قديم سنڌ/باب اٺون
سڀيتا جا ٽي زمانا: رگ ويد جا منڊل (Cycles) جدا جدا زمانن جا جڙيل آهن. خود رگ ويد ۾ ٽن زمانن جو ذڪر آهي: قديم وچولو ۽ آخرين، (منڊل ٽيون، 32، 13 ۽ منڊل ڇهون، 21، 5)انهن منڊلن ۾ جيتوڻيڪ ڌرمي ڳالهيون آهن، ته به انهن مان پنگتي ۽ ملڪي ڳالهين جو ڪيتري قدر پتو پوي ٿو. انهن مان اهو به معلوم ٿئي ٿو ته آرين جي سڀيتا جا به مکيه زمانا ٽي هئا. پڙهندڙن کي سڄي ڳالهه سمجهڻ ۾ سولي ٿئي، تنهن لاءِ اسين ٽن زمانن کي هيٺينءَ ريت ورهايون ٿا: *
(1) جنهن ۾ آريه لوڪ ڏٿ ۽ شڪار تي گذران ڪندا هئا.
(2) جنهن ۾ آريه لوڪ ڌڻ ڌارڻ سکيا هئا.
(3) جنهن ۾ آريه لوڪ کيتي ڪرڻ سکيا هئا.
حقيقتاً سڀني سڌريل قومن ائين ترقي ڪئي آهي؛ پر چوپائي مال ۽ کيتي جي اوني آڳاٽن آرين ۾ ڪي اهڙا خيال پيدا ڪيا، جي ٻين قومن کي نه آيا. قادر ۽ قدرت ۽ جيوت جي مسئلن بابت ويچار به پنهنجي نموني ٿي ڪيائون. انهن سڀني سببن ڪري هندو سڀيتا هڪ نموني ٿي پيئي، ۽ هندو ڌرم ئي علحدو ٿيو. مٿئين هرهڪ زماني جو هتي ڌار ڌار ذڪر ڪجي ٿو، ته سڀيتا جو واڌارو سمجهڻ سولو ٿئي، ۽ اهو به سمجهڻ ۾ اچي ته هندو جاتي ٻين جاتين کان ڪيئن نرالي ٿي.
ڏٿ ۽ شڪار: ”قديم سڀيتا جي شروعات“ جو ذڪر ڪندي، باب پهرئين ۾ اڳي ئي ڄاڻايو ويو آهي ته قديم هجري زماني ۾ سڄيءَ دنيا ۾ برف گهڻي پوندي هئي، جنهنڪري کيتي ڪرڻ ناممڪن هوندي هئي، ۽ ماڻهو ڏٿ (جهنگلي اَن ۽ ميون وغيره) تي گذران ڪندا هئا. رگ ويد واري بنهه اوائلي زماني ۾ به آڳاٽا آريه لوڪ ڏٿ کائي پيٽ ڀريندا هئا، ۽ اهو دستور ٿر، ڪوهستان ۽ بين هنڌن جا مسڪين ماڻهو اڄ تائين هلائيندا پيا اچن.
قديم زماني ۾ ججهيءَ برف پوڻ سبب وڻ ٽڻ سڙي ويندا هئا، جنهنڪري جهنگلي پيدائشون (ڏٿ) ڪو وقت ٿينديون ئي ڪين هيون. هن وقت پارو ڪنهن اتفاق سان پوي ٿو، ته به ٿر ۾ ڏسو ته ڪنهن سال برسات نه پوندي آهي، ته وڻ ٽڻ سڙي ويندا آهن، جنهنڪري چوپايو مال مکين وانگر مري ويندو آهي، ماڻهو بک ۾ اهڙا پاهه پيا ٿيندا آهن، جو پيٽ وڃي پٺيءَ سان لڳندو اٿن ۽ اهڙو سخت ڏڪار پوندو آهي، جو اُتان جنسي رت جي بانس پيئي ايندي آهي. هاڻ پڙهندڙ پاڻيهي تصور ڪري سگهندا ته قديم زماني ۾ ججهيءَ برف پوڻ ڪري وڻ ٽڻ سڙي ويندا هئا، ۽ جهنگلي پيدائشون ڪو وقت ٿينديون ئي ڪين هيون. ته ماڻهن جي ڪهڙي حالت ٿيندي هئي. برف پوي ڪي ڏڪار پوي، ته به پيٽ ته ڪنهن کي نٿو ڇڏي. اهڙين حالتن ڪري آڳاٽن آرين ۾ مڇي ماس کائڻ جو رواج پيو. مها ڀارت ۾ ڄاڻايل آهي ته هاڻوڪا چار ورن پوءِ ٺهيا، نه ته اصل رڳو هڪڙو ورن هو، ۽ سڀ آريه لوڪ براهمڻ هئا؛ پر ”پيٽ بري بلا“! چوڻي به آهي ته ”ستين لنگهڻي ڪتو به حلال“. ٻين قديمن قومن وانگر هي براهمڻ (قديم آريه لوڪ) به شڪار ڪري پيٽ پالڻ لڳو.
قديم زماني ۾ شڪار ڪيئن جهلنيدا هئا؟ اها واٽ ماڻهن کي قدرت سيکاري. باز ۽ ٻيا وڏا پکي ننڍڙن پکين جو شڪار ڪن ٿا. اهو نمونو اکين سان ڏسي، پکين جو شڪار ڪرڻ لا3 ماڻهو باز ڌارڻ لڳا. اهو قديم زماني جي دستور سنڌ ۾ توڙي ٻين ڪيترن هنڌ اڄ تائين هليو اچي.
