مجلس جي دعوت آئي. دستور موافق سڀني پِڙن تي اڳواٽ ئي اسان نياز لاءِ پئسا ڏياري موڪليا هئا. اڄوڪي ڏينهن حسب دستور نياز نذر گهر ۾ ڪيوسين. وقت خير جو گذريو.
5- آڪٽوبرِ مسٽر ۽ مسز حامد علي، ٻن سالن جي موڪل تي وڃي رهيا هئا، سي آيا ۽ اُنهن جي دعوت ڪئيسين. شام جو آيا هئا. ٻاهر ۽ اندر کاڌو کارايو ويو. ٻاهر اوطاق ۾ فرخ بيگ ۽ سڪندر بيگ ۽ اندر مسز فرخ بيگ ۽ مسز منوچهر بيگ آيا. وقت خير جو گذريو. پاڻَ ۾ اتفاق سان وڌيڪ چُني لڳڻ سبب منهنجو ۽ منهنجن ٻارن ٻچن جو وات ڦُلارجي پيو.
14- آڪٽوبرِ نادر بيگ ۽ اسٽانلي آيا. نادر بيگ هڪ ڪيس جي سلسلي ۾ ڪوٽڙيءَ ٻارن ٻچن سميت آيو هو ۽ ڀائي محمد ابراهيم جي گهر رهيو، جو اُتي هڪ تماشو ٿيڻو هو. چانهه پي نادر ۽ اسٽانلي هليا ويا. شام جو مسٽر جان محمد ڀرڳڙيءَ، مسٽر غلام حسين جي مهماني ڪئي هئي، جنهن ۾ مون کي به سڏايو ويو هو. مون سان گڏ فرخ بيگ ۽ سڪندر بيگ به هئا. ٻئي ڏينهن صبح جو آءٌ مسٽڙ غلام حسين کي ملڻ ويس، ۽ شام جو هُو خود مون سان ملڻ لاءِ منهنجيءَ اوطاق تي آيو.
15- ڊسمبرِ آءٌ ڪراچيءَ ويس جو ڪمپلسري ايڊيوڪيشن ڪميٽيءَ جي سامهون شاهدي ڏيڻي هئي. ٻه ڏينهن اُتي رهيس ۽ 18 ڊسمبر تي موٽي آيس.
23- ڊسمبرِ ڀائي محمد دائود وفات ڪئي، آءٌ قبرستان تائين ويس.
24- ڊسمبرِ ڏينهن واري گاڏيءَ ۾ آءٌ لاڙڪاڻي ويس، جتي سنڌ جي شاعرن جي پهرين ڪانفرنس ٿيڻ واري هئي ۽ مون کي پريزيڊنٽ مقرر ڪيو ويو هو. اسٽيشن تي مرزا منوچهر بيگ ۽ ٻيا گهڻا ماڻهو موود هئا. گلن جا هار وڌائون ۽ جلوس جي صورت ۾ مون کي شهر مان وٺي ويا ۽ وڃي منزل تي لٿاسين. شام جو سڀ معزز ماڻهو ملاقات لاءِ ايندا رهيا.
25- ڊسمبرِ ڪانفرنس شروع ٿي. رپورٽون پڙهيون ويون ۽ ايڊريس ڏنائون. مون مختصر جواب ڏنو. شام جو سبجيڪٽ ڪميٽي هئي، پر آءٌ نه ويس. مون کي سڄي ڪار گذاريءَ جو سربستو احوال پهچايو ويو.
26- ڊسمبرِ شروع ۾ منهنجي تقرير هئي، جا ”شعر جي شرافت ۽ شان“ جي بنسبت لکيل هئي. پوءِ مصرح طرح تي مشعرو شروع ٿيو. ڏينهن جو کاڌو مدرسي ۾ سڀني کاڌو ۽ شام جو سڀني جي گڏيل تصوير ورتي ويئي. رات جو سرائي غلام محمد اسراڻ جي دعوت تي آءُ ويس.
27- ڊسمبرِ صبح جو مرزا منوچهر بيگ حيدرآباد ڏانهن روانو ٿيو ۽ آءُ شڪارپور ڏانهن ويس. مسٽر پوڪرداس رُڪ اسٽيشن تي آيو هو. شڪارپور ۾ موٽر ۽ گهوڙي گاڏيءَ تي وياسين. سرڪاري باغ ۾ وياسين ۽ شهر گهميوسين، گهڻن ماڻهن سان ملاقاتون ڪيونسين. ٽين بجي سکر ڏانهن روانا ٿياسين. گهڻا ماڻهو اسٽيشن تي ڇڏڻ لاءِ آيا.
28- ڊسمبرِ سکر ۾ رهياسين ۽ ٻئي ڏينهن آءٌ ۽ سڊني بيگ خيرپور ڏانهن وياسين. وزير شيخ محمد قادر صاحب خط ۽ موٽر ڪار موڪلي هئي. شام جو مسٽر گورداس، سنگهه حضور ڊيپوٽي ڪليڪٽر جي پارٽيءَ ۾ وياسين.
29- ڊسمبر سکر مان روانا ٿياسين ۽ اچي حيدرآباد پهتاسين.
سن 1922ع
9- فيبروريِ شام جو ڊاڪٽر عبدالمجيد جي مهماني ڪئيسين. قاضي غلام نبي به گڏ هو. مرزا منوچهر بيگ ۽ سڪندر بيگ به شريڪ هو. وقت خير جو گذريو.
15- فيبروريِ اڳلي ڏينهن خبر پيئي ته ٿاڻي جي ڪليڪٽر وٽان تار آئي ته ڀائي محمد ابرهايم دل جي بيماريءَ کان وفات ڪئي، تنهن ڪري اڄ اسان يعني آءُ ۽ منهنجي گهر واري اُنهن جي گهر کان ٿي آياسين. لاش اچي نه سگهي، ۽ اُتي ئي دفن ڪئي ويئي.
16- فيبروريِ شام جو ڪمشنر جي درٻار هئي. مون کي دعوت هئي. سڪندر بيگ ۽ مرزا علي اڪبر مون سان گڏ هئا. مرزا فرخ بيگ نه هليو. مون کي هڪ آفرين نامو ۽ هڪ سوني واچ انعام ملي.
17- فيبروريِ شام جو ڪليڪٽر صاحب جي ”ايٽ هوم“ تي وياسين.
13- مارچِ آءٌ نَبو (نوڪر) کي ساڻ وٺي ڪراچيءَ ويس، جو 17 تاريخ شاهزادو، پرنس آف ويلس اَچڻو هو. 17 تاريخ باغ واري پارٽِءَ ۾ آءٌ شامل ٿيس. سنڌ جي گهڻن زميندارن، جاگيردارن ۽ ٻين معزز دوستن سان ملاقات ٿي. مير علي نواز خان، صاحبزاد محمد خان ۽ ٻين سان پڻ ملاقات ٿي. مسٽر برنس، ”دهلي گزيٽ“ جي اسسٽنٽ ايڊيٽر سان به ملاقات ٿي. ٻئي ڏينهن 18 تاريخ گونگن ۽ ٻوڙن جي اسڪول جو سنگ بنياد رکڻ وارو هو. 19- تاريخ مسٽر ملڪ جي پارٽيءَ ۾ شريڪ ٿيس. شام جو حيدرآباد موٽي آيس.
2- اپريل: آءٌ ڪراچي ويس، جو ڪن يورپي آفيسرن جو سنڌيءَ ۾ امتحان وٺڻو هوم، جنهن لاءِ ڪمشنر صاحب مون کي لکيو هو. ٽي ڏينهن سانده، اُنهيءَ ڪم سنگي فريئر هال ۾ وڃنو پيو. مسٽر هي به هو. 26 تاريخ وري موٽِ حيدرآباد آيس. ڪراچي ۾ البت پليگ جا ڪيس ٿيندا رهيا.
