سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو ٻيو/39
ڪوڙي مل جي ادبي خدمت وسارڻ جهڙي نہ آهي. سندس تصنيفون گهڻيون نہ آهن ۽ رڳو ڳاڻ ڳاڻيٽيون آهن، ته بہ سندس سنڌي عبارت ڪٿي ڪٿي قليچ سان ڪلهو هڻي ٿي. هن جو تعليم کاتي سان گهاٽو لاڳاپو هو ۽ ڳچ سال ٽريننگ ڪاليج جو پرنسپال ٿي رهيو هو. تنهنڪري هن کي ڪي ڪتاب تيار ڪري کاتي کي موجود ڪري ڏيڻا هئا.
ڪوڙو مل اصل ڀرين جو ويٺل هو ۽ آڪٽوبر 1844ع ۾ ڄائو هو. اهو وقت انگريزن جي حڪومت جو آغاز هو، تنهنڪري سرڪاري سنڌي اسڪول ڪين هئا، آخوندن جا مڪتب ڳوٺ ڳوٺ ۾ هوندا هئا. جتي هندو ۽ مسلمان گڏ تعليم وٺندا هئا. ڀرين ۾ بہ هڪ اهڙو مڪتب هوندو هو. جنهن جو باني آخوند سليمان هو جنهن وٽ ڪوڙو مل پڙهيو ۽ بهار دانش سڪندر نامي تائين پارسي تعليم ورتائين ۽ ڪجهه سنڌي بہ سکيو. انهي وقت ڌاري ڪراچي ۾ هڪ نارمل اسڪول ماسترن جي تربيت لاءِ کليو. جنهن ۾ ڪوڙو مل داخل ٿيو جتي انگريزي بہ پاڙهبي هئي. اتي مسٽر ڪوڙي مل پنهنجي شوق سان چڱي انگريزي پرائي ۽ بمبئي ۾ مئٽرڪ امتحان لاءِ روانو ٿي ويو. پر ناپاس ٿي پيو. وري سنڌ ۾ موٽي اچي ڪمشنر جي آفيس ۾ ڪلارڪ ٿيو. انهيءَ وقت هن کي سنڌي ڪتابن لکڻ جو شوق پيدا ٿيو، ۽ تحرير اقليدس (جاميٽري) ۽ ٻيا سنڌي درسي ڪتاب لکڻ شروع ڪيائين. جاميٽريءَ ۾ جيڪي سنڌي لفظ هن وقت موجود آهن سي ڪوڙي مل جا ايجاد ڪيل آهن. مستطيل، متبدل ڪنڊون وغيره. هن پارسي ڪتابن مان ڪڍي سنڌيءَ ۾ رائج ڪيا جهڙيءَ طرح مرزا غلام رضا سنڌيءَ ۾ منطق جو ڪتاب لکي منطقي لفظ سنڌيءَ ۾ رائج ڪيا يا خانصاحب مرزا صادق علي بيگ علم معاشرتي جو ڪتاب لکي پوليٽيڪل ايڪاناميءَ جا عربي لفظ سنڌي ڪتاب ۾ ڪم آندا تئن مسٽر ڪوڙي مل بہ ساڳي خدمت تحرير اقليدس جي لکڻ سان ادا ڪئي. جلد ئي کيس شڪارپور جي ائنگلو ورٽيڪيولر اسڪول جو هيڊ ماستر ڪيائون. وري جڏهن سکر ۾ هيڊ ماستر مقرر ٿيو تڏهن تعليم النسوان (ناري وديا) جي ترقي لاءِ پاڻ پتوڙيائين ۽ هڪ ڪتاب ناري سکيا جي باري ۾ ”پڪو پهه“ لکيائين. جلد ئي حيدرآباد ٽريننگ ڪاليج جو پرنسپال مقرر ٿي آيو ۽ سندس من گهريو مطلب بہ اتي سڏ ٿيو. يعني علم ادب جي واڌاري ۽ سڌاري لاءِ ڪوششون ڪيائين ۽ سنڌي ستن ئي درجن لاءِ نوان ڪتاب لکيائين جن جو قدر اڄ بہ ڪجي ٿو.
