سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو ٻيو/27
حيدرآباد شهر جي کيانتي ٽنڊه سان لڳو لڳه ”آخوند عبدالڪريم غازي خان“ نالي سان قديم محلو اڄ تائين قائم آهي، جنهن کي عام طرح شراڻي آخوندن جو محلو سڏيندا آهن، انهيءَ محلي وارن آخوندن جا وڏا اصل عربستان جي مسقط شهر جا رهاڪو ”صديقي قريشي“ هئا، جي فاتح سنڌ محمد بن قاسم جي زماني ۾ ٺٽي شهر ۾ اچي رهاڪو ٿيا ۽ عربي تعليم ڏيڻ انهن جو خاص ڌنڌو هوندو هو. انهن آخوندن جي اولاد مان ڪي گهر جدا جدا وقتن تي سنڌ جي جدا جدا شهرن ڏي لڏيندا ويا ۽ اتي وڃي تعليم ڏيڻ جو ڪم ڪندا رهيا، انهن مان هڪڙو گهر ڳوٺ سن (تعلقہ ڪوٽڙي) ۾ بہ اچي رهيو هو. جن ڏينهن سنڌ ۾ مير غلام علي خان ۽ ان جي ٻن ننڍن ڀائرن جي حڪومت هئي، تن ڏينهن مير غلام علي خان ڳوٺ سن مان انهن آخوندن جو هڪڙو گهر، خاص پنهنجن ٻارن جي تعليم لاءِ لڏائي آڻي حيدرآباد ۾ رهايو، جنهن گهر جو وڏو اڳواڻ آخوند غازي خان بن سعد هو.
ان وقت کان وٺي اهي آخوند پشت بہ پشت مير صاحبن جي ٻارڙن کي تعليم ڏيندا آيا سندن اهل نساءِ وري مير صاحبن جي ديرن ۾ تعليم ڏيندا هئا.
آخوند غازي خان جو هڪڙو فرزند آخوند عبدالڪريم حديده (عربستان) واري درگاه، جنهن جو ذڪر گدا جي ڪلام ۾ ٿيل آهي، تنهن درگاه جي بزرگن جو سنڌ ملڪ لاءِ خاص خليفو هوندو هو؛ ۽ مير ڪرم علي خان جي حڪومت وقت ڪارداريءَ جو عهدو بہ هوس.
پارسي ۽ عربي جي واقفيت حاصل ڪرڻ بعد آخوند فقير محمد ان وقت جي سرڪاري سنڌي اسڪول ۾ بہ تعليم ورتي هئي. انهيءَ زماني ۾ جيڪو سنڌي ٻولي لکي پڙهي ڄاڻندو هو، تنهن کي بنا اٽڪ سرڪاري نوڪري ملندي هئي، تنهن ڪري آخوند کي ترت ئي تپه داريءَ جي نوڪري ملي هئي، پر آخوند ڪچيءَ کان فقيري طبيعت جو ماڻهو هوندو هو، تنهن ڪجهه وقت نوڪري ڪرڻ بعد استعيفا ڏيئي ڇڏي.
آخوند صاحب، کي اصلوڪي دستور موجب مير صاحبن جي طرفان گهر ويٺي ماهيانو وظيفو پيو ملندو هو، ۽ هز هائينس مير عبدالحسين خان (سانگي) جو درويش دل ۽ درويش پرور هوندو هو، سو آخوند فقير محمد کي خلاصو ساليانو وظيفو ڏيندو هو، تنهنڪري آخوند کي پنهنجي ۽ عيال جي گذران لاءِ ٻئي ڪنهن ڌنڌي ۾ مشغول رهڻ جي ضرورت ڪانه رهي، هو هر وقت ڪتابن مطالعه ڪرڻ، شعر لکڻ ۽ ذڪر و عبادت ۾ گذاريندو ۽ درويش خواه علم دوستن سان صحت ونڊيندو رهندو هو، مير سانگي ۽ گدا سان خاص صحبت هوندي هيس. پنهنجي ڪلام ۾ هڪڙي هنڌ آخوند فرمائي ٿو:
”عبدالحسين مير ٿيو سر چشمه فيوض،
جهڙس سخا ۾ ناهه ڪو عالي جناب ڪٿ،
احمد عطا ڪريس خدايار طولعمر،
ٺاهي سندس عديل ڪو گردون قباله ڪٿ
سانگيءَ جو شعر شيرين موزون و پرنمڪ،
آهي گدا بہ صاف فضيلت ماب ڪٿ.“
(ديوان عاجز غزل 25)
نوٽ: انهيءَ شعر ۾ ”صنعت ذو معنى“ يا ”صنعت ايهام“ طرح آخوند مير سانگي جي ٻنهين فرزندن (احمد يار خان ۽ خدايار خان) جا نالا بہ سمائي ڇڏيا آهن ۽ دعا بہ ڪئي اٿس.