29- مئيِ شوال جي پهرين تاريخ ۽ رمضان جي عيد آهي. الحمد الله سڄو رمضان شريف جو مهينو روزا رکيم، جيتوڻيڪ پويان روزا سخت هئا. آخوند احمد نمياز ۽ خطبو پڙهايو. وقت خير جو گذريو.
8- جونِ خميس ڏينهن، شوال جي 11 – تاريخ اڪمل بيگ جو شام جي وقت ختنو ڪرايو ويو، عثمان حجام ختنو ڪيو. گهر جي ايوان ۾ بندوبست ڪيو ويو هو.
5 آگسٽ: ڇنڇر جي ڏينهن حج جي عيد آهي، سڊني بيگ ٻارن ٻچن سميت هتي آيل هو، منوچهر بيگ فرخ بيگ ۽ سڪندر بيگ به گڏ هئا، اختر ۽ اسٽانلي ۾ هتي هو، هميشه وانگي آخوند احمد کي سڏائي عيد جي نماز ۽ خطبو پڙهايو يو، ٻئي ڏينهن اسان اُضحي ڪئي.
6- آگسٽ شام جو مسٽر بولچند ڪرمچند، نوودياليه هاءِ اسڪول جي هيڊ ماسٽر پاڻ سان سنيما جي مشين، فلم ۽ پنهنجا ماڻهو آندا ۽ رات جو 8 بجي کان 10 بجي تائين فلم ڏيکاريائين، مرزا منوچهر بيگ جي گهر جي ايوان ۾ بندوبست ڪيو ويو هو. اوڙي پاڙي جون زالون به گهڻي انداز ۾ فلم ڏسڻ آيون. وچ ۾ پردو ٽنگيو ويو. اسان ويهه رپيا خرچ پکي لاءِ ڏياري موڪليا. اگرچه هن وٺڻ کان انڪار ڪيو، پر آخر زور ڀرڻ تي قبول ڪيا.
3- سيپٽمبرِ آچر جو ڏينهن، عاشوري جو روز آهي. سڊني بيگ جا ٻار ٻچا هتي هئا، پر پاڻ هتي نه هو. آءٌ ڪيڏانهن به ٻاهر نه ويس.
22- آڪٽوبرِ هوم اسٽيڊ هال ۾ جلسو هو، جتي آءُ پريزيڊنٽ هوس. گهڻا ماڻهو آيا هئا، فرخ بيگ ۽ سڪندر بيگ به مون سان گڏجي هليا.
25- آڪٽوبرِ ڪمشنر صاحب جي حڪم مطابق ڪراچيءَ ويس، جو اتي ڪن يورپين آفيسرن جو سنڌيءَ ۾ امتحان وٺڻو هو. 26- تاريخ کان ڪم شروع ٿيو، جو 30 تاريخ پورو ٿيو. نادر بيگ اڳيون بنگلو ڇڏي نئين بنگلي ۾ آيو هو، جو ڪراچي ڪلب ۽ پوسٽ آفيس جي ويجهو هو. مسٽر غلام علي چاڳلا ٻه – ٽي گمرا مِلڻ لاءِ آيو هو. هڪ دفعي هن سان گڏجي ايگزيبيشن (نمائش) به ڏسڻ ويس.
24- نومبر، مططابق 24- ربيع الاول سنه 1343ههِ مرزا علي اشرف بيگ گذريءَ رات 7 وڳي زڪام ۽ دمڪشيءَ جي بيماريءَ ۾ وفات ڪئي ۽ اڄ ٻنپهرن جو ڳوٺ واري مقام ۾ دفن ڪيو يو. آخري وقت ۾ هوش ۾ هو ۽ ڳالهه ٻولهه پئي ڪيائين.
30- ڊسمبرِ گونر صاحب بمبئي تشريف آندي هئي، جنهن سان مون ٻنپهرن جو خلاصي ملاقات ڪئي ۽ شام جو مسٽر غلام حسين جي باغ واري پارٽيءَ ۾ به گونر صاحب سان ملاقات ڪيم. ناتال خير جو گذريو.
سن 1923ع
18- جنوريِ آءُ ڪراچيءَ ويس جو 19 – تاريخ ٽيڪسٽ بُڪ ڪميٽيءَ هئي. مسٽر پرڀداس کي تار ڏنيم ۽ ڊيپوٽي اسنپيڪٽر جي آفيس ۾ وڃي رهيس. ٻئي ڏينهن ڪميٽي ٿي. اسماعيل خان، نادر بيگ، گريسي، آخوند نظر محمد، مسٽر سورابجي مون کي اُتي ملڻ آيا هئا. ايڪيهين تاريخ آچر جي ڏينهن موٽي حيدرآباد آيس. وقت خير جو گذريو.
13- فيبروريِ اڄ ٻين بجي، بسينت هال ۾ ڪو آپريٽو انسٽيٽيوٽ جي ڪانفرنس هئي، جنهن ۾ آءُ پريزيڊنٽ هوس. مسٽر . . . . . رجسٽرار ڪوآپريشن کاتي جو ۽ مسٽر . . . . پوليس ڪليڪٽر به حاضر هو. مرزا فرخ بيگ ۽ سڪندر بيگ به موجود هئا. شام جو ڇهين بجي تائين اُتي هئاسين. ڇانهه وغيره پي، موٽيا آياسين.
15- فيبروريِ آءٌ ڪراچيءَ ويس ۽ ڊيپوٽِ انسپيڪٽر جي آفيس ۾ رهيس. عبدالله (نوڪر) به مون سان گڏ هو. ٻئي ڏينهن مسٽر غلام علي چاڳلا جي معرفت ٻارهين هزارين رپئين ۾ بنگلو وڪيوسين ۽ اُن جو دستاويز داخل ڪيوسين. ٻئي ڏينهن هڪ نئون پلاٽ، جو نئن جي ڪناري تي ورتو هوسين، سو وڃي ڏٺوسين ۽ 18 تاريخ موٽي حيدرآباد آياسين.
24- فيبروري: مسٽر غلام علي نانا جي چوڻ تي ٽريننگ ڪاليج ۾ ليڪچر ڏنم. مضمون هو ”دل ۽ دماغ جو جسم تي اثر.“ گهڻا شاگرد ۽ ماستر اچي جمع ٿيا هئا.
27- مارچ: ڊاڪٽر رابندر ناٿ ٽيگور سان گڏ وڃي چانهه پيتم ۽ صحبت ڪيم، چڱو ماڻهو ڏسڻ ۾ ٿي آيو.
12- اپريلِ امام علي شاهه (نوڪر) کي ساڻ وٺي ڪراچيءَ ويس، جو اُتي ڪن يورپين آفيسرن جو سنڌيءَ ۾ امتحان وٺڻو هو، جنهن لاءِ ڪمشنر صاحب سڌايو هو. نادر بيگ وٽ رهيس. 16 – تاريخ ڏينهن واري گاڏيءَ ۾ حيدرآباد موٽي آيس. ڪراچيءَ ۾ گهڻن دوتن سان ملاقات ٿي. وقت خير جو گذريو.
18- مئيِ رمضان جي عيد يعني غره شوال، جمعي جو ڏينهن آهي. سڀ عزيز هتي هئا، سواءِ نادر بيگ جي. هميشه وانگي آخوند احمد کي عيد جي نماز ۽ خطبي لاءِ سڏايو ويو. خير جو وقت گذريو. شام جو خبر ملي ته فرهاد ۽ قنبر علي ٻئي مئٽريڪوليشن امتحان ۾ پاس ٿيا آهن.
1- جونِ گهر جي کوهه جي مٿان پمپ ۽ نل هڻايو ويو، مستري محمد قاسم شڪارپوريءَ جي معرفت، جنهن سڊني بيگ جي گهر ۾ پڻ پمپ ۽ نل هنيو هو. ڪُل خرچ ڏيڍ سؤ رپيا آيو.
