سروشت و دەروون/دەنگی دەروون

by گۆران

ئاخ، هەزار ئاخ

ئۆف، هەزار ئۆف، ئاخ، هەزار ئاخ! تا قیامەت ئاخ و داخ!
من کە سنگم بەردە، تەبعم بەرزە چەشنی شاخ و داخ؛
من کە خوێنم ئاگرە،
چوونە جۆشم حازرە،
من کە مایەی فەخری تەئریخی بەرووم،
تاقە ڕەنگی ئابڕووم
مەردی، بێ باکی، دلێری بوو هەموو...
کوا؟ مەگەر ئەسڵی نەبوو؟
 
بۆ سەرم نەرمە لە عاستی بەندی دیلی، داخەکەم؟
بۆ لە نزمی و پەستییا وەک گۆمی لووتە شاخەکەم؟
ئۆف، هەزار ئۆف! ئاخ، هەزار ئاخ!
نەگبەتیی کوردی هەژار، ئاخ!
بۆ چی ئەو سنگەی سپەر بوو بۆ پەلاماری عەدوو
بوو بە پەردەی سەر قەفەز بۆ دەربڕینی ئارەزوو؟
بۆ زوبانی بێ گرێم
نایەڵێ سەربەست بڵێم:
ڕێبوارم، سەربەخۆیی کەعبەمە؛
دەشتی خوێن گەر ڕێگەمە،
بێ خوتوورەم، بەردەبازم کەللەیە،
تا ئەگەم بەو قیبلەیە!
 
بۆ نەهاتە سەردەمم ئەم چەشنە گوفتارانە قەت؟
بۆ نەبوومە پاڵەوانی کردەوەی ئازانە قەت؟
ئۆف، هەزار ئۆف! ئاخ، هەزار ئاخ!
غیرەتی کوردی هەژار، ئاخ!
ئەی ئەوەی قەومانی بەش بەش کرد بە پێی خاک و زمان،
دای بە هەر قەومێ نگین و تاج و تەختی حوڕ ژیان!
کوا نگینی بەختی من؟
کوانێ تاج و تەختی من؟
بۆ لە خاکی پاک و زاری بێ گرێم،
غەدر ئەکەی؟ نابەخشی پێم؟
یا ئیلاهی حەققی خۆم داوا ئەکەم:
کوا نگین و تەختەکەم؛
بۆ لە عەرشی دادپەروەر، بۆ دڵی کوردی هەژار!
تاقە تیرێکی ستەم عەکسی بکات و بێتە خوار؟
ئۆف، هەزار ئۆف! ئاخ، هەزار ئاخ!
خالیقی کوردی هەژار، ئاخ!

ئیلهامی هاوار

دەروێشێکم دی لەسەر دەخمەی شا
- شای سەلاحەددین - بە کوڵ ئەگریا؛
هاواری ئەکرد، ئەیلاوانەوە!
دڵی ئینسانی ئەتاوانەوە!

***

دەروێش میرێک بوو خێوی تەخت و تاج
چەرخ لێی وەرگەڕا کەوتە بەر تاراج
ئەی چەرخی غەددار، ئەفسەربازیچە،
بە حەسیرگیری فەرش و قاڵیچە،
سەری ڕاهاتووی تاجی سەربەستی
کەی ئەنەوێ بۆ زیندان پەرستی؟
سنگێ کە تەختە جێگای ئارامی
کەی قنیات ئەکا بە بای ناکامی؟
وەک شێر نرکانی، وەک ئاگر هەڵچوو
زنجیری پچڕان، لە زیندان دەرچوو!
گەلێ هەڵمەتی برد بۆ پێچکەی تەخت
بەڵام نەخووسا بەردی دڵی بەخت،
گەلێ کێشای دەست بۆ جقەی ئەفسەر
بەڵام ناوچاوی نەینووسی زەفەر!
سەری خۆی هەڵگرت، ڕووی کردە شاران
توێشووی ڕێی تەنیا عەشقی کوردستان!

***

ئێستا لە دەشتی شام لەسەر قەبری
باپیری گەورەی، بۆ وڵات ئەگری،
بۆ وڵات ئەکا شیوەن و هاوار...
کوردە غیرەتێک زینهار! سەد زینهار!
بە کۆمەڵ بگرن گوێ لە هاواری:
کۆمەڵ جەلب ئەکا ڕیققەتی باری!