ٻئي هڪڙي شعر ۾ مير سانگي ۽ گدا سان گڏ سندن هم صحبت حيدري کي بہ ياد ڪيو اٿس.
”ڪئين لطف عاجز، گدا، حيدري سان،
سنئون سانگ سانگي جو الله هادي.
(ديوان عاجز غزل 188)
آخوند فقير محمد پنهنجي ڀاءُ برادريءَ ۾ هميشه سڀڪنهن کي سچ چوندو هو ۽ نيڪ صلاح ڏيندو هو. سچ ۾ البت مچ آهي، تنهنڪري ڪيترائي عزيز ساڻس ٺهندائي ڪين هئا.
هزهائينس مير حسن علي خان (حسن) جي ديرن جي وفات بعد آخوند فقير محمد کي مير صاحبن جي طرفان ملڻ وارو ماهيانو وظيفو بند ٿي ويو هو، تنهنڪري هز هائينس مير عبدالحسن خان (سانگي) سفارش ڪري نواب شاهه ضلع ۾ نصرت واه تي اڍائي سو ايڪڙ زمين مالڪاڻي جي حقن سان آخوند کي سرڪار مان وٺائي ڏني، جا اڄ تائين سندس اولاد جي گذران جو وسيلو آهي.
آخوند عاجز جو ڪلام ۽ تصنيفات
آخوند عاجز سنڌ جي موزون ڪلام چوندڙن جهونن شاعرن مان هڪڙو مشهور شاعر هئو. سندس تصنيف ڪيل ”ديوان عاجز“ سندس هٿ جو لکيل سندس وارثن وٽ موجود آهي، ان ۾ باقاعدي رديف وار ڪل 107 غزل آهن، ۽ غزلن کان پوءِ 83 رباعيون آهن. اهو ديوان آخوند پنهنجي هٿ سان تاريخ 25 رمضان مبارڪ هجري سنه 1323 ۾ لکي تيار ڪيو هو.
غزلن جي پڇاڙيءَ ۾ ديوان جي پوري ٿيئڻ بابت چار تاريخي مادا ڏنل آهن، جن مان ٽي آخوند پاڻ ٺاهيا آهن چوٿون ماده سندس هم عصر نوجوان شاعر قاضي صلاح الدين (احقر) متعلوي جو پارسي شعر ۾ ٺاهيل آهي.
غزلن ۽ رباعين کان پوءِ آخوند صاحب پنهنجي ”ديوان“ جو مختصر ديباچو بہ نثر ۾ رکيو آهي ۽ ان سان گڏ نثر ۾ سمجهاڻي لکي اٿس، ته صوفين بزرگن جي ڪلام ۾ ڪفر، زلف، خط، خال، ابرو، عين، شراب، پياله، ساقي، ڪلال وغيره لفظن جي مراد ڇا ڇا سمجهڻ گهرجي.
انهيءَ سمجهاڻي ڏيندي وچ ۾ آخوند فرمائي ٿو:
(مثنوي)
ڏسين جي شعر هن ديوان جو اي يار
خرابات1 و خراباتي2 ۽ خمار3.
جڻيو، جي بت، ڪرنائي4، چليپا5،
برهمن6، گبر، ترسا7، دير8، مينا9.
شراب و شاهد10 و شمع شبستان11،
ڌڪڙ، طبلا ۽ ساز آواز مستان12،
گتو دارونءَ جو پڻ رند13 و خرابات،
حريف14 و ساقي و مرد15 مناجات.
جي خط ۽ خال، قد آزاد، ابرو،
ڳٽا ڳاڙها ۽ ور ور وار گيسو.
نه ڪر تابش انهن گفتن کان انڪار،
انهن مان ڳولي لهه مقصود اي يار.
اها صوفين جي ٻوليءَ جي عبارت،
پروڙي مغز ان جي ڪر زيارت.
نظر کي تيز ڪر سا طرز لهندين،
هو پردا کل جا لاهج مغز ڏسندين.
انهن لفظن ۾ هر ڪنهن جي نہ جان آه،
اندر ۾ تنجي مخفي سڀ جهان آه،
تون تنجي جان کي کڻ جسم کي ڇڏ،
مسمى ڳولي لهه پڻ اسم کي ڇڏ.“
نوٽ: مٿي جيڪا فوٽ نوٽ ۾ لفطن جي معنى ڏيکاري ويئي آهي. سا لفظن جي اصلي يا لغوي معنى ڏيکاي ويئي آهي. صوفين جي اصطلاحي معنى آخوند نثر ۾ کولي سمجهائي آهي.