21- جولاءِ، مطابق 5- ذوالحج سنه 1341 هجريِ جمعي جو ڏينهن شام جو ست لڳي پنج منٽ ٿيا هئا ته مون کي هڪ فرزند ڄائو. ڊاڪٽرياڻي مس آلفريڊ موجود هئي، جا پاڻ سان گڏ هڪ دائي به وٺي آئي هئي. ٻار جو نالو ادهم بيگ عرف حاجي بابا رکيو ويو. فرهاد، فيروز ۽ سٽانلي، ڪراچيءَ مان عيد جي موڪل تي آيل هئا.
25- جولاءِِ ذوالحج جي ڏينهن تاريخ، اربع جي ڏينهنن عيد هئي. ٻاهر آخوند عبداللطيف ٺٽوي، ٻن ٽن ڏينهن کان مهمان هو. ڳوٺ واريءَ مسجد ۾ حسب دستور سڀني گڏجي نماز پڙهي. اُضحي ڪئي ويئي. ٻار جو عقيقو به ڪيو ويو.
12- آگسٽِ صاحبزادو محمد خان، ناري جو ڊيپوٽي، مون وٽ اچي لٿو. ٽي ڏينهن رهيو. ساڻس گڏ ٻه نوڪر به هئا. ساڻن چڱي صحبت ڪيم. سڊني بيگ ۽ فرخ بيگ به شامل رهيا.
29- آگسٽ: بُڪ ڪميٽيءَ جي واسطي آءُ ڪراچيءَ ويس. سيد امام علي شاهه (نوڪر) سان کنيم.شيخ محمد قادر وزير خيرپور جي مون کي روبرو زور به ڪيو ۽ خط به لکيو ۽ موٽر به اسٽيشن تي موڪلي ڏني، تنهن ڪري آءُ وڃي وٽس رهيس ۽ 13 تاريخ موٽي حيدرآباد آيس. نهايت چڱو وقت گذريو.
26- سيپٽمبر: آءٌ زناني ٽريننگ ڪاليج ۽ ڪندنمل گرلس اسڪول ۾ ويس. اُتي جا ماڻهو نهايت چڱي نموني پيش آيا. اسڪول ۾ هڪ تقرير ڪيم. گلن جا هار وڌائون. منهنجي گهڻي تعريف ڪيائون.
13- ڊسمبر: آءٌ ”صوفي سماگم“ جي واسطي ڪراچيءَ ويس ۽ پريزيڊنٽ ٿيس. ٽِ ڏينهن سانده شام جي وقت تقريرون ٿينديون رهيون. نادر بيگ جي بنگلي ۾ رهيس. سترهين تاريخ موٽي حيدرآباد آيس.
21- ڊسمبر: نيشنل ڪاليج وارن جي فرمائش تي اُتي وڃي ليڪچر ڏنم، ۽ ”سنڌي زبان ۽ لٽريچر“ جي مضمون تي لکيل تقرير پڙهيم. اُن کان پوءِ پارٽي ڪيائون، جنهن ۾ چانهه، بسڪيٽ، ڪيڪ وغيره کاڌاسين.
سن 1924ع
2- جنوري: نئين سال جي لقبن جي ياداشت ۾، مون کي ”شمس العلماءء“ جو لقب مليو ۽ وائسراءِ هند جي سيڪريٽريءَ ۽ گورنر بمبئي جي سيڪريٽريءَ ۽ ڪمشنرن ۽ ڪليڪٽرن ۽ ٻين يورپين صاحبن ۽ مسلمانن ۽ هندن ۽ پارسي دوستن وٽان مبارڪ باديءَ جا خط ۽ تارون پهتيون.
26- جنوري: آءٌ بڪ ڪميٽيءَ جي واسطي ڪرچايءَ ويس. فرخ بيگ به مون سان گڏ هليو (مدرسه بورڊ جي واسطي). مسٽر غلام علي چاڳلا، پروفيسر گربخشاڻي، مسٽر پنجابي ۽ ٻيا ملاقاتي آيا. اوڻيهين تاريخ اُتان موٽي حيدرآباد آيس.
4- مارچ: آءٌ سڊني بيگ ٽنڊي محمد خان وياسين ۽ آخوند عبدالله جج وٽ رهياسين. شام جو مير مرتضيٰ جي مقبري جي زيارت ڪئيسين ۽ پير سرهنديءَ سان به ملاقات ڪئيسين. ليڪن پاڻ ڪراچيءَ ويل هو. رات رهي، ٻئي ڏينهن موٽي آياسين.
19- اپريل: مسٽڙ ۽ مسز حامد علي ميرپور کان آيا. ماني ٽِڪي کائي روانا ٿيا.
2- اپريل: مون ۽ سڊني بيگ شام جي ماني مسٽر موتيرام وٽ کاڌي، جو مسٽر ۽ مسز حامد علي اُن وٽ مهمان هئا.
14- جولاءِ: حج جي عيد هئي، سڀ عزيز خويش موجود هئا. خير جو وقت گذريو.
24- جولاءِ: آءُ ڪراچي ويس، جو بڪ ڪميٽيءَ جي ميٽنگ هئي. سڊني بيگ وٽ رهيس. 27- جولاءِ تي وري موٽِ آيس.
12- آگسٽ: محرم جو عاشورو هو. سڀ عزيز خويش موجود هئا. منوچهر بيگ ٻه ڏينهن پهرين موٽي آيو هو. مرزا علي اڪبر جي پڙ تي مجلس هئي. شام جو اُتي سڀني گڏجي نياز ڪيو، چڱو وقت گذريو.
2- سيپٽمبر: ٻه ڏينهن ۽ ٻه راتيون لاڳيتو سخت برسات پيئي. آسپاس گهڻو نقصان ٿيو ۽ شهر ۾ به نقصان ٿيو.
13- سيپٽمبر: آءٌ ڪراچيءَ ويس جو اسلامي ڪتابن بابت ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر صاحب سان فيصلو ڪرڻو هو. 16 – تاريخ اُتان موٽيس. فيصلو فائدي ۾ ٿيو.
15- ڊسمبرِ حيدرآباد ۾ گورنر صاحب بمبئيءَ جي درٻار هئي. مون کي ”شمس العلماء“ جي خطاب جي سَنَد، تمغو، چُغو ۽ دتار ملي.
16- ڊسمبرِ مسلمانن جي ڪانفرنس هومسٽيڊ هال ۾ شروع ٿي. سر رحمت الله پريزيڊنٽ هو ۽ صاحبزادو آفتاب احمد اردو ترقي ڪانفرنس جو پريزيڊنٽ هو ۽ مير ايوب خان، سنڌي ۽ اردو مشاعري جو پريزيڊنٽ هو. ٻه ڏينهن ڪانفرنس چالو رهي. مشاعرو رات جي وقت ٿيو. اُردو ۽ سنڌيءَ جا گهڻا شاعر حاضر هئا، جن پنهنجا غزل پڙهيا. مون ۽ منوچهر بيگ به غزل لکيو هو ۽ همايون پڻ.
21- ڊسمبر: آءٌ ڪراچيءَ ويس ۽ سڊني بيگ وٽ رهيس. ٻئي ڏينهن ٽيڪسٽ بڪ ڪميٽي هئي. 31- تاريخ اُتان موٽيس. خير جو وقت گذريو.
سن 1925ع
19- مارچ: گذريءَ رات اسان جي چوري ٿي. ٻه چور ڪوٽ جي ڀت ٽپي، گهٽيءَ ۾ آيا ۽ وچين دريءَ مان اسان جي گهر ۾ گهڙي، گدام واري ڪوٺيءَ جو تالو ڀڃي، ٻه بسترا، اَٺ ديڳڙا، گلم، غاليچا ۽ ڏوليءَ جو پوشڻي ويا ۽ اوطاق مان به وڏي ٽيبل جو ڪپڙو کڻي ويا. پوليس آئي ۽ گهڻي مٿي ماري ڪيائين، پر چوريءَ جو ڪو پتو پئجي نه سگهيو. ٿورو سامان ڪوٽ مان مليو، جو چور پٺيان ڇڏي ويا هئا. مرزا فرخ بيگ، سڪندر بيگ، حيدر بيگ، سٽانلي ۽ ٻين گهڻي ڪوشش ڪئي.