گۆڤاری «هاوار»، ژمارە ١٠، لاپەڕە ٥
1932/10/23

کوردستان

کوردستان! جێگامی، جێی هەزار ساڵەم؛	پەروەردەی ئەم دۆڵ و سەرلووتکە و یاڵەم!
هەناسەم تێربۆنی بای کوێستانتە،	دوو لێوەم پاراوی بەفراوانتە،
سرنجم ڕاهاتووی زیوی زەڕکەفتە،	بە زەردەی سەر بەفری ئێوارەوەختە؛
گوێم فێرە بیستنی خوڕەی قەڵبەزە،	لەو عاستەی ژوور بەفرە، داوێن گیای سەوزە؛
زمانم پشکووتووی قسەی جوانتە،	قسەی ناو گۆرانیی شاخەکانتە،
هیی ناو چیرۆکی گوێ ئاگردانتە،	هیی ناو لایە لایەی مناڵانتە!
قوڵپێ با خوێنی ناو دەمارەکانم،	بە زەبری عەشقی تۆ ئەیدا، ئەزانم!
عەشقی تۆ، ئەی دایکی خۆم و هاوخوێنم	هەر لە پشتی باوکا چووە هەوێنم،
ئەشچێتە هەوێنی کوڕ و کوڕەزا،	تا تاقێ کورد مابێ لە چیای بەرزا!
***
کوردستان! ئەگەرچی دوورە دنیای تۆ،	دۆڵ و دارستانی چۆڵ و تەنیای تۆ؛
دووری لە شارستان، لە ژینی تازە،	لە شەوی ڕووناک و پڕ لە ئاوازە،
پڕ لە پێکەنین و پڕ لە نەنووستن،	پڕ لە سووڕانەوە و پڕ لە کۆڕبەستن...
ئەگەرچی تۆ دووری لە ڕۆژی شاران،	ڕۆژی پڕ لە گەردش، هاتوچۆ و جووڵان،
ڕۆژی پڕ لە زانست، پڕ لە فەننی جوان	کتێب و ڕۆژنامە، هەیکەل و مەیدان!
ڕۆژی پڕ لە خۆراک بۆ گیان و بۆ لەش،	ڕۆژی پڕ لە ئافرەت، پڕ لە باغچەی گەش...
ئەگەرچی تۆ دووری لەم گشت جوانییە،	جوانییەکی تر هەیە کوردستانییە:
جوانییەک کە دەستی هونەری یەزدان	نەخشی کێشاوە، نەک سەلیقەی فەننان!
جوانییەک: کۆن نابێ هەرگیزاوهەرگیز،	زستان و بەهار و هاوین و پاییز:
جوانیی شاخی سەخت و دۆڵی قووڵ و مەنگ،	ملەی بەرز، پلەی خز، دەربەندانی تەنگ،
مێرگی سەوز، چەمی خوڕ، دارستانی چڕ،	دێی بناری دەشتی پەناگردی خڕ،
دەعبای ناو ئەشکەوت و ماسیی گۆمی شین،	باڵداری ڕەنگاوڕەنگ، پەپوولەی نەخشین!
***
بەڵێ! ئەگەر بێت و ڕۆژێ لە ڕۆژان،	لە کۆشتا لێک بدەن جوانیی هەردووکیان،
ئەو حەلە سەرانسەر ئەبێتە بەهەشت،	لە لووتکەی شاختەوە تا پانتاییی دەشت!
کوردستان، کوردستان، کوردستانی جوان!	درەنگیش بێتە دی ئاواتی گۆران
دەربەست نیم، سێبەری پیرە داربەڕووم،	ئەو تاوەی ئەشکێنێ تاسە و ئارەزووم:
کە ماویە ڕۆژی زەرد بگاتە دەم کەل،	لای ژوورووی سەرتەوە ئەجریوێنێ مەل؛
پۆلی ژن، زەرد و سوور، ئەکشێ بۆ ناو ڕان،	شوان ئەڵێ بە شمشاڵ: «هەوری لار، ئامان!»
بەڵام ئەگەر بێت و بە دوو چاوی خۆم	بتوانم ببینم بەری هیوای تۆم،
ئەو حەلە: کوردستان، کوردستانی جوان،	هەڵپەڕین لە من و بەستە لە ژیان!

جەژنی نەورۆز

بە سووڕێکی تر ئەستێرەی ئینسان گر،	قەومی کۆنی خستەوە جەژنی ئاگر،
کام قەومی کۆن، کام جەژنی بەرز و پیرۆز؟	قەومی مادی! جەژنی بڵندی نەورۆز!
ئەو نەورۆزەی کە هەزاران بەهارە،	لە دێی کوردا گڕی ئاگری دیارە،
باوباپیرمان، هەتا ئەڕۆن پشتاوپشت،	لەم ئاگرەیان دەورە داوە، چین چین، گشت!
لە چواردەوری ئەم ئاگرە: ڕەنگاوڕەنگ	کۆڕ گیراوە، بە پێکەنین و ئاهەنگ؛
بانگی شێوان هەتاکوو بەربەیانی،	چۆپی بووە و بەزم و نۆش و گۆرانی!
لەوسایەوە، تا ئێستاکە بەم چەشنە:	هەموو سەری ساڵی تازەمان جەژنە؛
میوانی کۆن بەڕێ ئەکەین و تازە،	بە پێکەنین ئەگاتە بەر دەروازە!
خۆشیت هێنا و فەڕت هێنا و شیرینی...	تۆ بۆ ئێمە بەهەشتی خەوبینینی!
بە هاتنت بای بەستەڵەک، بەفری دەشت،	گیانی سپارد؛ گوڵی ڕوا جێگای گەشت
لە تاریکی، لە چواردیواری زستان،	سەرفەراز بیت، سەرفەراز بوو مەلی گیان!
ئێستا - ئۆخەی! - ئاسمانێکە و هەتاوێ،	گیایە و گوڵە و مەلە و خوڕەی چەماوێ
چی خۆشترە لەوەی تەبیعەت جوان بێ؟	ماوەی سرنج پاناییی گشت ئاسمان بێ؟!
گیانی سەرمەست، باڵداری ڕێی هیوا بڕ،	بەرز بێتەوە بە پەڵەی هەور بدا دڕ؛
بفڕێ، بڕوا بۆ کوردستانی ئاوات،	ماندوو نەبێ، هەر بڕوات و هەر بڕوات
هەتا ئەگاتە لووتکەی شاخی سەربەست،	بێ زنجیریی گەل ئەبینێ و ئەبێ مەست!

دیاریی خوای شەڕ

دیاریی خوای شەڕ: خەشمە و قینە،	دوشمنییە و ڕقە و کینە،
بەدخواهییە و نیهادی پیس:	باری لێکدانەوەی ئیبلیس!
دیاریی خوای شەڕ: پڕ بە دڵ ترس	یەک زمان و سەد هەزار پرس؛
گومان لە ڕاست، بەڵام باوەڕ	بە درۆ: «ئاخ، دیاریی خوای شەڕ!»
دیاریی خوای شەڕ: ڕەنجە و ئازار،	مەرگی لەشکر، وێرانیی شار؛
بۆ دایک: تاقانە کوشتن،	بۆ کۆرپەی ناز: هەتیو خستن!
خوای شەڕ ئینسان لە هاوجینسی	ئەکا بە گورگێکی برسی؛
ئاگر، قورقوشم، غازی خنکێن	ئەداتە دەستی و پڕ لە جوێن
ئەکا دەمی و پێی ئەڵێ: عەرش!	بۆ بن دەریای تاریک و ڕەش
بۆ ناو هەور و برووسکەی بەرز،	بۆ جێی دووردوور لەسەر ڕووی ئەرز...
عەرش! وەک دڕندە، وەک هار عەرش!	دنیا ڕەنگ کە بە خوێنی گەش!
پەلامار دە، دەستوبرد کە،	بگرە، ببڕە، بدڕە، ورد کە:
قەڵا، تەلبەن، شوورا، سەنگەر؛	حەیوان، ئینسان، شاری، عەسکەر،
ژن، پیاو، پیر، جوان، دەست، قاچ، سنگ، سەر...	پێشێل کە هەرچیت دێتە بەر!
بێ سووچ بکوژە، سەربەست دیل کە،	دەرگای مێشک و دەم کلیل کە،
کۆمەڵ برسی، وڵات لات کە،	نەخۆشیی زۆر، دەرمان قات کە،
قوتابخانە، بیمارستان،	کۆگای فەن کردی کۆن و جوان
شوێنی بەکەڵک گشت خاپوور کە،	بنچینە و بان خوار و ژوور کە!
دەزگای شارستانی تێک دە:	ئەمڕۆ ڕۆژی مەحشەر لێک دە!

