سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو ٻيو/19
سيد محمد فاضل شاهه هجري 1252 برابر 1836ع ۾ حيدرآباد سنڌ ۾ تولد ٿيو هو. سيد حيدر شاه بن اسماعيل شاه جي ڇهن پٽن مان وڏو پٽ سيد محمد فاضل شاه هو. سيد فاضل شاه جهڙو تفسير، حديث ۽ فقہ جو عالم هو، تهڙو طريقت وارن درويشن جو صحبتي ۽ خدا آگاه فقير هو،هو پنهنجي ڪلام ۾ جاءِ بجاءِ پاڻ کي فقير ڪري لکندو هو. جئن ته:
1- ”فرض فاضل ڪري فقيري فخر سان،
مڪر جا قانون ڪر مسمار مڃ.“
2- ”هميشه چئج حق فاضل فقير،
بديءَ کان بچائي چڱي آه چپ.“
3- ”فيض جا تون فقير فاضل کي،
ڏان ڏاتار ڏات ڏيج ڏيار.“
شريعت جي علم ۾ هو اهڙو باخبر هو، جو جنهن وقت سندس چاچو سيد محمد يوسف شاه حيدرآباد شهر جو قاضي هوندو هو، تنهن وقت بہ ان جي پاران شرعي فتوائون پاڻ تيار ڪريو ڏيندو هو. سيد محمد يوسف شاه جي وفات کان پوءِ سرڪاريءَ طرح شهر جو قاضي سيد محمد ابراهيم شاه بن محمد يوسف شاهه هوندو هو، پر مفتي (فتوائون ڏيندڙ) سيد محمد فاضل شاه هوندو هو.
جوانيءَ جي وقت ۾ ڪجهه وقت فاضل شاه مختياري (وڪالت) جو ڌنڌو بہ ڪاميابيءَ سان هلايو هو، پر فقيراڻي ۽ عالمانه حيثيت ۾ گذارڻ لڳو. شهر ۽ آسپاس ۾ سنديس مڃتا گهڻي هوندي هئي، تنهنڪري ايتري رجوعات (پيدائش) گهر ويٺي پيئي ٿيندي هيس. جو سندن عيال جو گذران چڱيءَ طرح پيو ٿيندو هو.
فاضل شاه کي پهرئين گهر مان اَٺ نياڻيون ۽ ٻہ فرزند هئا ۽ پڇاڙيءَ ۾ جيڪا شادي ڪئي هئائين؛ تنهن مان هڪ فرزند هو.
فاضل شاه تاريخ 19 شعبان هجري 1319 برابر ڊسمبر 1900ع ۾ رحلت ڪئي. سندس تربت حيدرآباد جي نئين مقام (لڳ ٽنڊو آغا) ۾ آهي.
فاضل شاه جو ڪلام
فاضل شاه آخوند محمد قاسم هالائي جو هم عصر ۽ ان جو گهرو دوست هوندو هو. پاڻ آخوند قاسم کي سنڌي شعر ٺاهڻ تي هيرايائين ۽ آخوند قاسم وري کيس پارسي شعر ٺاهڻ جو شوق ڏياريو، فاضل شاه جي شاعرانه حيثيت بابت آخوند قاسم فرمائي ٿو:
سچ چوان اِنپر ته اڄ ڪنهن کي نہ آه،
جا فضيلت آهه فاضل شاه کي،
هر هنر چالاڪ منجهه هر گفتگو،
علم وارن کان وڍي وهه واهه کي.
با مسمى اسم فاضل فضل ۾،
انت جنهن جي خبر الله کي.
صرف ۾ پڻ نحو ۾ پڻ فقہ ۾،
دسترس هن مير حق آگاهه کي،
ري تڪڻ تفسير قرآن جي،
ٿو بتائي راستيءَ جي راهه کي.“
(ديوان قاسم غزل 134)
مسٽر لڇيرام (خفتي) حيدرآبادي چوي ٿو:
”سيد فاضل شاه تو وٽ ڏينهن جمعہ ميڙو لڳي،
آءٌ بہ ايندڙ آهيان محفل سندو سينگار تون.“
(اخبار سنڌ سڌار 24-1879ع)
فاضل شاه جو جيڪو ڪلام ”ديوان فاضل“ ۽ ”چونڊ ڪافين“ ۾ موجود آهي، تنهن کان سواءِ ٻيو بہ ڪيتروئي ڪلام (غزل، قصيدا، ڪافيون وغيره) اسان کي هٿ آيو آهي، جو فاضل شاه مرحوم جي هٿن جو لکيل آهي. اڃا بہ فاضل شاه جو گهڻو ڪلام گم آهي.