12- اپريل: مسٽر شيرازي ٻارن ٻچن سميت ڪراچيءَ مان آيو ۽ باغ ۾ محمد يوسف عباسيءَ وٽ مهمان ٿي رهيو. ٻنپهرن جو ڦليليءَ ۾ وهنجڻ ويو ۽ ٻڏي ويو. شام جو اها خبر پيئي، ٻئي ڏينهن صبح جو هن جو پيءُ ڪراچيءَ مان آيو ۽ پنهنجي پٽ جي لاش کي ڦليليءَ وري قبرستان، بلند شاهه ۾ دفن ڪرايائين.
25- اپريل: ڇنڇر جو ڏينهن، رمضان جي عيد آهي. الحمدالله ٽيهه ئي روزا رکيم. سڀ عزيز موجود هئا، سواءِ نادر بيگ ۽ اختر بيگ جي. عيد جو خطبو مون پڙهيو، جو سڀني کي پسند آيو. اهو پهريون گهمرو هو جو مون خطبو پڙهيو هو.
26- اپريل: شام جو ٻارن گڏجي هڪ ناٽڪ، منوچهر بيگ جي گهر ۾ ڪيو. اسان سڀ ڏسڻ وياسين. خوش ٿي موٽياسين.
27- اپريل: ڪالهه کان ميونسپالٽيءَ جي چونڊ هئي. اڄ شام جو آءٌ سڪندر بيگ جي لاءِ ووٽ وجهي آيس.
3- اپريلِ مرزا منوچهر بيگ جي خواهش تي مون باغ ۾ شمس العلمائيءَ واري پوشاڪ ۾ فوٽو ڪڍايو.
هڪ جولاءِ: اربع جو ڏينهن ۽ حج جو روزو آهي. تاريخ 9- ذوالحج سنه 1343 هجري جي صبح جو ساڍي ستين بجي مون کي هڪ پُٽ ڄائو، جنهن جو نالو ارشد بيگ ۽ رواني نالو ”جان بابا“ يا ”جاني بابا“ رکيو ويو، جيئن ادهم بيگ جو ”حاجي بابا“ نالو رکيو و هوسين، جو 6- تاريخ ذوالحج جي پيدا ٿيو هو.
2- جولاءِ: حج جي عيد جو ڏينهن ۽ خميس جو روز آهي. اڳينءَ عيد وانگي، عيد جو خطبو، مسجد ۾ مون کي پڙهڻو پيو. سڊني بيگ ۽ منوچهر بيگ هتي نه هئا. وقت خير جو گذريو.
6- جولاءِ: جاني بابا جي ڇٺي هئي. اُن جو عقيقو، هڪ ٻڪري ڪُهي ڪيوسين. پلاهه وغيره ٺاهي ورهايوسين ۽ شام جو گهر ۾ عزيز خويش ۽ زالون آيون.
15- جولاءِ ٽيڪسٽ بڪ ڪميٽيءَ لاءِ آءٌ ڪراچيءَ ويس ۽ سڊني بيگ وارن وٽ رهيس. 18- تاريخ موٽي آيس ۽ اُنهيءَ رات منوچهر بيگ ۽ سڪندر بيگ جا ٻار ٻچا به محرم لاءِ آيا.
پهرين آگسٽ: محرمجي ڏهين تاريخ هميشه وانگي خير سان گذري.
27- سيپٽمبر: آءٌ ڪراچيءَ ويس ۽ سڊني بيگ وارن وٽ رهيس. ٻئي ڏينهن شام جو مدرسي ۾ ليڪچر ڏنم. مسٽر فيض طيب جي پريزيڊنٽ هو. ٻئي ڏينهن وري ٿياسافيڪل هال ۾ ليڪچر ڏنم ۽ 30- تاريخ موٽي آيس.
سن 1926ع
29 جنوري: مسٽڙ دهلوي، ويهن ورهين کان پوءِ، گورنر بمبئي جو وزير مقرر ٿي سنڌ ۾ آيو. هُن پنهنجي اچڻ جو احوال بمبئيءَ کان لکيو هو. اُن کي بيسنت هال ۾ گڏيس. ٽيهين تاريخ مسٽر نور محمد وڪيل جي دعوت تي وياسين ۽ اڪٽيهين تاريخ ڪانفرنس ۾ هُن سان ملياسون. شام جو وري عظيم خان سان گڏ منهنجي اوطاق تي آيو ۽ چانهه وغيره پيتائين. ٻئي ڏينهن نوابشاهه روانو ٿيو.
13 – اپريل: اربع جو ڏينهن ۽ رمضان جي عيد آهي. خير سان سڀ روزا رکيم. سڊني بيگ، منوچهر بيگ، ٻيا عزيز خويش ۽ ٻار ٻچا موجود هئا. نماز خطبو ٻئي مون کي پڙهائڻا پيا. خير سان وقت گذريو.
23- اپريل: آءٌ لاڙڪاڻي ويس ۽ ٻين بجي مهل ڏينهن جو اُتي پهتس. واٽ تي دادوءَ ۾ منوچهر بيگ گاڏيءَ ۾ چڙهيو. لاڙڪاڻي اسٽيسن تي مسٽر حامد علي ۽ ٻيا گهڻا ماڻهو آيا. هار وڌائون ۽ گهڻي خوش مرحبائي ڪيائون، مسٽر حامد علي، پنهنجي موٽر ۾ ويهاري، بنگلي تي پهچايو. شام جو ”انجمن حسينيه“ جي مجلس ٿي. مون کي ائڊريس ڏنائون، جنهن ۾ منهنجي تعريف ڪئي ويئي. مون اُن جو جواب ڏنو. اُن کان پوءِ منقبت وغيره پڙهيم. وري رات جو حاجي امير علي وٽان کاڌي جي دعوت ملي. مسٽر ۽ مسز حامد علي ۽ ٻيا گهڻا معزز ماڻهو اُتي هئا. ٻئي ڏينهن صبح جو قبرستان ۾ وڃي پنهنجي ٻار جي قبر تي ختمو چيم. شام جو”پوئٽري سوسائٽي“ ۾ مشاعرو هو. مسٽر حامد علي منهنجي تعريف ڪئي، مون کي اُن جو جواب ڏيڻو پيو. پوءِ هڪ ليڪچر ڏنم ۽ هڪ شعر پڙهيم ۽ ٻين جا شعر ٻڌم رات جو وري مسٽر حامد عليءَ وٽ ماني هئي. 25- تاريخ جو ملاقاتون ٿيون ۽ شام جو مسٽر حامد علي اسٽيسن تي پهچائي آيو ۽ نوين بجي شڪارپور پهتس. مسٽر پوڪرداس و پُٽ ۽ ٻيا گهڻا سيٺيون اُتي آيا، جن مون کي موٽر ۾ کڻي، رهائش واري بنگلي تي پهچايو. ٻئي ڏينهن 26 – تاريخ شهر گهمڻ ويس ۽ گهڻن دوستن ۽ معززن سان ملاقاتون ڪيم، شام جو پوڪرداس جي دعوت هئي، جنهن ۾ شهر جي گهڻن هندن ۽ مسلمانن شرڪت ڪئي. اُنهن سان ملاقات ڪيم. ٻئي ڏينهن 27- تاريخ وڏي صبح جو اُتان روانو ٿيس. سکر اسٽيشن تي ناصر علي گڏيو، ٻنپهرن جو اچي گهر تي خير سان لٿس.