ڕۆڵەی بێ دایک

نە ئاخ لە سینەدا ئەخواتەوە پەنگ،	نە فرمێسک ئەتوانێ بڕژێ بە بێ دەنگ
نە زمان ئەوەستێ لەمە زیاتر،	نە قەڵەم وەک لاشەی مردووی سارد و سڕ
نە فام لە جێگای خۆی ئەمێنێ، نە هۆش؛	دیمەنێ من بینیم بەرد دێنێتە جۆش
کێ دایکێ ئەتوانێ بێنێتە بەرچاو،	بە مەرگی تاقانەی جەرگی هەڵقرچاو،
دامابێ لە دەشتێ؛ هاواری بە کەس	نەگا هیچ، هەر خۆی بێ و مەیتی کوڕی و بەس!
ئا، سەیری دیمەنی وەها کاریگەر	کام ویجدان ناداتە بەر نووکی نەشتەر؟!
بەڵام ئاخ، ئەوەی من دیم بەم دوو چاوە	مەینەتێکی سووکە ئەمەی بەلاوە:
نەک دایکی کوڕمردوو، دیم کۆرپەی ساوا	لای مەیتی دایکیا، فرمێسک لە چاوا،
کەوتبوو بە بێ شیر، بێ لاوانەوە،	ناو جەرگی ئینسانی ئەچووزانەوە!

ناڵەی بێکار

تا هێزی بزووتن لە لەشما بەگوڕ بوو،	من کوڕ بووم بۆ ئاغا و ئاغا باوکی کوڕ بوو؛
لە «ماندوو نەبوون»ی سەرایشم واق وڕ بوو،	عەماری لە بەری تەقەلام پڕپڕ بوو
«نامەخوا!» و «ئافەرین!» سەری لێ شێوانم،	دڵسۆزی بۆ ئاغا ئەوەندەی ڕەتانم:
تا ڕادەی ئەوپەڕی شەکەتیی گەیانم!	پەکم کەوت... نەخۆشیی لەشی تێک شکانم!
نەخۆشی ناوجێ بووم: بێ شۆربا، بێ دەرمان،	بۆ زمان تەڕکردن «نەختێک ئاو!» ئەمناڵان،
بەر گوێم کەوت باوکی کوڕ «نەک ئێستا، هیی جاران!»	قیڕاندی: بۆ نایبەن فڕێی دەن لە کۆڵان!
ئەو دەستەی لە کۆڵان گەیشتە فریای من	دەستێ بوو بە تۆز و عارەقی ئیش چڵکن؛
زۆر دوور بوو لەو دەستە خاوێنەی وەک هیی ژن،	پارووی چەور ئەگلێنێ بێ ڕەنجی ئیش کردن!
ئەو دەستە چڵکنەی دوولێوەی تەڕ کردم،	دڵۆپی فرمێسکی کەوتە سەر ڕووی زەردم،
بە قووتی دەمی خۆی ڕایگرتم نەمردم:	ڕەنجبەر بوو، نۆکەر بوو، هاوپیشەم، هاودەردم!
تا ڕۆژی کەوتنم گەیشتە شەش و حەوت،	ژوورسەری بەرنەدام هاودەردی بێ سرەوت؛
بە زەبری دڵسۆزی ئەوەندەم نزیک کەوت:	پەتاکەم تووشی بوو لە لاما ئەویش خەوت!
وا ئێستا ئەو کەوتوو، من لە جێ هەڵساوم،	کوناوکون ئەگێڕم لەشی تێک شکاوم؛
لە فرمان ئەپرسێ: زمانم، گوێم، چاوم	بۆ قووتی ڕۆژی خۆم، هیی هاوڕێی داماوم!
فرمانێک، قەی ناکا قورسیش بێ بە شانم،	لەژێریا لێک دەرچێ گشت جومگەی ئێسقانم،
هەر تیا بێ چەن فلسێک، هیچ نەبێ بتوانم:	نان بکڕم بۆ خۆم و بۆ هاوڕێی نیوگیانم!
فرمانێ، ئەی کۆمەڵ! فرمانێ، فرمانێ	بۆ دەردی بێکاری چارەیەک، دەرمانێ،
زۆر شەرمە لە چەرخی بیستەما ئینسانێ	بێ ئیش بێ و سکی خۆی هەڵوشێ بۆ نانێ!

