سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو پهريون/25
فقير محمد صديق، جنهن کي عام طرح صديق فقير ڪري سڏيندا هئا ۽ سندس مرشد کيس صادق فقير بہ ڪري سڏيندا هئا، نتهن پنهنجي ڪلام ۾ ڪٿي پنهنجو نالو صديق ڪم آندو آهي ۽ ڪٿي تخلص طرح پاڻ کي صادق ڪري سڏيو اٿس.
صديق فقير ذات جو سومرو هو ۽ سندس وطن ڍورو نارو هو. شاه عنايت الله شهيد جي وفات کان سٺ ورهيه کن پوءِ جڏهن جهوڪ شريف جو مسندنشين قلندر فضل الله شاه هو، تڏهن صديق فقير اچي ان جو مريد ٿيو هو. ميرن جي سموري صاحبي فقير صاحب ڏٺي هئي. انگريزن جي حڪومت جو اوائلي ڏينهن ۾ صديق فقر اسي کن ورهين جي عمر ۾ پنهنجي ڳوٺ ڍوري ناري ۾ وفات ڪئي، جتي سندس قبو آهي ۽ سال بسال وڏو ميلو لڳندو آهي. صديق فقير روشن دل شاعر هو. سندس رسالو موجود آهي، جنهن کي رساله صديق فقير ڪري چون ٿا.
ٽالپرن جي پڇاڙيءَ وارن ڏينهن ۾ مير صاحب هڪڙيءَ ٻڍڙيءَ مظلوم عورت جي دناهن ٻڌي داد نہ ڪيو، جنهن تي فقير غصي مان هيٺيون بيت چيو هو، جنهن جي پيشنگوئي جلد ئي پوري ٿي.
ڀورا اچي ڀيل_ساري سنڌ صديق چئي،
ٻاروچاڻي ٻيل_ ٻڌي نہ ٻڌئي جهڙي.
صديق فقير کان پوءِ سندس وڏو فرزند فقير بايزيد ڍوري ناري جي درگاه جو مسندنشين ٿيو. ان کان پوءِ سندس اولاد اها مسند سنڀاليندو اچي ٿو.
هن رسالي جي ترتيب هوبهو شاه ڀٽائي جهڙي آهي. جيڪي سر ”شاه جي رسالي“ ۾ آهن، سي سڀ هن ۾ موجود آهن، فقط ٻہ سر وڌيڪ ڏنل آهن، هڪڙو ”وهاڳڙو“ ۽ ٻيو ”موکي“. حقيقت ڪري اهي رڳو نالا وڌيڪ ڏنل آهن، نہ ته مضمون انهن ۾ ساڳيوئي آهي، جو شاه جي رساله جي سر ڪلياڻ، يمن ڪلياڻ ۽ پرڀاتي ۾ آهي. ٻين سڀني سرن مان هر هڪ سر ۾ مضمون بہ اهو ساڳيو ئي آهي،م جو شاه جي رسالي جي ساڳئي نالي واري سر ۾ آهي، نہ رڳو ايترو بلڪ هر هڪ سر ۾ وڏو انداز انهن ڏوهيڙن جو آهي، جي شاه ڀٽائيءَ جي رساله ۾ موجود آهن. انهن ڏوهيڙن کي ڪنهن بہ شاعر جو نالو ڏنل ڪونهي، شاه جي رساله ۾ بہ اهي ڏوهيڙا بنا نالي ڏنل آهن. ازانسواءِ رساله صادق فقير جي جدا جدا سرن ۾ ڪي اهڙا بہ ڏوهيڙا آهن، جن ۾ ٻين شاعرن جا نالا ظاهر ظهور پيل آهن. رساله جا بنا نالي ڏوهيڙا، جن مان گهڻو انداز شاه جي رساله ۾ موجود آهي، سي ۽ ٻين شاعرن جي نالن وارا ڏوهيڙا ڪڍي ڇڏبا، ته باقي صديق فقير جي نالن وارن ڏوهيڙن جو انداز تمام ٿورڙو وڃي بچندو.
شاه جي رساله ۽ صديق فقير جي رساله ۾ هي بہ تفاوت آهي، جو شاه صاحب جي رساله ۾ هر هڪ سر جا داستان ڪيا ويا آهن ۽ هر هڪ داستان ۾ ڏوهيڙن جي پٺيان وايون ڏنيون وييون آهن. صادق فقير جي رساله ۾ هر هڪ سر داستانن بنا يڪوئي ڏنل آهي ۽ بيتن تي انگ بہ لڳل ڪينهي ۽ هر هڪ سر جي منڍ ۾ بہ وايون (صدائون) ۽ پڇاڙيءَ ۾ بہ وايون آهن ۽ وچ ۾ بيت آهن.
رسالي جي هر هڪ سر جو مضمون اگرچ شاه ڀٽائي جي ساڳئي نالي واري سر جي مضمون سان هوبهو هم صورت آهي، ته بہ هر هڪ سر ۾ ڪي ڪي خيال فقير صاحب جي رساله ۾ نرالي دلچسپ طرز سان ڏنل آهن. مثلاً سر ڪيڏاري ۾ ”ميدان ڪربلا“ جي تصيور چٽيندي صادق فقير نفس سان جنگ ڪرڻ ۽ صوفي شهيدن جي سرويچيءَ وارو جيڪو مضمون آندو آهي سو شاه صاحب واري رسالي ۾ ڏنل ڪيڏاري جي مضمون کان بلڪل علحده آهي.
فقير صاحب جي ڪلام جي ٻوليءَ ۽ شاه ڀٽائيءَ جي ڪلام واري ٻوليءَ جي وچ ۾ ذرو بہ تفاوت ڪونهي. مثال:
سمهي سمهي مڱڻا، اڃا اٿئين هير،
نڀاڳا ننڊون ڪرئين ڊگها ڪريو پير،
وڏيءَ ڪنهين وير، مڱي ويا مڱڻا. (وهاڳڙو)
ٻاجهه بہ ايڏيائي گهران، جيڏوئي تو نام
تو منجهه تون ٿوڻيون، تون ڇپر تون ڇان،
چوان ڪڄاڙو آهن، توکي معلوم سڀڪا.