سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو پهريون/11
(1091هجري برابر 1677ع)
عاجز هن عاصيءَ کي رکين دوزخ کا
مرهين مون کيڌڻي فضل سين ڪرما
(سنڌي ضياءُ الدين 156 صفحه)
سهروردي طريقي جو مشهور اڳواڻ بزرگ شيخ شهاب الدين سهروردي (رحمت الله عليه) جو بغداد ۾ رهندو هو ۽ هجري سنه 632 ۾ وفات ڪئي هئائين، تنهن جي اولاد مان ضياءُ الدين هو.
مخدوم ضياءُ الدين جو پڙ ڏاڏو مخدوم الياس سومرن جي صاحبيءُ ۾ عراق کان لڏي سنڌ ۾ آيو، ’جوڻ‘ äشهر ۾ اچي رهيو، جو انهن ڏينهن ۾ سنڌ جو تخت گاهه شهر هو. مخدوم الياس جو پوٽو مخدوم هارون جوڻ مان لڏي ٺٽي ۾ اچي رهيو، جتي 1091 هجري ۾ يعني 1677ع ۾ مخدوم ضياءُ الدين ڄائو.
مخدوم عنايت الله جوٽي جي عالمن سڳورن جو سرتاج ليکبو هو، تنهن وٽ مخدوم ضياءُ الدين تعليم حاصل ڪئي.
مخدوم ضياءُ الدين اسي (80) ورهين جي عمر ۾ سنه 1171 هجري ۾ وفات ڪئي. مخدوم صاحب جو سنڌي نظم ۾ ٺاهيل ڪتاب اڄ ائين مشهور آهي، جنهن کي ”مخدوم ضياءُ الدين جي سنڌي“ سڏيندا آهن.
مخدوم ضياءُ الدين جي سنڌي
(1) مضمون:
مولوي ابو الحسن، جنهن اول اول سنڌي نظم ۾ ”مقدمته الصلوات“ ڪتاب لکيو هو (جو ”ابو الحسن جي سنڌيءَ جي نالي سان مشهور آهي) سو مخدوم ضياءُ الدين کان ٿورو اڳڀرو گذري ويو هو. ابو الحسن جي سنڌيءَ ۾ جيڪو وضوءَ ۽ نماز بابت مضمون ڏنل آهي، سو ساڳيو (پر نرالي نموني سان) ۽ ٻيا گهڻا وڌيڪ مسئلا گڏ ڪري مخدوم ضياءُ الدين پنهنجو علحدو ڪتاب تيار ڪيو، جنهن کي نالو ڏنائين ”مخدوم ضياءُ الدين جي سنڌي.“
مخدوم صاحب ڪتاب جي منڍ ۾ فرمائي ٿو:
”مسائل جي دين جا سي گهڻا ۽ گهاٽا،
سڀني ڪتابن جي عالمن لکيا ۽ چيا،
تنهي منجهان ڪيترا مون سنڌي ۾ لکيا،
ته سنڌي سکهي سڀڪو مان پهي سچ منجهان.“
(2) مضمون؛
مخدوم صياءُالدين صاحب بہ پنهنجي ڪتاب ۾ اهڙوئي ڏوهيڙن جو سلسلو ڪم آندو آهي، جهرو ان وقت جي ٻين عالمن پنهنجن پنهنجن مذهبي ۽ اخلاقي ڪتاب وارن نظمن ۾ ڪتب آندو آهي؛ يعني ڪي چئن، پنجن يا وڌيڪ مصرعن وارا آهن. مثال طور ٻہ ڏوهيڙا هيٺ ڏکن ٿا:-
(1)
پهريون فرض جو ٿئي بعد بلاغت،
ايءُ ڪلمو آهي نبي اتي جو صاحب آهي سفاعت.“
(2)
”جي مڙيو هوءِ ڪنهن ماڳ ۾ پاڻي پاڪيزو؛
جي هوءِ سو ڏهه ۾ سوڌو عذيرو؛
اونهائي تنهن پاڻيءَ جي نريءِ جئن ڀريو؛
وضو غسل ان ۾ توکي رهيندو؛
پر ي پوءِ پليتي ان ۾ جئن تنهن ساءُ مٽيو؛
جان بوءِ ڪيائين بڇڙي ڪ سائو تنهن رنگو؛
ته وضو غسل ان مان عاقل ڪو نہ ڪندو.”
سنڌي:
مخدوم صاحب جي ڪتاب ۾ ڪي نڪرا نظم جا پيش ڪري انهن جي نثر لکجي ٿو، جنهن مان چڱيءَ طرح معلوم ٿيندو، ته مخدوم صاحب جن، ڪهڙي نموني جي سنڏي ڪم آندي آهي.
ٻارن جي تعليم و تربيت جي شروعات
فرض آهي ماءُ پي تي سعي سوڏي تي،
تو موڪلي مڪتب ۾ صغير وڏيءَ ست،
ته تابع ٿئي طبيعت جو مومن وڏيءَ مت،
راتو ڏينهن ٻالڪ ڪري نماز پرت،
ڏهن ورهن جو جي ٿئي، ته ان ماري،
ننڍي کي نماز لاءِ چابڪ چکائي،
جي غافل ٿئي نماز ۾ ڪڏهن اسارو،
ته هڻج هڪلج ان کي متان او ٿئي امارو،
پڄي ڏات نماز جي سوڌو سنوارو،
سکج سنڀهج سانجهرو رات ۽ ڏينهاڙو،
ڪهه ڪلمو نبي تي ته ٿئين مسلم موچارو.
سنڌي (نثر)
ماءُ پيءُ سوڏيءَ ڀت سعي فرض آهي ته صغير (کي) وڏيءَ سٿ (واري) مڪتب ۾ موڪلي، (انهيءَ لاءِ) ته (هو) تابع (۽) طبيعت جو وڏيءَ مت وارو مومن ٿئي (۽ اهو) ٻالڪو رات ڏينهن نماز سين پريت ڪري. 2- (مائٽ کي گهرجي ته ٻار) جي ڏهن ورهن جو ٿئي، ته ان کي نماز نہ پڙهڻ جي صورت ۾ )مر ماري (مار ڏئي)، (۽) ننڍي کي نماز لاءِ چابڪ چکائي. 3- جي (ٻار) ڪڏهن نماز (پڙهڻ) ۾ غافل ۽ اسارو ٿئي، ته ان کي هڻج ۽ هڪلج متان اومارو ٿئي، (انهيءَ لاءِ) ته سوڌو سنوارو نماز جي ڏات کي پڄي، رات ۽ سانجهرو سنڀهج ۽ سکج، حضرت بي (صلعم) جن تي ڪلمو ڪهه ته، موچارو ٿئين.