بۆ هیوای کوڕم

هیوا! مەگری، هەنیسکی نیوەشەو بەس هەڵدە، بەس بگری!	لە چاوی بێ قەرارم بۆ چی دەرمانی وەنەوز ئەبڕی؟
کوڕی خۆم! کۆرپەڵەم! میوانی دنیای تازە خوڵقاوم!	ئەدا گریەت بە زەربەی چز، لە ڕۆحی پڕ گلاراوم!
چییە ئەم گریە بێ غایە، کڕووزەی نیوەشەو خورپێن؟	چییە ئەم قەترە وردانەی لە چاوت بێ مەئال ئەڕژێن؟
لەگەڵ ئەو غونچە ساوایەی لەسەر خەڵفی بەهار ئەڕوێ	چییە فەرقت؟ لەبەرچی ئەو هەتاکوو سیس ئەبێ ئەنوێ؟
وەکو ئەو بەرخە بچکۆلەی کە هەر ئێستا لە دایک بوو،	لەبەر چی نەشئەیی یاری هەڵت ناداتە سەر پاشوو؟
ئەڵێی ئەو زەڕنەقووتەی پەپکەمارە فەرشی هێلانەی:	چ ئیشێکە، کوڕم، بۆ چی لەسەر ئەم هەڵکڕووزانەی؟
چییە تو خوا؟ چ سیڕڕێکە وەها مەحکوومی گریانی،	کە تۆ هێشتا لە خەم ناگەی؟ لە مەعنای گریە نازانی؟
ئەگەر وەک باوکە حەسرەت دیدەکەت زەهرت بچێژایە،	زەمان گەردی ئەمەلتی گشت بە دەم باوە بپێژایە؛
لە ناو کڵپە و بڵێسەی نائومێدی و حەسرەتا یەکسەر،	بسووتایە بەهاری عومری جوانیت: هەم گوڵ و هەم بەر!
بەڵێ، ڕۆڵەم، ئەگەر وەک من کەمێک بەدبەختیی ئیدراکیش،	لە تۆیشی ڕەش بکردایە، نەوەک شەو، ڕۆژی ڕووناکیش،
حەقت بوو عەرش بلەرزێنی بە ناڵەی ڕۆحی پڕ ئێشت،	لە ئەستێرەی سەما بپژێنی فرمێسکی دڵی ڕێشت!
حەقت بوو ئەم هەموو گریانی نامەفهووم و بێ مەعنا:	زمانی بەست و تەقریری شکاتت بێ لە دەست دنیا!
حەقت بوو بێ وچان بگری بەسەر تاوانی باوکیما،	بەحر پڕکەی لە تف، بیدەی بە ناوچاوانی باوکیما!
بەڵام، ڕۆڵەم! کە تۆ ئێستا لە فەجری زیندەگانیتای،	لە بەر دەرگای تەلیسمی بەختی مەجهوول و نیهانیتای:
بە چی مەعلووم بە شوێنی هیی منا ئەڕژێ چەمی عومرت؟	سەراسەر پێکەنین و خوڕڕەمی نابێ خەمی عومرت؟
بەڵێ، بەرخم! ئەگەرچی هەر وەکوو یەک ژینی گشت لایە	لە بەینی بێشکە وو قەبرا، بڕینی عەینی ڕێگایە!
هەموو هەر قافڵەی بێ ئیختیاری سەرزەمینێکین	هەموو دێین و دەڕۆین، تاکوو ئەگەین، یەعنی ئیتر ئەمرین،
وەلێ کۆچی ژیان کۆچێکی پڕ سیحر و پڕ ئەفسوونە:	لە یەک سەرچاوە دوو قەترە: یەکێ لێڵە، یەکێ ڕوونە!
هەیە وەک من بە سەر دڕکا ئەنێ هەنگاوی ئاوارە،	هەیە هی وایش کە فەرشی ژێری پێی ئاوریشمی گوڵزارە!
ئەوەندەی ڕۆحی مەئیووس و مەلوول تاریک ئەکا دنیا،	ئەوەندەش نوور لە ڕۆحی شادەوە ئەڕژێ بەسەر سەریا!
کوڕم! هەر وەک لە ئوعجووبەی ژیانا بەختی بەد ئەگری،	شتێکیش - بەختیاری - پێکەنین گرتوویە چوار دەوری!
بە خۆڕایی مەترسە، خەم مەخۆ، مەگری لە ئێستاوە!	بە چی مەعلووم کە چی لەو تەختی ناوچاوانە نووسراوە؟

یار

یار، یار!
شیرین لەنجە و لار!
چاوم ڕوا،
سەبرم سوا،
هێزم لێ بڕا،
هەر نەهاتی، دەرنەکەوتی،
بۆ چی تو خوا؟
یار، یار، شیرین لەنجە و لار!

***

ژماردم گشت ئەستێرەی شەو،
تاق تاق کەرەم کردە خەو؛
لەبەر کزەی بای سارد تەزیم،
لەگەڵ گەڵای درەخت لەرزیم،
ئاونگ وەک گیا تەڕی کردم،
هەر نەهاتی، ئەوا مردم...
چارەڕوانم،
پەرێشانم
پەرۆشە گیانم...
سا بمگەرێ هێزی ژیانم...
یار، یار، شیرین لەنجە و لار!

***

نیگام تینووی تەماشاتە،
دادووراوی سەر ڕێگاتە،
گوێم عەزرەتی ترپەی پێتە،
هەمیشە ئاراستەی ڕێتە،
دڵم پڕ تاسە و پەرۆشە،
دۆزەخێکە و گەرمی جۆشە،
یار، یار،
دەرمانی ئازار!