”ديوان فاضل“ 1873ع ۾ فاضل شاه تيار ڪري ورنيڪيولر لٽريچر ڪميٽيءَ کي ڏنو هو، جو ڪميٽي منظور ڪري ڇاپايو هو. اهو ڇاپو کپي ويو هو ۽ ڪتاب سيڪنڊري اسڪول ۾ درسي ڪتاب طور ڪم ايندڙ هو، تنهنڪري شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ ”ديوان فاضل“ جو هڪڙو نسخو تيار ڪري ڇاپايو هو، جنهن ۾ رڳا غزل لفظن جي معنائن ۽ تمام مختصر نوٽن سان درج ٿيل هئا. انهيءَ ڪري سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي ”ديوان فاضل“ جو نئون نسخو تيار ڪرائي ڇاپايو، جنهن ۾ نہ رڳو اصلوڪي ديوان وارو متفرقه ڪلام بہ شامل آهي، بلڪ فاضل شاه جو پارسي ڪلام ۽ ”مهملات فاضل“ ۽ ساري ڪلام جي شرح بہ شامل آهي.
فاضل شاه جي ڪلام جون خصوصيتون ۽ ايجادون
فاضل شاه جي ڪلام ۾ سندس هم عصرن جي ڪلام بہ نسبت هڪڙي خاص ۽ نرالي خصوصيت هيءَ آهي، جو ”ديوان“ جي شروعات شريعت جي اصول سان ڪري ٿو ۽ جاءِ بجاءِ شرعي نصيحتون پيش ڪندو وڃي ٿو. مثال:
1- محبت محض مولا جي ميان رک مرد متوالا،
م ٿيءُ مشرڪ موحد ره، ڀري هڻ شرڪ کي ڀالا،
2- حقيق حق جي هٿ ڪر ڪري بيڪار باطل کي؛
ڇڏي حق کي وتن هلندا رلن منجهه روڳ ريزالا.
3- الله العالمين آگو ڏس اٿئي هڪڙو،
متان گمره گسين گس کان نود نہ تون سڻي نالا.
(ديوان فاضل غزل پهريون)
”فرض واجب يار جي مون تي مدح،
مستحب منٺار جي مون تي مدح،
نفل ۽ لازم مؤڪد روز شب،
دوست تنهن دلدار جي مون تي مدح،
ڪئن ٿئي تحريم ۽ تنزيہ چو.
سونهن جي سينگار جي مون تي مدح،
شرط شرعي رڪن ديني و دنيوي.
جوت جي جنسار جي مون تي مدح.
فرض فاضل ٿو ٿئي موٽي مباح،
عالم اسرار جي مون تي مدح.
فاضل شاه پنهنجي ڪلام ۾ اهڙا مثال ۽ تشبيهون بہ ڪم آنديون آهن، جن مان ثابت ٿئي ٿو، ته کيس ”علم هيئت“،”علم طب“ ۽ ”علم ڪيميا“ جي واقفيت ۽ انهن سان دلچسپي بہ خاصي هئي. سندس هم عصر شاعرن مان ٻئي ڪنهن بہ شاعر جي ڪلام ۾ اهڙا مثال ۽ تشبيهون نہ آهن.
”ديوان فاضل“ ۾ هيءَ بہ هڪڙي خصوصيت آهي، جتي ڪا عربي مصرعه ڪم آيل آهي اتي ٻيءَ مصرعه ۾ عربي عبارت جو ترجمو ڏنو ويو آهي. ”ديوان قاسم“ ۾ اها خوبي رکيل نہ آهي.
مثال:
رب رين بحبهم صدري
ساهه سينو م سرت سين سينگار
آسقنا من رحيق مختوم
پاڪ ڌڻي سندو پريت پيار
رب يسرا مورنا و ار حم
صاحبا سڀ سندام ساز سنوار.
(ديوان فاضل غ 46)
نوٽ: پهرين مصرعه عربيءَ ۾ آهي، ته ٻيءَ مصرعه ۾ ان جو سنڌي ترجمو يا مطلب ڏنل آهي.
سنڌي موزون ڪلام ۾ ”تاريخگوئي“ فاضل شاه جي ايجاد آهي، ”ديوان فاضل“ جي متفرقه ڪلام ”ماده تاريخ“ جا ٻاويهه نظم آهن، ڪي ولادت يا وفات جي بابت ۽ ڪي عمارتن يا سوڀ جهڙن ڪمن بابت سندس هم عصر يا پوين شاعرن مان ٻئي ڪنهن بہ شاعر ايتري انداز ۾ اهڙيءَ طرز ۾ ”تاريخگوئي“ نہ ڪئي آهي.