5- جون: بادشاهه جي جنم جو ڏينهن آهي. مرزا منوچهر بيگ، جو مشهد مقدس ڏانهن ويو هو، سو خير سلامتيءَ سان واپس موٽيو.
2- جون: حج جو ينهن ۽ آتوار جو روز آهي. ٻار صبح جو شاهه مڪائيءَ جي ميلي تي گاڏيءَ ۾ چڙهي ويا. جاني بابا جي سالگرهه هئي، شام جو گهر ۾ پارٽي ڪئي ويئي، جنهن تي عزيز خويش زالون، ۽ ٻار آيا ۽ ڳايائون وڄايائون ۽ بسڪيٽ، ڪيڪ، ليمنڊ، سوڍا وغيره پيتائون. ڏهين بجي پارٽي ختم ٿي. چاشني ٺاهي گهرن ۾ ورهائي ويئي. وقت خير خوشيءَ جو گذريو.
21- جون: عيد جو ڏينهن آهي. حسب دستور نما ۽ خطبو عيد جو مون پڙهايو. اُضحي ٻئي ڏينهن ڪئيسين. سڊني بيگ بمبئيءَ ۾ هو پر ان جا گهر وارا ۽ ٻيا سڀ عزيز خويش موجود هئا.
28- سيپٽمبر: صبح واري گاڏيءَ ۾ ڪراچيءَ ويس. ڪمشنر مسٽر ڪابل پيشن وٺي ولايت وڃي رهيو هو، جنهن جي پارٽيءَ تي ويس ۽ اُن سان گڏيس. مرزا منوچهر بيگ ۽ فرخ بيگ ۽ سڪندر بيگ به اُن پارٽيءَ تي آيل هئا. گهڻن وڏن آفيسرن ۽ معزز ماڻهن سان ملاقاتون ٿيون. 29- تاريخ ڪاليج ۾ ليڪچر ڏنم ۽ 30- تاريخ ٿياسافيڪل هال ۾، ۽ پنجين تاريخ مدرسي ۾ ليڪچر ڏنم. هن ڀيري گهڻا ڏينهن ڪراچيءَ ۾ رهڻو پيو، ڇهين تاريخ ٽيڪس بُڪ ڪميٽي هئي، جا ٿي نه سگهي. پنهنجي ڪراچيءَ واري خريد ڪيل پلاٽ ۾ گڙٻڙ هئي، جنهن لاءِ ڊيپوٽي ڪمشنر کي ڏٺم ۽ ضروري بندوبست ڪيم. مسٽر طيب جي ۽ سردار محمد خان جي دعوت تي ويس. مسٽر غلام علي چاڳلا ۽ ٻيا گهڻا دوست گڏجڻ لاءِ آيا. مطلب ته سڄو وقت ڪراچيءَ ۾ چڱو گذريو. ڪپڙو ۽ ٻيو گهڻو سامان خريد ڪيم. الهوسايو روزانو ايندو هو ۽ خريداريءَ ۾ مدد ڪندو هو. پوين ٻن ڏينهن ۾ اختر به اُتي آيو. نادر بيگ ته روزانو گڏيو هو. ستين تاريخ ڪوئيٽا ميل ۾ ڪراچيءَ کان حيدرآباد هليو آيس.
18- ڊسمبر: مسٽر ڪيولرام ڏيارام سان گڏ پروفيسر ڪاروي بمبئي وارو ۽ مسٽر ڦيرواڻي شڪارپور وارو ملاقات لاءِ آيا.
19- ڊسمبر: ميسز حامد علي آئي، جو ليڊيز ڪانفرنس ۾ شامل ٿيڻو هوس ۽ بڙودي ڏانهن وڃي رهي هئي.
سن 1927
2- جنوري: مرزا منوچهر بيگ ۽ سڪندر بيگ ۽ سڊني بيگ ۽ آءٌ ٻارن ٻچن سميت موٽرن ۾ چڙهي باغ ۾ وياسين ۽ ٻين بجي موٽي آياسين. شڪار ڪيوسين. ٻني ڏٺيسين ۽ تمام چڱو وقت گذاريوسين.
11- جنوري: مسٽر ليلا رام هيڊ ماستر جي چوڻ تي حيدرآباد هاءِ اسڪول ۾ ”شهر جي اثر“ تي سنڌيءَ ۾ تقرير ڪيم.
16- جنوري : مسٽر آدمجي منڇر جي دلال ۽ مسٽر سورابجي مون وٽ آيا. شام جا چار لڳا هئا. اُنهن کي چانهه ۽ بسڪيٽ پيش ڪياسين. گهڻيءَ مدت کان پوءِ گڏيا هئا، اُنهن کي ڏسي مون کي گهڻي خوشي ٿي، جو اُهي منهنجا ڪاليج جا سنگتي هئا.
2- مارچ: آءٌ ڪراچيءَ ۾ ويس، جو ٽيڪسٽ بُڪ ڪميٽي ٿيڻي هئي. ٻه ڏينهن اُتي رهيس. 5- تاريخ موٽي حيدرآباد آيس.
4- اپريل: رمضان جي عيد خير سان گذري. سڊني بيگ وارا بمبئي هئا.
24- مئي: همايون مئٽريڪيوليشن امتحان ۾ پاس ٿيو.
10- جون: جمع جو ڏينهن حج اڪبري ٿيو.
11- جون: عيدالضحيٰ جوڏينهن آهي، حسب دستور نماز ڳوٺ واريءَ مسجد ۾ پڙهيسين ۽ خطبو مون پڙهيو.
12- جون: اجمل بيگ جو ختنو ٿيو.
13- جون: آءُ ٽيڪسٽ بُڪ ڪميٽيءَ لاءِ ڪراچيءَ ويس ۽ 15 – تاريخ اُتان موٽي آيس.
3- جون: ڪالهه خبر ملي ته مير نور محمد خان، جو ڪربلا ڏانهن ويل هو، تنهن اُتي نمونيا ۾ وفات ڪئي. اڄ فاتح ۽ مهذرت جي لاءِ آءٌ ۽ فرخ بيگ، سندس ڏُهٽي وٽ وياسين.
2- جولاءِ: ڪوآپريٽو سوسائٽيءَ جو ساليانوجلسو ٿيو. آءٌ پريزيڊنٽ هوس، جلسو هومسٽِڊ هال ۾ ٿيو. ماڻهو گهڻا آيا. وقت خير جو گذريو.
16- جولاءِ: 16- محرم، ڇنڇر جي ڏينهن اڳينءَ رات اڍائين بجي مون کي هڪ پُٽ ڄائو، جنهن جو نالو اصغر بيگ رکيو ويو ۽ رواني نالو ”علي بابا“، جو هُو محرم جي مهيني ۾ ڄائو هو. آءٌ پاڻ به چوٿين محرم تي پيدا ٿيو هوس.
21- جولاءِ: اڳينءَ رات علي بابا جي ڇٺي ڪئيسين ۽ اڄ عقيقي جو نياز ورهايوسين، ٻارن جي مٿي جي جهنڊ به لهرائي ويئي ۽ ڊڪٽر محمد خان کان ختنو به ڪرايو هو.
28- جولاءِ: مرزا علي حسين سان گڏجي بمبئيءَ ڏانهن ويس. زوردار برسات پئجي رهي هئي. مسٽر شاهاڻي پرنسپال به مون سان گڏ هو.
29- جولاءِ: شام جو نوين بجي احمدآباد پهتاسين. اڳيان رستو بند هو. يونيورسٽي رجسٽرار کي تار ڏنيسين. مرزا علي حسين وڃي مرزا سڊني بيگ کي ڳولي پاڻ سان وٺي آيو، جنهن سان گڏجي وڃي ڊاڪٽر منصور احمد جي بنگلي تي رهياسين. مسٽر شاهاڻي موٽي حيدرآباد آيو.