دوا سرنج

بۆ قژزرەدی بەردەرگا، لە سەرەڕێی بەندیخانەما لە مووسڵەوە بۆ هەولێر

ئەی قژزەرد! ئەی بەژن و باڵا کەڵەگەت!	بۆ کز ڕاوەستاوی بەرامبەری من؟
بۆ دەستت ناوەتە ژێر چەنەی خەفەت،	لە عاستی دیمەنی دەربەدەریی من؟
***
ئەو چاوە کاڵانەت نیگای دەربەست بوون	لەبەرچی ئەگرنە گرفتاریی من؟
سرنجت ڕووی دەمی پرس کردنی ڕوون	ئەکاتە کەلەپچەی دەستی دیاریی من؟
***
ئەبینم: پەپوولەی نیازی گفتوگۆ،	دوودڵ ڕاوەستاوە لە سەر گوڵی لێو:
ئاخ، خۆزگە هەڵئەفڕی، ئەمزانی ئاخۆ	ڕاسپێریی چی پێیە بۆ گیانی پەشێو؟
***
ئەی قژزەرد! بە بەژنی ناودەرگاگرتووت،	هەروەکوو پەیکەری شۆخی خەم خواری!
مەلێ بووم لە باخچەی هونەرا بێ جووت،	بۆ جوانیم ڕێک ئەخست شیعری دڵداری!
***
بەڵام ئەهرەمەنی گەڵای باخ سیس کەر	بێزارە لە جووکەی دەنووکی کوردی؛
ڕاوکەری دارستان لە باڵدار پیس کەر	جێی چینەی لێ تەنیم بە داوی وردی...
***
وا ئێستا ئەبینی گیرۆدەی داوم؛	لە بەردەم جوانێکی وەک تۆی دڵ نەرما،
لەگەڵ «گارد» لە «پاس»دا ڕاوەستێنراوم،	تا داخی گرانتر خول با لە سەرما!
***
ئەی قژزەرد، ئەی گەردن بە ناز لارگرتوو،	دیوێکم لە پاسا تۆی، دیوێک باخە؛
ئەکەمە هەچ دیوێک نیگای ئارەزوو:	بۆ گیانی «قەفەسی»م سەرچاوەی ئاخە!
***
بۆ لای باخ ئەڕوانم: بەهار وەک پەری	فستانی گیا و گەڵای سەوزی پۆشیوە؛
زەرد و سوور گوڵباخی داوە لە سەری؛	ئارەقی سەر کوڵمی دڵۆپی زیوە!
***
بۆ لای تۆ ئەڕوانم، قژزەردی نازدار،	ئەبینم دوو چاوی ناو ڕیزی برژانگ
پرشنگێک ئەگرنە نیگای گرفتار،	نەمدیوە لە گۆمی بەر تریفەی مانگ!
***
پرشنگی نیگایەک کە لە ڕووی ڕووناک	هەڵئەستێ و تیژ ئەکشێ تا ناخی دەروون،
کڵپەی نوێ ئەخاتە کوورەی عەشقی پاک	دەفری گیان لیپ ئەکا لە خۆزگەی بەربوون!
***
بەڵام ئاخ، دوو گاردی چاو لێم داپچڕاو	چەپ و ڕاست وەستاون بۆم دوشمنانە،
کەلەپچەی لە دەسما تون کلیل دراو	نیشانەی ڕێگامە کە بۆ زیندانە!
***
هەر ئەوەم لە دەست دێ، هەتا ئەتوانم،	ئا لەم هەڵوێستەدا، هەل بە کار بێنم؛
وەک تینووی چاو لە ئاو بە کوڵ بڕوانم؛	ئەو چاوەی تێم بڕییت نەیترووکێنم،
***
بۆ ئەوەی بتوانم لە پەردەی بیرم	نیگارێ هەڵکەنم شێوەی لێت بچێ؛
تا هەرچەن گازی گرت لە لەش زنجیرم	ئازارم سووکتر کا خەیاڵی کچێ:
کە شۆخەو قژزەردە و باڵا ڕێک و بەرز،	#
خەم خواری نەناسە وەک فریشتەی عەرز!

بەردەنووسێک

لەسەر کێلی گڵکۆی گەورەکچێک هەڵکەنراوە
لە خاکی گڵکۆما ئەی گۆڕستان گەڕ
ئاخێک بنێژە؛
بە کێلی مەڕمەڕما فرمێسکێکی تەڕ
لە چاو بڕێژە!
لە دنیای ڕووناکتا منیش گیانێ بووم
لە لەشی جوانا؛
وێنەی پەپوولەیەک ئەهاتم، ئەچووم
بە ناو گوڵانا!
 
کۆشی گەرمی دایک جێگای نازم بوو،
گیان بووم لای باوک؛
ناوبانگی چاوڕەشی ڕشتەی ڕازم بوو،
بووبوو بە لاوک؛
 
بەڵام ئاخ کە ناڵەی لاوکی لاوان
زوو مەستی کردم،
بە ڕێی عەشقی پاکا نام مل و تاوان
بۆ لاڕێی بردم!
 
لاوێکی نامەردم تووش هات لە ڕێما،
بە سوێن و پەیمان،
وەک ڕەشمار پەپکەی خوارد، نوست لە ناو جێما؛
ئابڕوومی تکان!...
 
پاش ئەوەی ماری پیس زەهری خۆی ڕژان،
کشایەوە کون؛
هۆی شەرمی لە باوکم کرد بە مایەی ژان
کەتن کەری ون...
 
ڕووی نیازی زەردی دایک و باوک و خۆم
بێ سوود کەوتە گەڕ،
خۆیشی چەشنی باوکی تفی هەڵدا بۆم،
گوێی لێ کردین کەڕ!
 
ئەو کوڕ بوو، سەرەڕای ئەوەش دەستدار بوو،
بە دەستووری گەل
ناپاکیی کردەوەی دوور لە پرسیار بوو،
بەڵام، ئاخ ئەجەل!
 
منی «کچ» مامزی بەندیخانەی ژین:
سزای تاوانم،
بە دەستی باوکی خۆم چووم بە سەربڕین!
پرچی پەخشانم،
 
تلا لە خوێنەوە و کەوتە سەر چاوم،
ئیتر نەمبینی:
لە جەرگی باوکما سەری بڕاوم
چۆن بوو برینی؟
 
یان دایکی دڵسۆزم وێرای بە بێ شەرم
بۆ جوانەمەرگی
وەک دایکان شیوەنێک بگێڕێ بە گەرم؛
ڕەش کا بۆی بەرگی؟

قالە مرد

عاسمانی شینی ئەیلوولی قژزەرد!	نازانی تینووی فرمێسکە ڕووی هەرد؟
نازانی کزەی هەناسەی بێ تین،	چەند گەڵایەکی زەردی بۆ هانین:
بە ڕەنگی فرمێسک لێیان نووسرابوو،	قالە مرد، هەی داخ، باخ بەرەڵڵا بوو؟
شاغونچەی خەڵفی تافی جوانی،	بوو بە داخی دڵ گەڵاڕێزانی!...
عاسمان سا بگری بە بێ هیوایی،	فرمێسک بڕێژە: تک تک، ئەسپایی!
فرمێسکی تک تک، لێکدانەوەی مەنگ،	نیشانەی جۆشە بۆ دڵی زۆر تەنگ!!
قالە مرد، قالەی ئایشەخان و کورد،	قالە نا، دایکی قالە مرد، کورد مرد؟
قالەی خوشکان و قالەی خزمانی	ڕووناکیی چاوی گشت سلێمانی!
کزەی بای مەرگی پێش وادە دای لێی،	ئیتر ئێجگاری تاریک داهات جێی،
تاقە ترووسکەی وەجاغی بوو، ئاخ!	تاقە نەمامی ناوباغی بوو، ئاخ!
لە ناوەڕاستی شەقامی عومرا،	ئایشەخان، سا مەرگ! قالە ون کرا...
قالە تیری مەرگ پێش وادە پێکای،	ڕۆڵەی گەورەت مرد، ئای ئایشەخان ئای!
نا، نەمرد قالە، تەنیا قالەی لەش،	کەوتە ئەودیوی پەردەی ئەودیوڕەش؛
بەڵام قالەی گیان، قالەی دروستی،	هەرگیز ون نابێ لە باغچەی هەستی!
یادی گەورەیی و شیرینی و چاکی:	بەڵگەی مانە بۆ ژیانی پاکی!