باقاعدي موزون ڪلام جي صورت ۾ ”ڪافيون“ بہ اول اول فاضل شاهه پڌريون ڪيون، سچل جي ڪلام ۾ غزل کي”ڪافيون“ نالو ڏنو ويو آهي، مگر انهن ۾ ”علم عروض“ جون فروگذاشتون گهڻيون آهن.
مضمون:
ايراني شاعرن وارو نقلي مضمون (خط و خال، زلف و ڪاڪل، نرگس و سنبل، گل و بلبل، ساقي و جام) فاصل شاه جي ڪلام ۾ بلڪل اڻ لکو آهي. ساري ڪلام ۾ فاضل شاه پنهنجو حال بيان ڪيو آهي. سندس ”حال“ ۽ ”قال“ بلڪل موافق آهن. صوفيانه مضمون، اخلاقي مضمون۽ عاشقانه مضمون کان سواءِ مدحيه، هجويه، مذاقيه مضمون ۽ سيرت نگاري جا مثال بہ ”ديوان فاضل“ ۾ موجود آهن؛ جي ”ديوان قاسم“ ۾ نہ آهن.
عاشقانه مضمون:
فاضل شاه مجازي عشق جي ميدان کي آزمايو هو، پر ان کي مجازي عشق جو رستو خوفناڪ ۽ نقصانڪار نظر آيو، تنهن ڪري توڙ تائين حقيقي عشق ڏي رغبت قائم رکيائون. پاڻ فرمائي ٿو:
ڪرڻ عشق آهي مجازي عبث
حقيقي سوا عشقبازي عبث
مضارع همہ حال سال هوئجي
ڪرڻ ياد مذڪور ماضي عبث
مجاهد رهج نفس ناپاڪ سان
غرض غير جي ساڻ غازي عبث
هوا حرص جي تي هڻج حڪم تون
سندو پر فتن پاپ پازي عبث
دلا دون دنيا سندي حرص ۾
ڪرڻ ڄاڻ جيءَ جان گذاري عبث
(غ 23)
انهيءَ حال هوندي بہ اوائلي مجازي عشق جي وقت وارا ڪلام ”ديوان فاضل“ ۾ پڌرا پيا آهن جيتوڻيڪ سندن انداز ٿوروئي آهي.
مثال:
چپن جي چاش چوري
مفت من مجنون ڪيو منهنجو
وتي ڏيندڙ مٿي رند راه
ليلى لاءِ لامارا،
گهميو گهٽيون وٺي واٽون
ڏسي ڏونگر رهي راهون،
تڪي تڪيا هلي هنڌ هنڌ
نهاري عام اوتارا،
جدائي جي جلڻ جاني،
رئاري روز شب رڻ ۾
نماڻيءَ جي منجهان نيڻن
وسايا نينهن نيسارا
ڪي قربان ڪوهيارا
ٿيو تو تان فدا فاضل
اپر اوندوهه اولاڪي،
ڪيا ورهن مٿس وارا.
(غ 3)
يار کي دلدار کي منٺار کي پيغام ڏج،
سر بسر ساٿي سنيها جي چوان سي سڀ ڏج،
وڙ سڃاڻج وير پنهنجو ڪج ڀلائي تون ڀلا،
لچ لبوسي چوڻ تي ڪيم ڪي لالن لڳج،
مهرباني تون ڪري منهنجي مداين ڏي م ڏس،
جئن وڻيئي تئن پاڻ تون بلڪل ڀلارا ڀال ڪج،
عاشقن جي واه تو کان ڌار ناهي ڪا بہ ڪٿ،
ڏک ڏنگايون ڏوٺ ڏاها سڀ سقيمن جا سهج،
فڪر فضل شاه جا ميٽجي محبت سان مٺا،
مهر سان محبوب مشفق اڱڻ عاشق جي اچج،
مدحيه مضمون:
مدحيه مضمون يعني ڪنهن بزرگ هستي يا نيڪ انسان جي ساراه وارو ڪلام يعني حضرت نبي ڪريم عليہ الصلواتہ والسلام جن جي واکاڻ اهل بيت اطهر ۽ اصحابن سڳورن جي ساراه، عالمن سڳورن جون نيڪيون ”ديوان فاضل“ جي متفرق ڪلام ۾ چڱي طرح آيل آهن. مثال:
1- حضرت نبي ڪريم (صلعم)، اصحاب سڳورن ۽ اهل بيت (رضوان الله عليهم) جي ساراه:
اڙين جو اجهو آه عالم امام،
محمد مڪي شہ مدارالمهام.