”ديوان عاجز“ جي غزلن مان گهڻا غزل. ”ديوان حافظ جي پارسي غزلن جو ترجمو آهن. اهڙن غزلن تي آخوند ڏيکاريندو ويو آهي، ته ”برتتعبهءِ حافظ“. ڪل ٽيٽيهن غزلن تي آخوند لکيو آهي. برتتعه حافظ“ ۽ اهڙا پنج ڇهه غزل ٻيا بہ آهن، جن تي فقط لکيو پيو ”برتتبعه“، جنهن ڪري چئي نٿو سگهجي ته اهي ڪهڙن شاعرن جي شعر جي ”تتبعه“ تي ٺاهيا ويا آهن. در حقيقت ”تتبع“ جي معنى آهي. ڪنهن شاعر جي ٺاهيل شعر جي فقط وزن يا طرز تي شعر ٺاهڻ، پر مضمون پنهنجو ڪم آڻڻ؛ جئن مرزا قليچ بيگ ”سودائي خام“ ۾ ٻين شاعرن جي تتبع تي ڪافيون لکيون آهن. آخوند جمع جن غزلن تي لکيو، پر تتبع حافظ“ تن مان ڪي غزل ته سڄا ئي سڄا حافظ شيرازي جي غزلن جو ترجمو آهن، ڪل ۾ ڪي بيت حافظ جي غزل جي بيتن جو ترجمو، ته ڪي بيت آخوند پنهنجا ڳنڍيا آهن ۽ ڪن ۾ فقط منڍ وارو بيت حافظ جي غزل مان ترجمو ڪري پوءِ ساڳئي وزن ۽ قافيه تي پنهنجو مضمون شامل ڪندو ويو آهي، جيڪي غزل حافظ جي غزلن جو ترجمو آهن، تن جو ترجمو نڪي اهڙو باقائدي درست ترجمو آهي، جهڙو مرزا صاحب پارسي شعرن جو ڪيو آهي؛ ۽ نڪي ترجمو اهڙي صاف ۽ بامحاوره سنڌي ۾ آهي، جنهن مان حافظ جي ڪلام واري مراد ڪو بہ سنڌي خواندو صاف طرح سمجهي سگهي؛ اسين مثال خاطر هت ٻہ ٽي ترجمو ٿيل بيت پيش ڪريون ٿا ۽ حافظ شيرازي جي بيتن واري عبارت سان اهي ڀيٽي ڏيکاريون ٿا:
”ديوان عاجز“ جو غزل نمبر 17 سڄو ئي ”ديوان حافظ“ جي پارسي غزل جو ترجمو آهي.
حافظ شيرازي:
”زباخ وصل تو يابد رياض رضوان آب،
ز تاب هجر تو دارد شرار دوزخ تاب.“
معنى: اي حقيقي محبوب! بهشت جي باغن کي هيترو شرف ۽ عزت هن ڪري حاصل ٿي آهي، جو اتي عاشقن کي تنهنجو ديدار نصيب ٿيڻو آهي! دوزخ جو عذاب هن ڪري ٿو هيبت ناڪ لڳي جو اتي تو کان وڇڙيل ٿي رهڻو آهي: يعني اي حقيقي محبوب بهشت آهي تنهنجو وصال ۽ دوزخ آهي تنهنجو وڇوڙو.
آخوند:
”تنهنجي باغ وصل کان بهشت ٿيو آب،
۽ درد هجر کان تنهنجي وٺي ٿو دوزخ تاب.“
نوٽ:- ”بهشت جو آب ٿيڻ“ ۽ دوزخ جو تاب وٺڻ“ سنڌي زبان جو محاورا ئي نہ آهن؛ تنهن ڪري ڪو بہ سنڌي خواندو مٿئين بيت مان اها مراد پروڙي ئي ڪين سگهندو. جا مراد ڪو بہ پارسي خواندو ماڻهو حافظ شيرازي جي لفظن مان معلوم ڪري سگهجي ٿو.
بحسن عارض و قد تو بردند پناه،
بهشت وطوبى، طوبى لهم و حسن ماب
”ديوان عاجز“ ۾ جيڪي بہ رباعيون ڏنل آهن، سي آخوند جي چوڻ موجب سڀ پارسي تان ترجمو ٿيل آهن، مگر اهو ڏيکاريل نہ آهي، ته ڪهڙن پارسي، شاعرن جي رباعين تان ترجمو ڪيون وييون آهن، ”ديوان عاجز“ کان سواءِ ٻہ هڪڙا نثر جا ڪتاب بہ آخوند جا ٺاهيل ۽ سندس هٿ جا لکيل اڃا موجود آهن. هڪڙو چاليهن صفحن جو ڪتاب آهي، جنهن ۾ ”سوره فاتحہ“ جو تفسير صوفيانه اصول تي لکيو اٿس. ٻيو ڪتاب ”گلشن راحت افزا“ آهي، جو اردو قصي تان آخوند ترجمو ڪيو آهي ۽ سڄوئي ”گل خندان“ ڪتاب جي نموني تي تڪ بنديءَ سان ٺهيل آهي، منجهس جدا جدا موقعن تي بيت، قطعا ۽ غزل بہ درج ٿيل آهن، جي اصل ڪتاب وارن اردو بيتن، قطعن ۽ غزلن جو ترجمو آهن. اهو ڪتاب بہ آخوند جي هٿ جو لکيل موجود آهي.