”سو ڀي ڌار ۾ سڪرو جنهن کي پک نه پر“.
شاهه
شڪريو چيڪ، سيچاڻو، بحري، باشو، بشين ۽ ٻيا قسمين قسمين باز اڄ تائين ماڻهو پالين ٿا. هن وقت سنڌ ۾ اڪثر رڳو مسلمان شوق وچان (۽ نه بک سببان) باز ڌارين ٿا.
ڪتا به شڪار جهلين ٿا، تن ۾ تازي ڪتو شڪار جهلڻ جو اُستاد آهي. آڳاٽي ماڻهن ڪتن کي سڪار جهليندو ڏٺو، ته پاڻ به شڪار لاءِ ڪتا ڌارڻ لڳا. اڄ تائين ڪي شڪار ڪرڻ لاءِ ڪتن جون لوڌيون پاڻ سان وٺي ويندا آهن. پاليل ڪتاب قديم لوڪن جي جان جو به بچاءُ ڪندا هئا. جهنگلي مرون مٿن ڪاهي ايندا هئا، ته انهن تي ڪتن جي بڇ ڪرائيندا هئا. مطلب ته پکين مان اول باز ۽ پسن مان اول ڪتو انسان ذات زات کي ڪمائتو ٿيو، جن مان ڪتو اڄ تائين ماڻهن جي در جو دربان آهي. ڳوٺڙن ۾ ڏسو ته ماڻهو ڪچين ڀونگين ۾ بنا ڪڙن ۽ ڪلفن جي رهن ٿا، ۽ پوليس جو پهرو به وٽن ڪونهي، ته به رات جو بي اونا ٿي ننڊ ڪن ٿا. ڪتا در تي بيٺا اٿن. اُهي ڪوڌاريو ماڻهو ڏسن، ته پريان ئي پهوڙ لائين ۽ ويجهو اچي ته ڄنگهه ڦاڙي ڪڍنس. رگ ويد ۾ ڪتن جو گهڻو ئي ذڪر آهي. آڳاٽن ماڻهن کي شڪار هٿ ڪرڻ ۽ پنهنجي جان جي بچاءُ لاءِ هٿيار پنوهارن جو به ضرور ٿيو. ڄاريون به ٺاهيندا هئا، جن جي وسيلي شينهن به ڦاسائي سگهندا هئا. (رگ ويد منڊل پنجون).
هٿيار پنوهار: سڀني ساهوارن کي پنهنجي جان بچائڻ لاءِ قدرت ڪي نه ڪي هٿيار پنهنجي اسلح خاني مان ڏيئي ڇڏيا آهن. شينهن، رڇ، باز وغيره کي ڪو نقصان پهچائڻ ويندو، ته چنبو هڻندس، ڪتو ڏاڙهيندس ۽ ٻلو رهنڊا پائيندس، ماڻهو ماڻهوءَ کي ماريندو، ته اڳلو مُڪون ۽ لَتون هڻندس، يا چڪ چهندڙا پائيندس. چوڻي به آهي ته ”چڪر کي لتر پڄي!“.
اهي اوائلي هٿيار آهن. ماڻهن پوءِ هوش هلائي ٻيا هٿيار به ڪم آندا. جهنگلي مرن ۽ پکين کي هڪالي ڪڍڻ لاءِ ڪي سوليون سهنجيون واٽون به اختيار ڪيائون. وقتي انهن کي وات سان هڪ ڏيندا هئا. يا تاڙي وڄائي ڊڄاريندا هئا، يا پٿر هڻي ڀڄائيندا هئا. جيڪڏهن انهن اُپائن مان پورت نه پوندي هئي ته ڪنهن وڻ مان ٽاري ڇني، يا لئيءَ وغيره مان لٺ ڀڃي، انهن سان جهنگلي جانورن کي ماري ڪٽي ڀڄائيندا هئا. انهيءَ ريت سندن مکيه هٿيار اول هئا پٿر، چها ۽ لئيءَ يا بانس جون لٺيون ڀائنجي ٿو ته هٿ ۾ لڪڻ ۽ لٺ کڻڻ جو رواج ائين شروع ٿيو. *
جهنگلي مرن ۽ بکين کي هڪالي ڪڍڻ لاءِ وڻ جي ٽاري يا ڪا لٺ تڏهن ڪم آڻي سگهبي، جڏهن اهي بنهه ويجهو ايندا، تنهن کان پريان ئي ڇو نه هڪالي ڪڍجين؟ اهڙيءَ حالت ۾ پريان ئي پٿر هڻڻ جو رواج هو. پوءِ ماڻهن هوش هلائي کانڀاڻيون ٺاهيون، ته پٿر هيڪاري پري اڇلڻ سولو ٿئي، ۽ ڪنهن جهنگلي مرونءَ يا دشمن کي پاڻ تائين اچڻ ئي نه ڏجي. اڄ به جهاز هڪلڻ لاءِ کانڀاڻيون ۽ گليلا يا ڳوڙها هاري ناري عام طرح ڪم آڻين ٿا. رگ ويد ۾ پٿرن، هڏن، سڱن ۽ ڪن ڌاتن مان ٺهيل هٿيارن جو ذڪر آهي. مثلاً گهوڙي جي پاسريءَ جو هڏو (”آشو پرشو“) ڪهارو يا ڏاٽو ڪري ڪم آڻيندا هئا. ماڻهن پوءِ وڌيڪ هوش هلائي ڪمائون ۽ تير ٺاهيا، جي پهريائين رڳو پکين جي شڪار ڪرڻ لاءِ ڪم آڻيندا هئا. سنڌو ماٿر ۾ رهندڙ آڳاٽا آريه لوڪ اهي هٿيار ڪيئن ٺاهيندا هئا، سا سڌ ڪن قديم لفظن جي بنيادن مان پوي ٿي، جي اڄ تائين سنڌي ٻوليءَ سانڍيا آهن، جنهنڪري انهن لفظن جو گهڻو قدر ڪرڻو پوي ٿو.