6- آگسٽ: احمد آباد ۾ رهياسين ۽ گهمندا رهياسين، جو بمبئيءَ ڏانهن وڃڻ جو رستو بند هو.
9- آگسٽ- احمدآباد ۾ رهياسين ۽ گهمندا رهياسين.، جو بمبئيءَ ڏانهن وڃڻ جو رستو بند هو.
9- آگسٽ احمد آباد کان روانا ٿياسين ۽ ٻئي ڏينهن ببئيءَ ۾ پهتاسين. آچر جي ڏينهن باندرا وياسين ۽ مسٽر گدومل ۽ مسٽر مرچنٽ سان گڏياسين. 8- آگسٽ: بمبئيءَ کان روانا ٿياسين، مرزا سڊني بيگ به گڏ هو ۽ 11- تاريخ احمدآباد پهتاسين، مسٽر ڪنٽرئڪٽر سان گڏياسين ۽ شاهه عالم جو روضو ڏٺوسون.
12- آگسٽ: صبح جو احمداباد کان روانا ٿياسين ۽ 13- تاريخ حيدرآباد پهتاسين. مرزا حيدر بيگ ۽ اسد بيگ اسٽيسن تي موجود هئا.
24- آگسٽ: مرزا علي حسين کي پاڻ سان گڏ وٺي بمبئي ويس، جو يونيورسٽيءَ جي ڪميٽي ٿيڻي هئي. مسٽر شاهاڻي به گڏ هليو هو. احمد آباد ۾ سڊني بيگ گڏيو. 26 – تاريخ بمبئيءَ ۾ مسٽر دستور سان گڏيس ۽ ٻئي ڏينهن 27- تاريخ يونيورسٽيءَ جي ڪميٽي ٿي. 29 تاريخ پوني ويس. ڊائريڪٽر مسٽر هيسڪتو ۽ اسسٽنٽ ڊائريڪٽر مسٽر لر کي گڏيس. مسٽر غلام حسين ۽ مسٽر دهلويءَ کي به گڏيس ۽ شام جو موٽي آيس. سڊني بيگ به آيو. 30- تاريخ اڱاري جي ڏينهن شام جو روانا ٿياسين. سڊني بيگ ۽ اُن جا ٻار ٻچا به اسان سان گڏ موٽيا. ٻنپهرن جو حيدراباد پهتاسين. سڊني بيگ ۽ سندس ٻار ٻچا ڪراچي روانا ٿيا. پٿوري اسٽيشن تي مرزا منوچهر بيگ به
22- سيپٽمبر: آءٌ عبدالله (نوڪر) کي ساڻ وٺي يونيورسٽيءَ جي ڪميٽيءَ تي ويس ۽ اُتان 26- تاريخ موٽي آيس.
8- ڊسمبر: مسٽر ڏيارام گدومل، منهنجو پراڻو ۽ گهرو دوست، جو باندرا [بمبئيءَ] ۾ رهندو هو. اُن جي مرڻ جي خبر اڄ ٻُڌم. نهايت گهڻو ڏک ٿيم.
سن 1927ع
8- جنوري: آءٌ ڪراچيءَ ويس، جو 9- تاريخ ٽيڪسٽ بڪ ڪميٽي ٿيڻي هئي. مرزا حيدر بيگ، مرزا منوچهر بيگ ۽ قنبر علي به ڪراچيءَ ۾ آيا. ديهه وارا واڻيا به اُتي هئا. منوچهر بيگ جي آفيس ۾ رهياسون. نادر بيگ ۽ همايون به اُتي ايندا رهيا. 11- تاريخ وري اُتان موٽي آياسين.
14- جنوري: مسٽر پوڪرداس ڪتب فروش آيو ۽ ڏينهن رهيو. اسلامي ڪتابن جي باري ۾ پڻ ٺهراءُ ڪيوسين ۽ دستاويز هڪ ٻئي کي لکي ڏنوسين. ڪتاب هُو پنهنجي خرچ تي ڇپائيندو ۽ ٽيٽيهه روپيا في سيڪڙو ڪميشن هو وٺندو.
25- جنوري: آءُ مرزا حيدر بيگ کي ساڻ وٺي ببئيءَ ويس، جو 27- تاريخ اُتي يونيورسٽيءَ جي ڪميٽِ هئي ۽ 1- تاريخ فيبروريءَ جي اُتان موٽي آياسين. چڱو وقت گذريو. بمبئيءَ رواني ٿيڻ وقت مسٽر شاهاڻي سفر ۾ رفيق هو ۽ موٽڻ وقت مسٽر غلام قادر شعبان گڏ هو.
15- فيبروري: آءٌ ۽ مرزا علي حسين بمبئيءَ وڃڻ لاءِ تيار ٿياسين، جو اُتي 17- تاريخ يونيورسٽيءَ جي ڪميٽيءَ تي حاضر رهڻو هو؛ پر اڳينءَ رات قلندر شهباز جي روٽ پچائڻ ۽ ورهائڻ کان پوءِ گهر وارن کي سرديءَ سان بخار چڙهيو. ساري رات بخار رهيو. اُنهيءَ ڪري اسان پنهنجو وڃڻ ملتوي ڪري ڇڏيو. ٻئي ڏينهن ڊاڪٽر کي سڏيوسين، جنهن چيو ته انفلوئنزا جو اثر آهي.
23- مارچِ رمضان جي عيد هئي. سڀ عزيز خويش موجود هئا. خير سان عيد جي نماز پڙهيسين. مون ٽيهه ئي روزا رکيا. رمضان جي 2- تاريخ آءٌ ڪراچيءَ ويس جو ٽيڪسٽ بڪ ڪميٽِ هئي ۽ ساڳئي ڏينهن موٽي آيس ۽ مون کي زڪام، تپ، کنگهه، نزلو ۽ بخار ٿي پيو.
26- مارچِ سڊني بيگ سڌو بمبئيءَ کان ڪراچيءَ ويو. ٻار ٻچا کيس اسٽيشن تي ملڻ ويا.
3- اپريل: آءٌ ڪراچيءَ ويس ، جو مسٽر پرسيول وٽ ’ايٽ هوم‘ هو ۽ مون کي مسٽر ريورنڊ ٿامپسن اُنهيءَ شرڪت ڪرڻ لاءِ زور ڪيو هو. سڊني بيگ جيڪو نئون گهر خريد ڪيو هو، تنهن ۾ رهيس. رات جو آءٌ ۽ سڊني بيگ ڏهين بجي ايٽ هوم ۾ وياسين. گهڻائي صاحبلوڪ ۽ منڊمون جمع هيون. مير ايوب خان به اُتي هو. بائيبل جي لکڻ بنسبت مون هڪ ڪاغذ پڙهيو. پنجين تاريخ سڊني بيگ سان گڏجي حيدرآباد آيس. ايسٽر جون موڪون هيون.
29- مئي: حج جو ڏينهن هو ۽ 30 مئي اربع جي ڏينهن عيدالضحيٰ هئي. هميشه وانگي ڳوٺ واريءَ مسجد ۾ نماز پڙهيسين. ڏينهن خير جو گذريو.
29- جون: 10 محرم جمع جو ڏينهن ۽ عاسوري جو روز آهي. هميشه وانگر شروع ۾ ئي جُدا جُدا پِڙن تي نذر ڏياري موڪليوسين. 6- محرم تي سڪندر بيگ وارن جي مجلس هئي، جنهن تي حاضر رهيس. عاشوري جي ڏينهن نذر نياز ڪيوسين ۽ ورهايوسين. وقت هميشہ وانگي گذريو. سڊني بيگ جا ٻار ٻچا هتي هئا.
16- جولاءِ: اصغر بيگ عرف علي بابا جي پهرين سالگرهه آهي. خيرات جو کاڌو ڪيوسين. سڊني بيگ ۽ منوچهر بيگ جا ٻار ٻچا ڪراچيءَ روانا ٿيا.
