سنڌ جي مختصر تاريخ/سبق نائون
پوئين بني عباس خليفي قادر بالله جي راڄ ۾، يعني يارھين عيسوي صدي جي مھڙ ۾ فردوسي شاعر سلطان محمود غزنويءَ جي گلا ۾ ھڪڙو بدناموسي جھڙو شعر لکيو ۽ پوءِ اُتان ڀڄي اچي خليفي وٽ پناھ ورتائين. سلطان ماڻھو موڪلي انهيءَ جي ٻانھن گهري. خليفي نه ڏني. تنھن تي سلطان محمود ڪاوڙجي خليفي جي ملڪ تي ڪاھيو ۽ سنڌ جي نزديڪيءَ وارا ڀاڱا ورتائين ۽ اڳڀرو ھلي اُچ ۽ ملتان ۽ پنجاب جو ڪو ڀاڱو ورتائين. اُتان وري پنھنجي وزير عبدالرزاق کي سنڌ وٺڻ لاءِ موڪليائين. انھيءَ پھرين سيوھڻ تائين ملڪ ورتو پوءِ ٺٽو اچي ورتائين ۽ عربن کي تڙي ڪڍيائين. پر رڳو عربن جي نائبن ۽ حاڪمن ۽ علمدارن کي ڪڍيائين، مگر عرب ماڻھو سنڌ ۾ اھڙا ڄمي ۽ ڏيھي ٿي ويا ھئا جو نڪرڻ جا نه ھئا. انھن مان ڪن معتبرن کي حاڪم مقرر ڪري پاڻ موٽي ويو.
اھو محمود، سبڪتگين جو پٽ ھو، جو پھرين رواجي ماڻھو ھو، پوءِ زور وٺي ويو. سبڪتگين مرڻ مھل ٻه پٽ ڇڏيا، ھڪڙو اسماعيل ۽ ٻيو محمود. اسماعيل کي پنھنجو وارث ڪري ويو، پر محمود ھمٿ ڀريو جوان ھو ۽ تيرھن ورھين جو مس ھو. ھن پنھنجي ڀاءُ سان وڙھي انھيءَ کي کڻي قيد ڪيو ۽ پاڻ غزنيءَ جو حاڪم ٿي ويھي رھيو. غزني پنجاب ۽ سنڌ کي ويجهي آھي. اُتان سنڌ ۽ پنجاب تي ڪاھڻ سولو ٿيس. ھن ھندستان تي ٻارھن ڀيرا ڪاھُون ڪيون ۽ ھر ھڪ ڀيري خوب ڦرلٽ ڪري، مندر ۽ مڙھيون ڦري، خزانو گڏ ڪري ھليو ويندو ھو. پڇاڙيءَ ۾ گجرات وارو سومناٿ وارو مشھور مندر ڦريائين جنھن ۾ ھن کي آس پاس وارن راجائن سان ڏاڍي جنگ ڪرڻي پئي.
انھيءَ محمود غزنوي جي گهراڻي ھيٺ سنڌ آئِي، جنھن جا نائب اچي اُتي حڪومت ڪندا ھئا. انھي گهراڻي جا چوڏھن بادشاھ ٿيا ۽ انھن مان پويون خسرو ملڪ ھو، جنھن جي راڄ ۾، ٻارھين صديءَ جي پڇاڙيءَ ۾، غياث الدين غوري ھندستان تي ڪاھ ڪئي ۽ لاھور ۾ خسرو کي قيد ڪري پاڻ بادشاھ ٿيو. انھيءَ کان پوءِ سنڌ غوري گهراڻي جي بادشاھن جي ھٿ ۾ آئي. انھن کان پوءِ خلجي ۽ تغلق گهراڻن جي بادشاھي به انھن جي ھٿ ۾ ھئي. تغلق گهراڻي جو پويون بادشاھ محمود شاھ ھو، جنھن جي ڏينھن ۾ چوڏھين صديءَ جي پڇاڙ يءَ ۾ امير تيمور صاحبقران پنجاب ۾ ڪاھي آيو. دھليءَ جي بادشاھ کي پنھنجي اچي لڳي تنھنڪري سنڌ جا حاڪم، جي انھيءَ وقت سومرن جي قوم مان ھئا ۽ منجھان مکيه ڄام خيرالدين ۽ ڄام جوڻو ھئا، سي خودمختيار ٿي ويھي رھيا.