سر جو سندو سڄڻين، سينگ منجهان سيلو،
ٽــينگر ٽـــــڪـــيو ڪينڪي، پار لنگهيو پيلو.
هڻڻ سين حـــيلو، جـــانب جــــيڏو ئـــي ڪــــيو.
شاهه
هتي پهريون ئي پهريون لفظ آهي ”سر“، جو رگ ويد جي منڊل پهرئين (100، 18)، منڊل ٻئي (12، 10)، منڊل چوٿين (3،7) ۽ ٻين منڊلن ۾ ڪم آيل آهي، جنهنڪري چئبو ته شاهه صاحب بيت ۾ هيءُ نهايت قديم زماني جو لفظ ڪم آندو آهي. مٿئين بيت ۾ ”سر“ جي معنيٰ آهي ”تير“؛ پر اصل ۾ اهو سر جو ڪانو آهي، جنهن جي گاهه کي سٽي ڪٽي ”مڃ“ ڪري، ان مان نوڙيون ٺاهيندا آهن. رگ ويد واري اوائلي زماني ۾ سر جي ڪانن مان تير جوڙيندا هئا، تنهنڪري سنسڪرت توڙي سنڌيءَ ۾ ”سر“ لفظ جون اهي ٻئي معنائون آهن. نهايت قديم زماني ۾ ڪانن مان تير جوڙڻ جو رواج عام هو، تنهن ڳالهه جي ساک ٻيا به ڪي لفظ ڀرين ٿا.
تير لاءِ ٻيو سنڌي لفظ آهي ”ڪان“، جو اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”ڪانڊ“، جنهن جي ٻي معنيٰ ”ڪانو“ به آهي. مطلب ته ”ڪان“ ۽ ”ڪانو“، ساڳيئي بنياد وارا لفظ آهن ۽ ڄاڻائين ٿا ته اڳي ڪانن مان تير ٺاهيندا هئا. اهو رواج ايران ۾ به هو. پارسيءَ ۾ ”ڪلڪ“ معنيٰ قلم ۽ ٻي معنيٰ ”تير“، سنڌيءَ ۾ ”ڪلڪ“ معنيٰ ڪاني مان ٺهيل قلم، جنهن سان ليکجي؛ پر جڏهن چئون ”ڪرڪ“ تڏهن معنيٰ اٿس ”تير“؛ ائينلفظ ساڳيوئي؛ پر اچار ڦريل.
هنيم هوت ڪرڪ، لوڏيان لوهه نه نڪري.“
شاهه
سر جو ڪانو يا ٻيو ڪهڙو به ڪانو تير وانگر اڇلائبو ته اهو پکيءَ کي ماري ڪين سگهندو، تنهنڪري ڪانن سان شڪار ڪيئن ڪندا هئا؟ اها خبر ”سيلو“ لفظ مان پوي ٿي، جو پڻ شاهه صاحب مٿئين بيت ۾ ڪم آندو آهي. اهو اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”شليه“، جو رگ ويد جي منڊل ڇهين (75،11) ۾ ڪم آيل آهي. سنسڪرت ۾ هڪڙي معنيٰ اٿس ”تير“ ۽ ٻي معنيٰ ”ڪنڊو“، يا اهڙي شيءِ جا جسم ۾ گهڙي ايذاءُ ڏئي. هاڻ ظاهر آهي ته قلم يا ڪانو، جو تير ڪري ڪم آڻيندا هئا، تنهن ۾ سيلهه يعني ڪنڊو يا ڪا تکيءَ چهنب واري هڏي وغيره اٽڪائيندا هئا ۽ اها پکيءَ کي ايذاءُ رسائيندي هئي.
ٽينگر ٽڪيو ڪينڪي، پار لنگهيو پيلو.“
شاهه
”پيلو“ اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”پيلؤ“ جنهن جي به معنيٰ آهي ”تير“. ان جو ڌاتو يا بنياد آهي ”پيل“ (Peel) معنيٰ روڪڻ، بيهارڻ، کڏڻ يا بدحواس ڪرڻ. هاڻ چڱيءَ طرح سمجهڻ ۾ ايندو ته ڪاني ۾ ڪنڊو يا ڪا چهنبدار شيءِ اٽڪائي، اها تٿير وانگرت اڇلائيندا هئا ته ان جي لڳڻ ڪري پکي اُڏامڻ کان روڪجي پوندو هو يا بدحواس ٿي ويندو هو، جنهنڪري هن کي آسانيءَ سان جهلي سگهندا هئا.