صحابي سندس صحي صادق سچار،
انهن جي اچڻ سان ٿيو انتظام.
وڏي وير کي واه واحد ڏنو،
سچائيءَ سبب صحي صديق نام.
عمر عثمان اشجع علي،
مٿي مهر مولا سندي مستدام.
ڀلاري ڀلي بنت بضعت نبي،
انهيءَ سان اسان جو عجب اعتصام.
هنئن هار حضرت حسن ۽ حسين،
انهن جو رکي عز اعلى علام.
گهرين فتح فاضل عدون اتي،
ته پڙه بيت هي چئو ڪري اختتام.
ڪڍي غير جو غرض من مان مگر،
مٿي واٽ وحدت ڪشي ٻڌ ڪمر.
(ترجيح بند نمبر 1)
2- پير صاحب پاڳاري حزب الله شاه عليہ الرحمتہ جي واکاڻ:
نور جو نروار نوري نور نرمل بي نظير
مصطفى مرسل سندو شمس الضحى بدرالمنير
مرتضى جو مان مسند مجتبى جو ماه مير،
ڪربلا جي شان جو اعلى عجب افضل امير
سيد السادات سيد شاه حزب الله پير
جوءِ ۾ جنات عدن جي ٿيو شہ جائگير.
سنڌ جو سينگار صاحب سان شاهي شاه جو،
متقي مرشد مٺو عارف ولي الله جو
منجهه ترن بحرن برن پيو دٻدٻو داناه جو
ڇا حيا ۽ حلم هاڻو ڇا سخاوت ۾ سڌير
سيد السادات سيد شاه حزب الله پير
جوءِ ۾ جنات عدن جي ٿيو شہ جائگير.
(غير مطبوعه متفرقه ڪلام مسدس نمبر 1 جا ٻہ بند)
هجويه مضمون:
فاضل شاه ڪنهن خاص ماڻهوءَ جو نالو وٺي ان جي باب ۾ ”هجو“ (گلا يا شڪايت) نہ ڪئي آهي. “ديوان فاضل“ جي غزل 52 جو چوٿون بيت ڪنهن مخالف جي هجو ۾ چيو اٿس، پر ڪنايه طرح جئين ته:
”شومتي شيطان شومي متقين سان مدعي:
دزد دعوا ٿو ڌري ۽ ٿو دڙي ديوث دڙ.“
متفرقه ڪلام جو ترجيع بند نمبر 2 ساروئي عام ماڻهن جي نامناسب رواجن جي شڪايت بابت آهي ۽ ترجيع بند نمبر 3 خاص طرح چالاڪ ۽ حيا فروش مردن ۽ زالن جي گلا بابت آهي، جنهن ۾ سيرت نگاريءَ جو داد بہ چڱيءَ طرح ڏنو ويو آهي. مثال:
نوري ناريون زينت واريون،
وييون گذاري قول سچاريون،
قرب قرابت عصمت واريون،
سبق پڙهيو جن ستر صفائي
بچي برادر ڀيڻ نہ ڀائي
ادي ادا ٿي چوڻ اجائي
وغيره
مذاقيه مضمون:
مذاقيه يعني چرچي بازيءَ وارو ڪلام بہ ”ديوان فاضل“ ۾ ٿورو گهڻو ڪم آيل آهي.
هڪڙي هنڌ فاضل شاهه، ميان لطف الله شاعر سان چرچو ڪيو آهي. ميان لطف الله جو تخلص هو ”لطف“، ”صنعت مقبلوب بعض“ ڪم آڻبي، ته ”لطف“ مان ٿيندو ”طفل“، ”طفل“ جي معنى آهي ”ٻار“ فاضل شاه هيٺئين ڪلام ۾ چويس ٿو ته اي لطف! تون اڃا طفل يعني ٻار آهين. شعر ٺاهڻ ٻاراڻو ڪم نہ آهي. شعر ٺاهڻ آهي مقوي معجون تيار ڪرڻ سو ڪي سمجهو تيار ڪري سگهندا، ٻوڙ ماني کائڻي نہ آهي جو سڀ ڪو ٻار کائي سگهندو.