هن صاحب جيڪي سنڌيءَ ۾ ڪتاب لکيا هئا هي آهن:
روهني
هري درشن
پهاڙي بابا
ڪوڙي مل جي سنڌي شروعات ۾ پارسي عربي آميز هئي، جنهن جو اثر اهو ٿيو جو سندس ڪتابن کي هندو مسلمان چاه سان پڙهندا هئا. انهن ڪتابن جي ٻوليءَ تي سڌو سنواٽو اثر آخوند سليمان جو هو، جنهن هن کي پارسي جي چڱي خاص تعليم ڏني هئي، پر جڏهن هن پنهنجي هندو قوم جي شيوا ڪرڻ گهري، ۽ انهن جي پنگتي حالت سڌارڻ لاءِ ڪتاب لکيائين تڏهن پنهنجي ٻولي ڦيرائي سنسڪرت ۽ هندي آميز ڪري ڇڏيائين.
سندس ڪتابن جي ياداشت:
1- ٻاراڻا گيت 2- ٻاراڻيون آکاڻيون 3- کيتي 4- ڦول مالا 5- ساميءَ جا سلوڪ 6- ڀڄن مالا 7- سنڌي ڳجهارتون 8- ميران ٻائي 9- ساوتري 10- درو ڀڳت 11- رتناولي 12- پهاڙي بابا 13- هري درشن 14- روهني.
ساميءَ جا سلوڪ
سامي جا سلوڪ گمنامي جي اوڙاه ۾ پيا هئا جن کي هن ئي گڏ ڪري شايع ڪيو. منجهن شاعراني خوبي ڪا ورلي لڀندي جنهن لاءِ ڪوڙي مل ايتري ڪوشش ورتي، پر هندڪي ادب کي هٿي ڏيڻ لاءِ هن اها محنت ڪئي. هندن جو شعر انهي زماني ۾ هوئي ڪونه، تنهنڪري جيڪي ملي سگهيس سو ظاهر ڪيائين ۽ اسڪولن جي درسي ڪتابن ۾ داخل ڪرايائين. رتناولي سنڌي ۾ پهريون ناٽڪ آهي تنهن ڪري مسٽر ڪوڙو مل سنڌيءَ ۾ پهريون ناٽڪ نويس آهي، رتناولي هڪ سنسڪرت ناٽڪ جو ترجمو آهي جو هرس ديو لکيو هو. آکاڻي هڪ راجا ڪوسمبيءَ جي آهي، جنهن جي شادي اجين جي راجا جي ڌي سان ٿي هئي. گهڻي پٽاهڙ رڳي هندڪين رسمن جي بيان ۾ آهي ۽ ٻولي سنسڪرت لفظن سان ڀريل آهي. جا بہ عام فهم نہ آهي. ناٽڪ جي شروعات هيٺين ريت ڪئي اٿس. هر شوجي مٿي تي پشپ انجلي چڙهائڻ ڪاڻ پاروتي ڏڪندي ڏڪندي پيرن جي آڱرين تي کڙي ٿي بيٺي پر هنئين جي دڪ دڪ ڪري ائين بيهي ڪين سگهي. سو جي ٽنهين اکين سان اٻلا ڪري جو ڏانهس نهاريو سو ڏاڍي لڄي ٿي ۽ هٿ اچي ڏڪڻ لڳس، تنهنڪري پشپ انجيل اتيئي کڻي ڇڏيائين. اها پشپ شال توهان جي رکيا ڪري.
مٿي چيو ويو آهي ته هن جي سنڌي ٻولي شروعات واي سولي ۽ عام فهم هئي، تنهنجو مثال سندس ڪتاب ”کيتيءَ“ مان ڏجي ٿو.
نيباهو هڪڙو زميندار هو، تنهن کي هڪڙو پٽ هو، جنهن جو نالو هو جيئندو. هو ڇوڪر مڪتب ۾ پڙهڻ ويندو هو. هن جا مٽ مائٽ جيڪي پڙهيا هئا سي وڃي سرڪاري نوڪر ٿيا پر نيباهوءَ جومطلب هو ته ڪچيءَ کان هن ۾ کيتي جي ڪم جو چاه پيدا ٿئي، ته هو لکڻ پڙهڻ سکي هوشيار ٿي پنهنجي پيءُ ڏاڏي جي ڌنڌي کي لڳي وڃي. تڏهن انهي ڪري جڏهن ڪو وجهه لڳندو هوس، تڏهن سمجهائيندو هوس ته اتم کيتي، مديم واپار ۽ نيچ نوڪري جا چئي اٿن سان انهيءَ ڪري ته کيتي جو ڪم آبروءَ جو ڌنڌو آهي.
مٿئين مثال مان ڏسبو ته ڪوڙو مل سنڌي سولي ۽ با محاوري لکي سگهندو هو. پر جڏهن ڪو موقعو ملندو هوس، ته پنهنجي سنڌي رفتار ڇڏي وڃي هنديءَ جي منجهيل وڪڙ ۾ پوندو هو.