تير لاءِ ڪمان ضروري آهي. ”ڪمان“ پارسي لفظ آهي. ان لاءِ نج سنڌي لفظ آهي ”سينڱ“، جنهن جي بنيادي معنيٰ آهي ”سڱ مان ٺهيل“.هي لفظ ڄاڻائي ٿو ته ڪنڍي مينهن، جنهن جو سڱ وريل ٿئي ٿو، يا هرڻ وغيره جو وريل سڱ، اڳي ڪمان ڪري ڪم آڻيندا هئا.
ڪمان لاءِ ٻيو لفظ اسان وٽ آهي ”چاپ“، جو نج سنسڪرت لفظ آهي ۽ بنيادي معنيٰ اٿس ”بانس جي وريل ڪاٺي“، جيئن پروفيسر آپٽي واريءَ سنسڪرت ڊڪشنريءَ ۾ ڄاڻايل آهي. هن ريت اهي لفظ ڄاڻائين ٿا ته آڳاٽا لوڪ ڪنهن جانور جو وريل سڱ يا بانس جي مڙيل ڪاٺي، ڪمان وانگر ڪتب آڻيندا هئا. آڳاٽن ماڻهن اهي سولا سهنجا رستا اختيار ڪري تير ڪمان جوڙيا ته پکين جو شڪار ڪرڻ سولو ٿئي. مطلب ته ضرورت وقت اهو هنر سيکاريائون ۽ پوءِ ان ۾ ترقي ڪيائون. جيڪڏهن هٿ ڪيل شڪار ڪو ماڻهو يا جانور کسڻ ايندن، يا ڪو مرون خود کين کائڻ ايندو ته ڪمانن جا تير ڪهڙو بچاءُ ڪندا؟ اهڙيءَ حالت ۾ مضبوط تيرن جوڙڻ جي ضرورت ٿي. *
پنجاب ۽ سنڌ جا آڳاٽا آريه لوڪ پوءِ لڙائين ۾ به اهي مضبوط تير ڪم آڻڻ لڳا؛ پر اول تيرن جي چهنبن کي ڪنهن زهر جو مک ڏيئي ڇڏيندا هئا، (اٿرو ويد منڊل چوٿون 776؛ منڊل پنجون 18،8 ۽ ڀيٽيو رگ ويد مندل ڇهون 75، 15). انهيءَ تير لڳڻ ڪري ڪنهن کي رڳو رهڙ پئجي ويندي هئي، ته به زهر جهٽ رت ۾ ملي، اڳلي کي ماري وجهندو هو. اهو زهر ملائڻ جو رواج آفريڪا ۾ بلڪل گهڻو هو، جنهن جا ڪيترا مثال مسٽر هينري سٽئنلي ڏنا آهن. ماڻهون پوءِ ٽامو، لوهه وغيره مارڻ سکيا، ته عام طرح تيرن جون چهنبون رڪ مان جوڙيندا هئا. رگ ويد جي منڊل ڇهين (75،11) ۾ ”ايومکم“، (Ayo-Mukham) لفظ ڪم آيل آهي، جنهن جي معنيٰ آهي لوهه جي منهن (چهنبن) وارو. هن مان پڌرو آهي ته رگ ويد واري زماني ۾ ئي رڪ جي راسين (نوڪرن) وارا تير ڪم ايندا هئا. اهو رواج پوءِ ڪلهوڙن جي صاحبيءَ تائين ساندهه هلندو آيو، جنهنڪري شاهه صاحب به چيو آهي ته:*
”پنهونءَ جي پيڪان جون راسيون منجهان رڪ“.
شاهه
جيئن وقت ويو گذرندو، تيئن سنڌو ماٿر جي رهاڪن تير اندازيءَ ۾ حيرت جهڙي ترقي ڪئي. انهيءَ ڳالهه جو ججهو ذڪر مها ڀارت ۽ ڪن پراڻن ۾ آهي، جي رگ ويد واري زماني کان گهڻو پوءِ ٺهيا، تنهنڪري انهن جو ذڪر پوءِ ڪبو، هتي رڳو ايترو ڄاڻائجي ٿو ته رگ ويد واري زماني ۾ اڳاٽن آرين وٽ جيڪي رڪ جي راسين (نوڪن) سان تير هوندا هئا، تن سان پک به ٻڌندا هئا، ته انهن جي رفتار تکي ٿئي، پکن ٻڌل تير ڇهه مان ڇمڪندو، ڪڙڪڙ ڪندو ويندو هو. هيءَ ڳالهه رگ ويد جي منڊل ڇهين جي سُوڪت 75 ۾ ڄاڻايل آهي. مطلب ته سڪار ڪرڻ لاءِ ماڻهو اول جهڙا تهڙا تير ڪمان جوڙيا ۽ پوءِ تير اندازيءَ ۾ حيرت جهڙي ترقي ڪيائون. ماڻهو پوءِ ڌڻ ڌارڻ سکيا. انهيءَ چوپائي مال سندن حوصلو ڪيتري قدر وڌايو، سو احوال نهايت مکيه آهي.
ڌڻ ڌارڻ جو رواج: آڳاٽا لوڪ اول ڏٿ ۽ شڪار تي گذران ڪندا هئا، ته اهو گويا اڪاسي ورت هو. ڪنهن وقت پاري پوڻ سبب وڻ ٽڻ سڙي ويندا، ته ڏٿ ملي ڪين سگهندو. شڪار به ڪنهن وقت هٿ ايندو، ته ڪنهن وقت نه به ايندو، ته به پيٽ ڪين ڇڏيندو. پوءِ ته ماڻهو بُک ۾ ڇتا ٿي هڪ ٻئي جو چڪين ماس ڇنندا ۽ آدم خور ٿي پوندا. آدم خوريءَ جو بنياد پيو ئي بک منجهان. انهيءَ سبب چئبو ته چوپائي مال مان انسان زآت تي وڏو ئي احسان ڪيو آهي، جو انهيءَ ماڻهن کي آدمخور ٿيڻ کان بچايو ۽ ترقيءَ جي راهه ۾ قدم وڌارايو.