لە بەندیخانە

تاوانم کرد، گەل پێوەی نام مۆری ناپاکی،	بۆ زیندانە کۆچی ژینم، دنیای ڕووناکی!
وتم: گەل، نەء! گەل فرۆشی دەزگا و دووکان گێڕ	عاری تێرپۆش، خەوشی برسی موو بە موو ژمێر!
دزی تێر و بێ پێویستی ناردە سەر برسی،	وتیان دزە و پرسیارێکی زۆریان لێ پرسی
کابرای برسیی بێ تاوانیش مل کەچ و سەرشۆڕ	چۆنیان لێ ویست بۆی هەڵڕشتن وەڵامێکی زۆر!
کار تەواو بوو، قۆچی دزی، بوو بە سندووق بڕ؛	مێشک ماندوو، دڵ بریندار، گوێ لە توانج پڕ
لوولەی تفەنگ لە بڕبڕەی پشتی قایم بوو،	تەقەی پۆستاڵ بە شوێنەوە: هەر هات و هەر چوو
ئەوا ئێستا باغچەی ژین و شیعر و خەیاڵی	بوو بە ژووری بەندیخانەی تاریک و خاڵی!
سا خوات لەگەڵ دنیای جوانی! دنیای ڕووناکی!	تاوانم کرد، گەل پێوەی نام، مۆری ناپاکی!
ئیتر من هیچ نە ئادەمیم، نە نیشتمانی،	نە ئەندامی ئەم کۆمەڵەم، نە کوردستانی
نا، بۆ کوردێک کفرە ئێستا کوردستان وتن،	چەرچیەکانی ئیستعمارم لێ ئەبنە دوشمن!
لە عێراقا و بەقانوون و پێڕۆی عێراقی:	کوردێک گیرا و بەند و زنجیر کرایە لاقی،
حەقی وەک کورد هەر نەبووە و هی وەک عیراقییش	بزر ئەکا، لە بەندیشا و لە پاشی بەندیش!
***
ئێستا من و خەڵقی ئەودیو ئەم چواردیوارە	لە بابەتی جوێ شێلراوە هەستیمان، دیارە!
ئەوان چەشنی فریشتەن و بێگەرد و پاکن،	دنیا هەر بۆ ئەوان خوڵقا ئەوەندە چاکن!
بۆیان هەیە بەپێی دڵخواز بخۆن، بنۆشن،	سەربەست بژین، بەختیاری پێک پێک بنۆشن،
گوێ بگرن تێر لە ئاوازەی مۆسیقای شیرین،	کۆڕی بەزم و ئاهەنگ بکەن پڕ لە پێکەنین،
بەناو جوانیی تەبیعەتا بێن و بچن مەست،	بۆ کام میوەی زۆر سەرچڵە درێژ بکەن دەست
بەڵام من و وەک منەکانی بەندیخانە،	دروست بوونمان لە قوڕێکە ئەهرەمەنانە!
بۆ تاریکی، بۆ شەرم و عار، بۆ خەم خوڵقاوین،	لە بەهەشتی ئەودیو دیوار بێ بەش کراوین!
مانگ و ڕۆژ و ئەستێرەی خواش لەگەڵ دەشت و دەر،	قانوون ئەڵێ: قەدەغەیە دەرحەق تاوان کەر!
***
ئەی مانگ و ڕۆژ، ئەستێرەی شەو، هەڵمەیەن ئیتر	بۆ ئەودیوی بە نهێنی لە تاوان کەر پڕ!
بۆ ئەودیوی بە ئاشکرا فەزیلەت فرۆش،	لە پەناوە پاسکەری دز، واعیزی سەرخۆش!
بۆ ئەودیوی شێخ و مەلا بەشی زۆر جاسووس،	زوربەی ئاغا بە پێست مەرد و بە ئێسک بێ نامووس
بۆ زۆرداری ناوخۆ دڕ و لەلای بێگانە	دەست لەسەر سنگ لەبەر ئەکەن جلی ژنانە!
بۆ ئەودیوی کە زۆر پیاوی گەورە و ناوداری	گیانی چەور و چڵکنە وەک لەشی هەژاری!
بۆ ئەودیوی پڕ لە درۆ و پڕ لە دەسیسە،	بۆ ئەودیوی کە هیچ نەبێ وەک ئەم دیو پیسە!
ئەی تیژگی ڕۆژ! ئەو وڵاتەی کۆمەڵی پاکە،	ئەندامێکی وەک منی تیا ئازاد و چاکە؛
ئەندامێکی وەک منی بۆ شیعر و ئەدەب زاو،	تیا نابێتە پارەدزی برسی و ناتەواو!
دزی برسی یان تەمەع کار! دەوری فرمانی	ناگرن، هەتا بە قوڕ بگرن ماڵی وێرانی!
ئەو کۆمەڵەی خواپێداوە، خاوەن بەهرەی فەن	بۆ پیانازین بەخێو ئەکا، نەک ڕیسوایی و پەن!
بولبولێ بووم ئامادە بووم هەتا بمێنم	بە نانی وشک، بەرگی پەڵاس، بۆ گەل بخوێنم
بەڵام گەلی بە شرینقە خەو لێ خراوم	گوێی نەدامێ هەتا کەوتم، چڵکن بوو ناوم!
***
ئەی تریفەی مانگی سپیی دەرکی دەلاقە،	با پیس نەبی، خۆت مەدە لەم کوردی عیراقە!
وڵاتەکە داگیرکراو، نەتەوە دیلە،	باو لای دوشمن: نامەردێتیی، مەردیی زەلیلە!
کای لەبەر سەگ دانراوە، ئێسقان بۆ ئەسپە!	سەر لە جێی کلک بەند کراوە، کلک لە سەر چەسپە!
شێوێنراوە بە دەستی قەست شیرازەی کاری،	تا ئاسان بێ بۆ سوورفلی چرچ، ئیستیعماری؛
وەک بزن مژ دەم بنێتە جواناوی نەوتی،	لێی دەرهێنێ دوا دەنک و فلسی دەست کەوتی!
ئەی مانگی بەرز، سا هانا بێ، مل بنێ بۆ دوور،	بۆ وڵاتێک جێی نیزام بێ و سەربەست و ڕووسوور،
بۆ وڵاتێک هاونیشتمان تیایا ئازاد بێ،	ژیری دڵسۆز باوک بێت و گەلیش ئەولاد بێ!
هەر ئەندامە بە پێی بەهرە و لێهاتنی خۆی،	ماوە و جێگای فرمان کردن ڕێک خرابێ بۆی
ئیش بکات و نان بخوات و بەرگی خۆی بدڕێ،	بە بێ ئەوەی ناچار ببێ ڕێی تاوان بگرێ!
ئا لەو خاکە پرشنگ ڕێژیی پرچی زێڕینت،	ئەی مانگی جوان سەنگین ئەکا نرخی بینینت!
***
ئەی ئەستێرە! ئەستێرەکان! بەرز و گەش و دوور،	ئەگەرچی من ناتانبینم لەبەر سەقفی ژوور،
بەڵام دیارە، ئێستا جوان جوان چاو ئەترووکێنن،	ڕووی ئاسمانی شینی ژوور سەر پێ ئەکەنێنن!
ئاخ، نازانن خاوەن چێژان، فرمێسکی چاویان	ڕێگا نادا بڕواننە زینەتی ئاسمان،
لەم وڵاتەی کە ڕووی خاکی گوڵ گوڵیی داغە،	برینی جەرگ لە باغچەیا لە جێی گوڵباغە!
خواتان لەگەڵ، ئێوەش بڕۆن، لێرە ئاوا بن،	با نەکەون وەک من کەوتم، ئەستێرەی چا بن!
***
ئەی دنیای جوان، دنیای بەهار، دنیای ڕووناکی!	تاوانم کرد، گەل پێوەی نام مۆری ناپاکی،
فڕێی دامە پشتی دەرگای ئاسن و پۆڵا،	لە ژوورێکی تەنگەڵانی تاریک و چۆڵا،
لەگەڵ ئەوەی گیانم تیایە بە هەناسە و نەبز،	ئەڵێی مردووم خزاومەتە ژێر ئەلحەدی قەبز؛
بە قەد کونی دەلاقەکەم ئاسمان دیارە،	ئەمە هەموو ناونیشانی ڕۆژی بەهارە:
بۆ بەندییەک کە زیندانی دڵی خەمباری	دوا دەلاقەی گیراوە لە ڕۆژی بەهاری،
بۆ بەندییەک کە پەیوەندی لەگەڵ دنیای دەر	بەدەستی «داد » پچڕێنراوە؛ هاوڕێ و برادەر
لە کردەوەی ناشیرینی لێویان گەزیوە،	لە هاوڕێیی و برادەریی دەستیان سڕیوە
بۆ بەندییەک، کە هیچ نەبێ تا بەرەڵڵا بێ،	بەپێی قانوون کۆشی مناڵ، مناڵی نابێ
کوڕی خەرجیی لێ وەرناگرێ، کۆشی نابینێ،	کچی ساوا - کێ چوزانێ - هەتا بمێنێ!؟