31- جولاءِ: ڪراچيءَ ويس، جو پهرين ۽ ٻين جولاءِ تي شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي يادگيريءَ ۾ جلسو ڪيو ويو هو ۽ ڪاليج جي سرسوتي گروپ وارن مون کي اُن جلسي جو پريزيڊنٽ ڪيو هو. آءٌ اُهو ڏينهن سڊني بيگ وارن وٽ رهيس. منوچهر بيگ به اُتي هو. وقت خير جو گذريو.
19- آگسٽ: آچر جي ڏينهن مرزا علي حسين سان گڏ بمبئيءَ روانو ٿيس. اسٽيشن تي مسٽر شاهاڻي، مسٽڙ ولي محمد ۽ مسٽر موٽاڻي گڏيا. هڪ ئي جاءِ تي ويٺاسون. پهرينءَ ئي رات جو مون کي پيٽ ۾ سُور ٿيڻ لڳو ۽ پيچ به هو، جنهن ڪري آءُ وڌيڪ ماني کائي نه سگهيس. دادر اسٽيشن تي شيخ محمد قادر جو حوالدار بيٺو هو. آءٌ ۽ مسٽر ولي محمد لٿاسين ۽ ٿاڻي وياسين. شيخ صاحب سان ملياسين. يارهين بجي آءٌ ۽ مرزا علي حسين بمبئيءَ پهتاسين. ٻارهين بجي آءٌ يونيورسٽيءَ جي ڪاميٽيءَ ۾ ويس ۽ مرزا علي حسين کي سامان خريد ڪرڻ لاءِ شهر ۾ موڪليو. ڪميٽيءَ هلندي مون کي پيٽ ۾ سخت سُور پوڻ لڳو ۽ آءٌ بي آرام ٿيڻ لڳس. آخر ٻه ڪلاڪ ڪميٽيءَ جو ڪم پورو ڪري، آءٌ مسٽر شاهاڻيءَ سان گڏ تاج محل هوٽل ۾ آيس ۽ اچي سمهي رهيس- نه کاڌم ۽ نه پيتم. شام جو شيخ قادر ۽ مسٽر ولي محمد آيا ۽ سڀ گڏجي ٿاڻي ۾ آيا. هڪدم ڊاڪٽر کي سڏايوسين، جنهن ڏسي چيو ته گُردي جو سُور اهي. في الحال گرم ٻاٽليءَ جي ٽاڪور ڪئيسين، جنهن مان آرام آيو. رات جو ٿورو بخار به رهيو. ٻئي ڏينهن سارو وقت آءٌ گهر ۾ هڪ هنڌ پئجي رهيس. يارهين بجي يخ صاحب سان گڏ مرحوم محمد ابراهيم جي قبر تي وياسين ۽ اُتي ختمو ڏنوسين. موٽندي مهل وري مون کي سُور پوڻ لڳو، ليڪن سخت، وري ڊاڪٽر کي سڏايوسين، جنهن دوا ڏني. شام تائين بيمار رهيس، نه کاڌم، نه پيتم، ڇهين ستين بجي علي حسين بيگ آيو ۽ اسان ٿاڻي مان دادر وياسين. ۽ اُتي اسٽيشن تي آءٌ سُمهي رهيس. آخر بمبئيءَ کان گاڏي آئي. سڀ دوست به آيا. شيخ قادر به آيو ۽ اسان سڀ سوار ٿياسين. خدا جي مهربانيءَ سان رستي ۾ ڪا به تڪليف نه ٿي. چوويهين تاريخ جمعي جي ڏينهن، هڪ بجي حيدرآباد پهتاسين. حيدر بيگ ۽ ٻار اسٽيشن تي آيا هئا ۽ اسان خير سان گهر پهتاسين. ليڪن مون کي هڪدم بخار آيو ۽ ڏينهن ۽ رات بخار ۾ ليٽيو پيو هوس.
16- آڪٽوبر: آءٌ چار- پنج ڏينهن تپجي پيس. اڄ بهتر ٿيو آهيان. شام جو سردار محمد خان روهڙيءَ کان آيو. هو ڪراچيءَ وڃي رهيو هو.
22- نومبر: اڄ بمبئيءَ وڃڻو هو، پر وڃي نه سگهيس.
10- ڊسمبر: اڄ رات، بجليءَ جون بتيون پهريون دفعو سان جي گهر ۾ ٻريون. هفتي کن کان بجليءَ وارن، گهر ۾ بجليءَ جون تارون وغيره پئي وڇايون. اڄ اهو ڪم پورو ٿيو. خيرات جو کاڌو ڪيوسين. بجليءَ تي 26 رپيا خرچ آيو.
26- ڊسمبر: اسان سکر وياسين. مرزا فرخ بيگ، سڪندر بيگ، قنبر علي، امداد حسين ۽ شوڪت علي. ڪوئٽيا ميل ۾ وياسين ۽ رات جو نائين بجي پهتاسين. نواب مير فضل علي، جو ڪانفرنس ”آل انڊيا شيعه“ جو پريزيڊنٽ هو، اُهو به گاڏيءَ ۾ هو. سکر ۾ دفتردار جي بنگلي ۾ لٿاسين. ٻئي ڏينهن ڪانفرنس شروع ٿي. مير علي نواز خان صاحب ۽ نواب ميگناپلي گڏجي آيا. ساري هندستان جا چونڊ ماڻهو اچي گڏ ٿيا هئا. اٽڪل ٻه يا اڍائي هزار ماڻهو هئا. ڪارروائي شروع ٿي. آءٌ استقباليه ڪميٽيءَ جو پريزيڊنٽ هوس. پنهنجو خطبو پڙهيم ۽ نواب صاحب پنهنجو خطبو پڙهيو. پوءِ مير صاحب ۽ نواب صاحب ٻئي هليا ويا ۽ مون کي پنهنجيءَ جاءِ تي ويهاري ويا. ٽي ڏينهن ڪم هليو، سبجيڪٽ ڪميٽيءَ ۾ رات جو سرديءَ سبب آءٌ وڃي نه سگهيس. مرزا فرخ بيگ ۽ سڪندر بيگ دير تائين ڪم ڪندا رهيا. ٽيهين تاريخ اسان هليا آياسين ۽ سڪندر بيگ کي پٺيان ڇڏي آياسين، جو مير صاحب دعوت ڏني هئي، جنهن لاءِ خيرپور وڃڻو هو، پر اسان وڃي نه سگهياسين. چڱو وقت خير سان گذريو.
سن 1929ع
7 جنوري: شام جو نادر بيگ آيو ۽ نائين بجي هليو ويو. سيٺ وشنداس [مانجهوءَ وارو] مري ويو.
11- جنوري: آءٌ ڪراچيءَ ويس. ٻئي ڏينهن مسٽر آدمجي دلال سان گڏيس. شام جو هُو مون وٽ آيو. ڊاڪٽر ڀَٽ کي پهنجون اکيون ڏيکاريم، جنهن چيو ته ساڄي اک ۾ موتيو پاڻي آهي، جو شايد جلدي وڌي وڃي ۽ آپريشن ڪرڻي پوي. ٻي عينڪ ورتيم. 14 تاريخ موٽي حيدرآباد آيس.
22- جنوري: مولوي بهاء الدين ميرپور ماٿيلي وارو گهڻن سالن کان پوءِ اوطاق تي آيو. ٽي ڏينهن رهيو. شعر خوانيءَ جي چڱيءَ صحبت ڪئيسين. پوءِ هليو ويو. سندس عمر 88 سال آهي.
31- جنوري: اڄ خبر آئي ته مرزا علي احمد جيمس آباد ۾ وفات ڪئي ۽ هن کي ُتي ئي دفن ڪيو ويو. هن جا ٻار ٻچا حيدرآباد آيا. اسان معذرت لاءِ وياسين. گذريءَ رات تمام گهڻي سردي پيئي. ٻن ٽن ڏينهن کان پاڻي ڄمندو ٿو رهي، پر گذريءَ رات جتي ڪٿي پاڻي ڄائو پيو هو.