ماڻهن اول ڪهڙا ۽ پوءِ ڪهڙا چوپايا ڌاريا، سا ڳالهه ڪنهن به ڪتاب ۾ کليءَ ريت ڄاڻايل ڪانهي؛ پر يجر ويد جي تئسترييه براهمڻ گرنٿ (177، 1،4-6) مان اهڃاڻ ملي ٿو. ان ۾ ڄاڻايل آهي ته ”پرجا پتيءَ (برهما) ماڻهن ۾ پهريائين براهمڻ خلقيا ۽ جانورن ۾ ٻڪريون؛ پوءِ کتري ۽ رڍون، ۽ انهن کانپوءِ وئش ۽ گايون پيدا ڪيائين، ۽ پڇاڙيءَ ۾ شودر ۽ گهوڙا خلقيائين“، هن منجهان ڪيترن عالمن کي ائين سمجهڻ ۾ اچي ٿو ته آڳاٽن آرين درجي وار ڄاڻايو آهي ته ماڻهن اول ٻڪريون، پوءِ رڍون ۽ انهن کانپوءِ گايون ڌاريون، ۽ انهن کانپوءِ گهوڙا ڌاريائون. هن مان اها به سڌ پوي ٿي ته چوپائي مال ڌارڻ ۾ ماڻهن اول ٿوري تڪليف ورتي ۽ پوءِ وڌيڪ تڪليف وٺڻ تي پاڻ کي هيريائون.
ٻڪري سڀاءَ جي ماٺيڻي آهي. اُها جهلڻ به سولي ته پالڻ به سولي. ان لاءِ نڪو آهر ٺاهڻو پوي، نڪا ڪونڊي جوڙڻي پوي. جيڪو به گاهه مليس سو کائي وڃي. چوڻي به آهي ته ”اُٺ واري اَڪرو، ٻڪري واري ڪاڪرو“، يعني اُٺ اَڪ جو ٻوٽو ڪونه کائي، (ٻيا سڀ وڻ ۽ ٻوٽا کائي) ۽ ٻڪري ڪڪرو ڪونه کائي، باقي جيڪو به گاهه مليس، سو رڙڪي وڃي. ٻڪريءَ مان سک به گهڻا. کير به ملي ته گوشت به ملي. ٻڪري جي کل مان سانداريون ۽ ٻيون شيون ٺاهيندا آهن، ۽ ان جي ڏاس وٽي نوڙيون ڪندا آهن. ٿر ۽ ڪوهستان ۾ اڄ تائين ڪيترا رڳو ٻڪريون ڌارين. جبل جا ماڻهو ڏسو ته مانيءَ کائڻ مهل هڪ ٻڪري اڳيان بيهاري ڇڏين. هڪ هڪ گرهه چٻاڙيندا، مٿن ٻڪريءَ مان گوهو پنهنجي وات ۾ هڻندا وڃن! ماني اجهو ائين کائين.
ٻڪرين کانپوءِ ماڻهو رڍون ڌارڻ لڳا؛ پر انهن جو اصلوڪو ماڳ روهه ولايت يا جابلو ملڪ آهي. اهي سڀ ڪنهن کي سولائيءَ سان هٿ به نه اچي سگهن، تنهنڪري انهن جي ڌارڻ جو رواج پوءِ عام ٿيو. قديم آريه لوڪ دنبي جو گوشت دل ڪري کائيندا هئا، (رگ ويد منڊل ڏهون 27،17). رڍن ۽ گهيٽن جي اُن مان پوءِ کٿا، لويون، ڪمريون وغيره جوڙيندا هئا، ۽ اهو رواج اڄ تائين هليو اچي. ٿري ماڻهو اڄ تائين کٿا ۽ لويون ڍڪين ٿا، جنهنڪري سنڌي شاعرن کين ”کٿيرا“ يعني کٿو ڍڪيندڙ ۽ لوئرياڙا“ يعني لوئي پهريندڙ سڏيو آهي.