وەڵامی پرس

پێشکەشە بۆ: ئی. ئی. ڤاسیلییڤا، لە پزیشکەکانی نەخۆشخانەی کرەملین، لە مۆسکۆ

ڕاکشابووم لەسەر پشتم،
دوکتۆرەکەم
ماری شێرپەنجەی ئەکوشتم...
 
ناڵێم: وەک دایکێکی دڵسۆز
فرمێسکی بۆ هەڵئەڕشتم،
بەڵام، تەواو وەک کچی خۆم،
دەستی ئەخستە ناو مشتم،
بە چاوی پڕ لە هەستی جوان
ئەیکرد تەماشای سروشتم،
ئەیپرسی لێم: «بۆچ وا ماتی؟
بۆچ هەمیشە خەمبار دیاری؟»
بۆ من ئەم پرسە وەک هەنگوین
ئەتکایە سەر لێو لە زاری
بەڵام بۆ خوشکانی بەردەست
سیس کردنی گوڵ بوو کاری...
دوو سێ کچ بوون وەک دوکتۆر خۆی،
خەمخوارییان لێ ئەباری،
نەک هەر بۆ تیماری دەردم،
بۆ چارەش، بۆ باغچەی زەردم!

***

بەڵێ، دوکتۆر! خوشکان! ماتم،
هەر من نیم ماتی وڵاتم،
لەناو هەزارانا، تاک تاک
لێومان هەیە پێ بکەنێ
لای ئێمە بۆ دنیای شادی
وا تازە خەڵک هەنگاو ئەنێ!

1962/05/25

بۆ گوڵی لاولاو

بە کوڵ گریان لە چاوم دێ، گوڵی لاولاوی ڕەنگاوڕەنگ!	لە بەرچی سیس ئەبی وا زوو؟ چییە ئەسبابی ژاکانت؟
هەموو تاوێکە ڕۆژ هەڵهاتووە، بۆ چی وەها بێ دەنگ	ئەژاکێی؟ تۆخوا، ئەی گوڵ، سەبر، دەستم بە دامانت!
***
سەبر تۆبی خوا! تاوێکیتر ڕاوەستە، تا عومرم	وەکوو ڕۆژی چلەی زستان لە هەوری مەینەت ئاوا بێ؛
منیش هاوڕێی سەفەرتم، ئەی گوڵی لاولاو منیش ئەمرم!	منیش خیلقەت وەکوو تۆ، وا نەبێ زۆرم لەگەڵ چا بێ!
***
منیش، وەک تۆ بەقام کورتە و بەهارم تیژ و کەم فرسەت،	گەشەم مەیلە و زەوالە چەشنی تۆ، چەشنی هەموو دنیا؛
وەکوو بارانی هاوین زوو فەنایە عومری بێ مروەت؛	تەبەخخور مایەیە، هەیهات، بە چەشنی شەونمی سەرگیا!