13- مارچ: اربع جي ڏينهن رمضان جي عيد هئي. سڀ ٻار ٻچا هتي هئا. سڊني بيگ، نادر بيگ ۽ اختر بيگ ۽ انهن جا ٻار ٻچا به هتي هئا. همايون به آيو. مرزا علي نواز، مرزا علي عباس، مرزا غلام مهدي ۽ اُنهن جا سڀ ننڍا ٻار به هن ڀيري نماز ۾ شريڪ ٿيا. مون هميشه وانگر خخطبو پڙهيو. خير سان وقت گذريو.
14- مارچ: شام جو سڪندر بيگ پارٽي ڪئي، جنهن ۾ شهر جا معزز ماڻهو آيا. اسان سڀ اُتي هئاسين. مرزا علي نواز ۽ مرزا علي اڪبر به هئا. چڱي صحبت رهي.
22- مارچ: آءٌ ڪراچيءَ ويس. شام جو آريه سماج جي هال ۾ مذهبي ڪانفرنس ۾ ”اسلام دنيا ۾ ڪهڙي ترقي ڪئي آهي؟“ انهيءَ مضمون تي ليڪچر ڏنم. مسٽر مَلِڪ، صدر هو. مرزا سڊني بيگ ۽ مسٽر غلام علي چاڳلا ۽ ٻيا معزز به هئا.
23- مارچ: ڏينهن جو ٽيڪسٽ بُڪ ڪميٽيء ٿي ۽ شام جو ٿياسافيڪل هال ۾ ”مشرقي ۽ مغربي قومن ۾ خواب ۽ اُن جي تعبير“ بنسبت ليڪچر ڏنم. مسٽر غلام علي چاڳلا ۽ ٻيا گهڻا معزز موجود هئا.
24- مارچ: شام جو آريه سماج هال ۾ مشاعرو هو ۽ آءٌ پريزيڊنٽ هوس. پڇاڙيءَ ۾ مصرع طرح تي مون به هڪ غزل پڙهيو.
25- مارچ: آءٌ ۽ سڊني بيگ، صبه واري گاڏيءَ ۾ حيدرآباد روانا ٿياسين. ڊاڪٽڙ گربخشاڻي به اسان سان گڏ هو.
1- اپريل: پير غلام حيدر صاحب، هالا واري پير صاحب، هڪڙو خط ۽ ٻه ماڻهو مون وٽ موڪليا. هالا ۾ اچڻ جي واسطي موٽر به موڪليائين. آءٌ صبح جو هالا روانو ٿيس. عبدالله [نوڪر] کي پاڻ سان وٺي ويس. ڏهين بجي پهتاسين. سيد غلام مرتضيٰ شاهه صاحب سن وارو [جناب جي. ايم. سيد] به اُتي موجود هو. پِيرن جي ڪانفرنس بنسبت پاڻ ۾ صلاح مصلحت ڪئيسين. پوءِ آءٌ ڀٽ شاهه تي ويس ۽ شاهه صاحب جي روضي جي زيارت ڪيم ۽ مخدوم نوح جي روضي جي به زيارت ڪيم. پوءِ ماني کاڌيسين. ۽ آرام ڪيوسين. چئين بجي وري به پير صاحب آيو ۽ پنجين بجي چانهه پِي، هڪ ٻئي کان موڪلايوسين ۽ اٺين بجي اچي گهر پهتاسين.
4- اپريل: مون کي دل ۽ معدي ۾ سُور ٿيڻ لڳو، ڊاڪٽر نيڀراج ۽ ڊاڪٽر بولچند ۽ ڊاڪٽر محمد خان ۽ ڊاڪٽر نور محمد شيخ ۽ سول سرجن گهرايوسين. جسم جي سڀني اندروني عضون ۾ اُماس [سوڄ] ٿي پيئي هئي. علاج ٿيڻ لڳو. ڊاڪٽر نور محمد شيخ روزانو اچڻ لڳو، مرزا منوچهر بيگ به آيو ۽ سڊني بيگ به ٻارن ٻچن سميت ڪراچيءَ کان آيو. ٻئي ڏينهن سڊبني موٽي ويو. منهنجي تمام سخت حالت هئي ۽ ماڻهو عيادت لاءِ اچڻ وڃن لڳا. خدا جي مهربانيءَ سان بهتر ٿيڻ لڳيس ۽ آهستي آهستي چڱو ڀلو ٿيڻ لڳس.
4- مئي: مرزا منوچهر بيگ وارا ڪربلا معليٰ ڏانهن روانا ٿيا. ڊاڪٽر وليرام ٽيون گهمرو ڊاڪٽر نور محمد سان گڏ مون کي ڏسڻ آيو. آهستي آهستي هلڻ چلڻ جي اجازت ڏنائين.
20- مئي: حج جي عيد ۽ سومر جو ڏينهن آهي. آءٌ پهريون گهمرو بيماريءَ کان چڱو ڀلو ٿي ٻاهر ڪتس ۽ گهٽيءَ مان مون کي آرام ڪرسيءَ تي ويهاري مسجد تائين کڻي ويا، جتي نماز پڙهيسين، خطبو هميشه وانگي مون پڙهيو- منبر تي ويهي. مرزا سڪندر بيگ ۽ سڊني بيگ ۽ اختر بيگ ۽ ٻيا سڀ عزيز خويش، مرزا علي نواز بيگ ۽ اُن جو پُٽ حاضر هئا. آءٌ گهڻو خوش ٿيس ۽ ٻيا ماڻهو به مون کي ڏسي گهڻو خوش ٿيا.
30 – مئي: مرزا منوچهر بيگ ۽ ٻيا سڀ خير سان ڪربلا جي سفر تان موٽي آيا. ٻنپهرن جو سڀ گڏجي خوش ٿياسين.
10- جون، 2 محرم سنه 1348 هجري: سومر جي ڏينهن اڍائين بجي مهل مون کي پُٽ ڄائو، جنهن جو نالو اطهر بيگ رکيو ويو. رواني نالو ”بابا طاهر.“
نوٽ- مرزا صاحب مرحوم جي خود نوشته ڊائري يا روزنامچو، ڏهين جون سن 1929ع ت، مٿئين آخري اندراج سان ختم ٿيل آهي، معلوم رهي ته مرزا صاحب مرحوم جن، تاريخ 3- جولاءِ، سن 1929ع تي، رات جو يارهين بجي ڌاري وفت ڪئي. انا لله و انا اليہ راجعون، سندن خاڪي جسم جي تدفين پنهنجي ڳوٺ واري قبرستان ”بلد شاهه“ ۾، سندن پنهنجي جيئري ٺهرايل قبر ۾ ڪئي ويئي. سندن مرزا مبارڪ جي سرانديءَ کان رکيل پٿر تي، جيڪو تاريخ وفات جو ”قطعو“ اُڪريل آهي، سو پڻ مرزا صاحب مرحوم جن جوئي جوڙيل آهي. جنهن جي آخري سِٽ مان اَبجد جي حساب سان، سندن وفات جو سال، يعني سنه 1348 هجري نڪري ٿو.
عُمر ۾ به همين سال چُو هفتاد شُده هفت،
آمد ملک الموت، زدرءگاهء حق آخر.
گُفتاکہ بَسي زيستي در منزلِ دنيا،
شو عازمِ عَقبيٰ، که به بيني رُخ داور.
اَز فَرطِ مسرت زَدم آهي و بمُردم،
درعالَمِ اَرواح رسيدم دمِ ديگر.
تاريخ وفاتم چُو دِلم خواسته اَزغيب،
هاتف زکَرمَ ڪرد نِدا: ”بخت موقر“.
1348هه