ٻڪرين ۽ رڍن کانپوءِ گاين ڌارڻ جو رواج پيو، گايون جيستائين جهنگلي آهن، تيستائين شوخ آهن ۽ جهلڻ ڏکيون آهن. هڪ واريءَ پالجين ٿو ته پوءِ سڀاءُ جيڪي سو ٺريو ٿڌو ٿئين ٿو. انهيءَ هوندي به ڪي گايون ”کٽر“ ٿينديون آهن. انهنکي ڏهبو آهي ته کيٽو ڪنديون آهن. ويجهو وڃبو ته گانءِ جي لت جو ٺڪاءُ پيو پوندو. ڪي ارڳيون گايون خود پنهنجن ڦرن کي به کير ڌائڻ ڏکيو ڏين. گاين جي ٽهل به گهڻي ڪرڻي پوي ٿي، جهنگ چري اينديون، تنهن کانپوءِ کڙ ڪتر وغيره کپين. هڪڙو جهلڻ ڏکي، ٻيو پالڻ ڏکيو، تنهنڪري گاين ڌارڻ جورواج پوءِ پيو، پر کير ۽ مکڻ ته ڳائو! ويلي ويلي تي گايون کير به جام ڏين، انهيءَ چوش وچان ماڻهن تڪليف جو خيال ڪونه ڪيو ۽ ڳائو مال ويا ججهو هٿ ڪندا. انهيءَ مال سندن ايترو ته ڌيان ڇڪيو، جو خود ماڻهن تي گوپال، گوند (گوبند)، گتم، گوپ، گوپي وغيره نالا رکيائون. ”گسائين يا گوسائين“ لفظ اصل ۾ آهي ”گوسوامن“ (گوسوامي) يعني گاين جو مالڪ، ۽ پوءِ مٽي ٿيو ”سائين، ڌڻي، حاڪم“. هڪ ساڌن جو فوٽو انهيءَ نالي سان سڏجڻ ۾ آيو. جهڙوڪ: گوسائين سواجگر“ گاين ڌارڻ جو رواج انهيءَ نهايت قديم زماني جو آهي، جنهن زماني ۾ هندستان، ايران ۽ يورپ وارا آريه لوڪ ميرو پربت طرف گڏ رهندا هئا. هن لاءِ هيءَ ثابتي آهي ته گئو، گانءِ يا ڳنءُ لاءِ هڪڙو ئي لفظ اٿن. سنسڪرت ۾ ”گو“ معنيٰ گانءِ ۽ ان جو انگريزيءَ ۾ اچار آهي ”ڪو“ (Cow) ۽ پارسيءَ ۾ ”گاو“ جيئن ”گوسائين“ لفظ جي اصل معنيٰ آهي ”گابن جو مالڪ“ ۽ پوءِ معنيٰ ٿيس ”سائين، ڌڻي يا حاڪم“ تيئن رشيا جي ٻوليءَ ۾ ”گوسپوڌار“ (Gospodar) ۽ ”گوسپودين“ (gospodin) لفظن جي آهي. هنن لفظن ۾ سنسڪرت لفظ ”گو“ بجنسي ڪم آيل آهي. *
گاين کان گهوڙا جهلڻ وڌيڪ ڏکيا آهن، جو اهي ڊوڙ جا تمام تکا آهن. گهوڙي لاءِ سنسڪرت ۾ جيڪي لفظ آهن، تن مان عام لفظ آهي ”آشو“، جنهن جو اچار پارسيءَ ۾ آهي ”اسپ“. هن مان ظاهر آهي ته قديم ايران ۽ هندستان جا آريه لوڪ جڏهن گڏ رهندا هئا، تڏهن گهوڙي جي سڌ هين، جنهنڪري ان لاءِ لفظ ئي ساڳيو اٿن. سنڌي لفظ ”گهوڙ“ جو اچار سنسڪرت ۾ آهي ”گهوٽڪ“ (گهوٽ + ڪ)؛ پر اهو اصل دراوڙي لفظ آهي، جو پوءِ سنسڪرت ۽ سنيءَ ۾ عام ٿيو. آرين کان اڳ سنڌو ماٿر جا اصلوڪا رهاڪو دراوڙ لوڪ هئا، ۽ سنڌو ماٿر گهوڙن جي ڪري مشهور هئي، تنهنڪري ئي ”گهوڙ“ لفظ سنڌيءَ ۾ عام ٿيو. جن ڏينهن ۾ ماڻهن جو گهڻو گذران شڪار تي هوندو هو، تن ڏينهن ۾ ئي گهوڙن ڌارڻ جو رواج هو، جو هرڻ، ڦاڙها، سرهه وغيره جن جي ”چونگن واري چال“ آهي، تن جو شڪار تڏهن ڪري سگهبو، جڏهن گهوڙي تي چڙهي انهن جي پٺيان پئبو، تئسترييه سنهتا ۾ گهوڙن جو جنم شودرن سان گڏ ڄاڻايل آهي، تنهن مان سمجهجي ٿو ته ماڻهو اول شڪار جي سهنج لاءِ گهوڙا ڌارڻ لڳا هئا ۽ تئسترييه سنهتا واري زماني ۾ يعني يجر ويد واري زماني ۾ شڪار ڪرڻ شودرن جو ڪم ليکبو هو، پر اهي ئي ساڳيا گهوڙا دشمنن جي پٺيان ڪاهي پوڻ ۽ ٻين اهرن وقتن تي نهايت ڪارائتا ٿين ٿا، تنهنڪري انهن ڪمائتن جانورن جو پوءِ ايترو مان ٿيو، جو خود راجائون پنهنجي سواريءَ لاءِ گهوڙا ڪم آڻڻ لڳا، راجائن بلڪ ديوتائن تي به ”آشو“ (پارسي آسپ) يعني گهوڙي جا نالا رکڻ لڳا، جهڙوڪ اشوپتي ۽ اشوني ڪمار، اُٺن، گڏهن، مينهن، سانن ۽ هاٿين، وغيره ڌارڻ جو رواج گهڻو پوءِ پيو ٿو ڏسجي.