ئەی نەی

ئەی نەی! چییە وا بە سۆز و سازی؟	بۆچ تۆش وەکوو ئێمە عیشق بازی؟
یا مەحرەمی ڕازی عاشقانی؟	بۆ ئاهی دەروونی تەرجومانی؟
***
لەبڕێزە دڵی زەعیف و زارم،	لەو عیشقە مەئالی ئیزتیرابە،
لەو تایە کە پێوە بێ قەرارم،	لەو سەممە کە موهلیکی شەبابە!
***
ئامالی عەزیزی نەوجەوانیم	پامالی مەزالیمی زەمانە؛
هەر سانییەیەک لە زیندەگانیم	عەسرێکی هەموو خەمی جیهانە!
***
ئەی نەی! دە بە نەغمەیی خرۆشان	ئەم ناوە بە جارێ پڕ سەدا کە؛
بۆ ڕۆحی شکستەباڵی ناڵان	لاوانەوەیەک بە کوڵ ئەدا کە!

ئاوێنەی هەستیم

هەر زەڕڕەیەک لە خوێنی دەماری پڕ ئاگرم؛
هەرچی حوجەیرەکانی هەیە کوورەیی دڵم
مەشبووعی عیشق و جەزبەیە، بۆ جوانی باقڵم
قابیل نییە فەراغەتم، حەتتا کە بیشمرم!

نەمدی دەمێ لە وەختی تەفەککور وە مەشغەڵەم
لێی تێک نەدا خەیاڵی حوسنی ڕابیتە و قەرار؛
بیرم نەچوو لە گەرمەخەوا زیکر و فیکری یار،
هەر عیشقی بێ بڕانەوە بوو عومری کورت و کەم!

هەرچەن بتی جوانی بە عەکسی پەرستشم،
هەر دوورە لێم، لە هەیکەلی حوزن و قەلەندەریم
هەر سڵ ئەکات و بێ بەشی ناز و نەوازشم
لاکین چ باک؟ ڕاستییەکەی: چ دەستەڵات؟
مایە و مەداری تەسلیەتی عەشقی مەعنەویم:
بووکی خەیاڵی شۆخمە سەرگەرمی ئیلتیفات!

زەنگی پەستی

ئەوا دیسان لە گۆشەی نادیاری	دڵم، هەڵسا زڕەی زەنگی فگاری؛
بە ئەسپایی، بە بێ هێزی، بە عاستەم،	هەوای ڕۆحم ئەخاتە سەر لەرەی خەم!
بە ئەسپایی، بە لەرزۆکی، هەژاری،	ئەناڵێنێ لە شوێنی نادیاری!
زمانێک دێتە گۆ هەرچەن زڕەی دێ،	کە تێر نابم لە گوێ گرتن بە دوو گوێ!
زمانێک، بەستەیەک، دەنگێک، نەوایەک،	سکاڵایەک، هەناسە و ئاخ و ئایەک
کە تێی ناگەم، کە نازانم ئەڵێ چی،	بەڵام خوڕخوڕ لە گەڵیا ڕۆحم ئەگری!
چییە ئەی ڕۆحی بێ لێوار و بێ پەی	لە تۆ ناشارەزاییی من هەتاکەی؟
چییە ئەم دەنگە؟ ئەم ئاوازە دوورە؟	کە پێ هەڵهێنەری چاوی شوعوورە؟
کە دێ پەستم، کە نایە ئارەزووی دڵ	بە دوویا وێڵ ئەبێ: مەنزڵ بە مەنزڵ!
چییە ئەم زەنگە زرنگەی دێ بە ماتی	کە ژێر تەم کەوتووە شوێنی وڵاتی؟

1940

گیان

نازانم تۆ چیت ئەی گیان؟
یاری نازداری ژیان،
هێزی لەش جووڵاندنم،
هۆی گەرم و سارد چەشتنم،
تینی دڵەی پڕ جۆشم،
بزوێنی بیر و هۆشم،
هاوڕێی هەمیشەی عومرم:
لەوساوە بووم تا ئەمرم!
نازانم تۆ چیت؟ من چیم؟
تۆ من نییت؟ یا من تۆ نیم؟
تۆ دنیامی؟ یا دنیام:
تۆی تیا هاتوویتە ئەنجام؟
تۆ و ژیان کامتان کامن؟
کامتان نەوتی چرامن؟
یاخۆ پرشنگ کامتانن؟
یا هەردوو: هەردووکتانن؟
نازانم و حەیرانم،
ئەی تەلیسمی ژیانم!
هەر ئەوەندم لێ ڕوونە:
ئەنجام لە یەک جوێ بوونە!
ڕۆژێک، سبەی، دووسبەی؟
عایەن نییە چۆن، یا کەی؟
تۆ ون ئەبی، لەش ئەمرێ؛
لەش بە یادگار قەبرێ
جێ دێڵێ تا زەمانێ؛
بەڵام، ئەی گیان! تۆ کوانێ
بەڵگەی مان و نەمانت:
قەبرت یا ناونیشانت؟

لە کەرکووکەوە بۆ دایکم نووسیوە

ئەی دایە، ئەگەر ئەپرسی حاڵم:
«ئێ: تۆیش وەکو باقی بێ ڕەحم نیت،
تۆزقاڵێ، کەمێ ڕەحم ئەزانیت!»
ڕاستیی! شەو و ڕۆژ هەر دەناڵم!

دەگریم و دەسووتێم هەروەکوو مۆم،
ئاهم ئەگاتە گۆشی گەردوون؛
مات و کز و مەلوول و مەحزوون
بۆ حاڵی غەریبیی، بێ کەسیی خۆم!