باطل خيال جنهن جا تنهن شعر شرم آهي
گهرجي علو اعلى ۽ اوج آسماني،
معجون جو مقوي ۽ ڪامل ڪلام جوڙڻ،
هرگز نہ ڄاڻ ان کي اي ٻار ٻوڙ ماني،
منجهه”لطف“ ”طفل“ لائج مقلوب بعض صنعت،
ڏاها ڏسن ته ناهي هيءَ رمز رائگاني.
(غ 92)
عربي ۽ پارسي آميزش وارن ٿورڙن غزلن ڌاران ٻيا غزل توڙي ڪافيون ۽ مولود تمام صاف سليس ۽ سواد ڀريل سنڌيءَ ۾ چيل آهن. شاه صاحب، هڪڙو زبردست عالم هو، تنهن ڪري ڪي ڪي عربي لفظ ڪم آندا اٿس، پر اهي معمولي ۽ عام فهم آهن:
علم عروض
شعر جا قسم:
فاضل شاه جو گهڻو ڪلام ”علم عروض“ جي اصول موجب آهي: ۽ ٿورو ڪلام (ڪافيون ۽ مولود) ”علم موسيقي“ جي اصول موجب آهي.
علم عروض موجب جيڪي شعر جا قسم مقرر ٿيل آهن، سي سڀ شاه صاحب جي ڇاپيل توڙي اڻ ڇاپيل ڪلام ۾ موجود آهن. آخوند قاسم جي ڪلام ۾ ”مسدس“ ۽ ”ترڪيب بند“ نہ آهن، ته شاهه صاحب جي ڪلام ۾ فقط ترڪيب بند موجود نہ آهي.
بحر ۽ وزن:
فاضل شاهه پنهنجي هم عصرن ۾ ”علم عروض“ بہ نسبت تمام هوشيار ليکبو هو. سنڌ جي موزون ڪلام چونڊ شاعرن ۾ شاه صاحب پهريون ئي شاعر هو، جنهن ”علم عروض“ جي بحرن جا ارڪان پنهنجي هر هڪ غزل جي سري تي لکي نروار ڪيا هئا. ”ديوان فاصل“ جي اصلوڪي نسخي جي منڍ ۾ فاضل شاهه جو تيار ڪيل ”ميزان الشعر“ يا ”ڏوهيڙن جي تارازي“ بہ شامل ٿيل آهن، جنهن ۾ جدا جدا بحرن جا ارڪان بہ ڏنل آهن ۽ هر هڪ بحر جي ارڪانن موجب تقطيع جا مثال بہ ڏيکاريل آهن، تنهنڪري وزن ۽ تقطيع بہ نسبت فاضل شاه جو ڪلام گهڻو قدر پختو آهي. ”رباعي“ جو خاص بحر ۽ وزن شاه صاحب بہ اهڙو ئي غلط ڪم آندو آهي، جهڙو
آخوند قاسم ڪتب آندو آهي.
”ديوان فاصل“ جو غزل 65 ساروئي بحر مضارع مثمن اخرب مقصور تي ٺهيل آهي، جنهنجا ارڪان هي آهن:
معفول- فاعلاتن- مفعول- فاعلات
پر غزل جي ڪن مصرعن جي تقطيع وري هنن ارڪانن تي بيٺل آهي:
مفعول، فاعلاتن، مفعول، فاعلات،
تارڪ طمع تڙي ٿا، لالچ ڪڍن لطيف
جوفي قبول ڪن ٿا، جنجال، ڪاڻ جوف
صبرئون سواسياڻا، سالم نه، بي سفوف،
نوٽ: هڪڙي بحر جي ڪن ارڪانن تي شعر شروع ڪرڻ ۽ وچ ۾ ٻيا ارڪان ڪم آڻڻ ”علم عروض“ جي اصول موجب ناجائز آهي.
قافيه:
قافيه جي نسبت ڪي ورلي” ديوان فاضل“ ۾ ڏسجن ٿا:
جئن ته غزل 12 ۾ ”قافيو“ آهي سٿ؛ هٿ، ڪٿ وغيره. شاه صاحب انهن قافين سان گڏ پڇاڙي ۾ قافيو رکيو آهي. ”رٽ“، سو قانين جي اصول موجب غلط آهي، ڇاڪاڻ جو ”توجيہ“ مٽجي وڃي ٿي، جا مٽجڻ نہ گهرجي.
غزل 23 ۾ ”مجازي، بازي، آزي“ سان قافيه آيل آهي. ”ماضي“ سو درست نہ آهي.
متفرقه ڪلام (تاريخوگئي نمبر 1) ۾ ”پست“ ۽ ”دست سان ”چست“ ۽ ”درست“ قافيه غلط آهن.