مٿي جيڪي چيو ويو آهي تنهن مان معلوم ٿيندو ته آڳاٽا لوڪ ڌڻ ڌارڻ سکيا، ته کير، ڏڌ، مکڻ ۽ گوست ملڻ جو سهنج ٿين، جنهنڪري بک جو سوال گهڻي قدر حل ٿي ويو ۽ ماڻهو آدمخور ٿيڻ کان بچي پيا، چوپائي مال ڌارڻ کانپوءِ ماڻهن جو حوصلو ويو وڌندو. چوپائي مال جي کلن مان تنبو، سانداريون ۽ ٻيون شيون ٺاهڻ لڳا، جنهنڪري مينهن ۽ سيءَ ۾ بچاءَ ٿيين. اڄ تائين ڪيترا پوستين پهرين ٿا. هرڻن جو شڪار ڪندا هئا، ته انهن جي سهڻي کل به پهريندا هئا. مرگ ڇالا يعني هرڻ جي کل ڪم آڻڻ جو رواج ڏينهون پوءِ وڌندو رهيو. اُن، ڏاس، ماس وغيره مان کٿا، لويون، خرزينون، ٻورا ۽ ٻيا ٽپڙ ٺاهڻ لڳا ۽ ائين هنرن جو واڌارو ٿيو.
نهايت قديم زماني ۾ ماڻهو پٿر ۽ وڻن جا ڏار ٽار هٿيار ڪري ڪم آڻيندا هئا (صفحه 158)؛ پر پوءِ ڌڻ ڌارڻ سکيا، ته جانورن جا هڏا به هٿيار ڪري ڪم آڻڻ لڳا. رگ ويد جي منڊل ستين (1،83) ۾ ”پرشو“ لفظ ڪم آيل آهي، جنهن جي هاڻ معنيٰ آهي ”ڪهاڙو“، پر اصل معنيٰ هيس ”پاسريءَ جو ڪندو“. ويدن جي براهمڻن ۾ ”آشو پرشو“ لفظ ڪم آيل آهي، جنهنجي معنيٰ آهي، ”گهوڙي جي پاسريءَ جو ڪنڊو“ ۽ اهو گاهه وڍڻ لاءِ ڏاٽو ڪري ڪم آڻيندا هئا. رگ ويد جي منڊل ستين (1.83) ۾ ”پرٿو پر شوهه“ لفظ ڪم آيل آهي. اهو هڪ ويڪرو ڪهاڙو هو، جنهن سان جنگ مهل دشمن جي سسي لڻي وجهندا هئا. شينهن ڦاسائڻ لاءِ ڄار ڪم آڻيندا هئا. ۽ وقتي گهڻا ڄڻا گڏجي شينهن تي تيرن جو وسڪارو لائي انهن کي ماري پورو ڪندا هئا. *
قديم سنڌين جي دولت (چوپايو مال): آڳاٽا لوڪ ڌڻ ڌارڻ سکيا ته انهيءَ چوپائي مال سندن حوصلو ٻيءَ طرح به وڌايو. ”فلاڻو وهٽ منهنجو آهي“. اهو مالڪيءَ جو خيال ماڻهن ۾ پيدا ٿيو. انهيءَ قديم زماني ۾ ماڻهن وٽ ٻي ڪا ملڪيت هئي ڪانه؛ ويتر چوپائي مال جي کير، ڏڌ، مکڻ ۽ گوشت تي سندن گذران هو، تنهن ڪري چوپائي مال جهڙي ٻي قيمتي ملڪيت سندين نظر ۾ ڪانه هئي. اڄ به ڪيترن جي مکيه دولت آهي. چوپايو مال، جنهن ڪري چون ته ”سون جي رتيءَ کان رت جي رتي چڱي“ يعني ٿورڙي روڪڙ ناڻي کان ٿورو چوپايو مال وڌيڪ آهي.
* "There were three distinet ages-the ancient, the Mediaeval and the later-during which the Reg. Vedic mantras were composed (Reg Veds III, 32,13, VI,21, 5)" Dr. A.C. Das: Reg vedic Culture, p.40.
* "The broken branch became the first weapon. It was the father of all clubs." Prof. Henry Drummord: the Ascent of Man, Chapter VI.
** قديم پارسي ٻوليءَ ۾ ”تيگر، لفظ ڪم ايندو هو، تنهن مان پوءِ ”گ“ اکر حذف ٿي ويو، ته اُچار ڦري ٿيس ”نير“؛ پر سنڌيءَ ۾ ان جو اچار ڦري ”نينگر“ به ٿيو. هن وقت اهو لفظ سنڌيءَ ۾ عام ڪونهي
* سنسڪرت لفظ ”شونگ“ جو اچار سنڌيءَ ۾ آهي ”سڱ“ (Horn) ۽ ان مان ”شارنگ“ لفظ ٺهيو آهي، جنهن جو اچار سنڌيءَ ۾ آهي ”سينڱ“؛ پر بنيادي معنيٰ اٿس ”سڱ مان ٺهيل“. سنڌيءَ مان ”سڱ“ جو اچار ڦري ”هڱ“ به ٿيو آهي، ۽ معنيٰ اٿس ”سڪل ادرڪ“، جا هرڻ جي سڱ وانگر وراڪن سان يا پيچيندار ٿئي ٿي. سنسڪرت ۾ به ”شارنگ“ لفظ جي معنيٰ اهي ”سڱه“ توڙي ”هڱه“. (مصنف)
* Henry Stanley Through Darkest Africa
* "The Sanskrit name of the cow is Go, plural Gavas, and this short radical we find running, with the modifications consequent on the character of each, through most of our languages; old German chuo, modern German kuh, English cow. The Slavic branch has preserved it, like a great many others, in the form most resembling the original. Thus Old Slavic has govyado, a herd; modern Servian gove-dar, a cow-herd; Russian govyadina, - beef, the flesh of cows and oxen, then gospodin master: gospod (i), the Lord: gospodar, the title given to South Slavic rulers all meaning originally "master of cows," and corresponding to the old Sanskrit gopy, which first means a herdsman, and later a chieftain, a king." Z.A Ragozin: Vedic Indian, pp. 63-64,
* ”پرسرام“ (پرشورام) معنيٰ اهو رام جنهن جي هٿ جو هٿيار ڪهارو هجي.
”ڌن“ لفظ جي هاڻ معنيٰ آهي ”دولت“؛ پر اصل معنيٰ هيس ”ڌڻ“. پوءِ جڏهن ماڻهن کي ٻيءَ ملڪيت ميڙڻ جي چوش آئي ۽ سون چانديءَ وغيره جا سڪا ٺهيا، تڏهن ”ڌن“ ۽ ”ڌڻ“ لفظ جي معنائن ۾ ڦير پيو.
”ڌڻ“ ته ڌڻي؛ نه ته وڪڻ کڻي“ (پهاڪو)
”ڌڻي“ لفظ جي به اصل معنيٰ هئي ”ڌڻ وارو“ ۽ پوءِ ”ڌڻي“ معنيٰ ڌن وارو يا شاهوڪار، ڌڻي معنيٰ مالڪ (ڪهڙي به ملڪيت جو) ۽ ڌنار (ڌڻار) معنيٰ ٿي ڌڻ وارو، مطلب ته جيئن جدا جدا قسمن جي ملڪيت ماڻهن جي ترقيءَ سان ههڙن لفظن جي معنائن ۾ به ڦير پيو. ماڻهن جي ترقيءَ سان ٻوليءَ جي ترقي انهيءَ ريت گڏوگڏ ٿئي ٿي.
هر ڪنهن ماڻهوءَ جي غريبيءَ توڙي شاهوڪاريءَ جي سڌ سندس چوپائي مال مان پوندي هئي. اڳي ماڻهو ڀاڳ وارو سمجهندا ئي انهيءَ کي هئا، جنهن وقت گاين، مينهن وغيره جا ڌڻ هوندا هئا. هن وقت به جڏهن چئون ته ”فلاڻو ڀاڳيو آهي“ ته ان جي معنيٰ ته ”شاهوڪار آهي“، جيڪڏهن چئون ته ”فلاڻي ڀاڳئي کان کير وٺي اچ“ ته اتي ”ڀاڳيو“ معنيٰ مالدار“ جنهن وٽ گايون مينهون هجن.
رگ ويد واري زماني ۾ سنڌو ماٿر ۾ چوپايو مال نهايت ڀلو هوندو هو. اڄ به ڪوهستان، خاص ڪري ٿاڻي بولاخان ۽ ملير جون، توڙي سڄي ٿر ڊويزن جون گايون اهڙيون ته ڀليون آهن، جو ڪيتريون ته ويلي تي ڏهه ڏهه سير کير ڏين ٿيون، جنهنڪري اتر ڏي ڄمون ۽ ڪشمير ۾، ڏکڻ ڏي مدراس کاتي ۾، ۽ دور پورب ۾ فليپائين ٻيٽن ۾ سنڌ جي گاين جو وڪرو چڱي ناڻي تي ٿئي ٿو. سرحد سنڌ جا ڍڳا به ناميارا آهن ۽ ٻاهريان ماڻهو انهن لاءِ چڱيون رقمون ڏيندا آهن. ويجهڙائيءَ ۾ ”پرتاپ“ نالي هڪ ڍڳو سنڌ جي گورنر سر لانسيٽ گرهام پاڻ نيلام ڪيو، ته ماڻهن هڪ هزار رپين کان وڏا واڪ ڏنا. ههڙي قيمتي ماليءَ ۾ اڄ به اسانجن ماڻهن جو ساس پران ايتري قدر آهي، جو پنهنجي سر تي ڪهڙي به سختي قبوليندا، پر پنهنجي چوپائي مال تي ڪک پيو به ڪونه سهندا. انهيءَ چوپائي مال ماڻهن جي جيوت ۾ وڏو ڦيرو آندو. اڳي ڏٿ ڏورڻ ۽ شڪار هٿ ڪرڻ لاءِ پيا ڀٽڪندا هئا ۽ ڏکئي جيوت گذارڻي پوندي هين، پر پوءِ چوپائي مال جي چاري جو وڏو اونو ٿين ته چراگاهن وٽ ڳوٺڙا ٻڌڻ لڳا.
ڳوٺ ۽ چراگاهه: رگ ويد واري زماني ۾ آريه لوڪ اڪثر ڳوٺڙن ۾ رهندا هئا. جيئن اڄ به هندستان جو ڳچ آدم ڳوٺڙن ۾ گذاري ٿو. سچو پچو هندستان آهي ئي ”ڳوٺاڻي جيوت وارو هندستان“. ڳوٺ اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”گوشت“ (گوسٿا) ۽ بنيادي معنيٰ اٿس ”اهو هنڌ جتي گايون بيٺيون هجن“. گايون اتي بيهاريبيون، جتي سندن لاءِ چارو موجود هوندو، تنهنڪري ”ڳوٺ“ لفظ ۾ چراگاهه جي معنيٰ سمايل آهي. انهيءَ سبب رگ ويد ۾ ڪن هنڌ ”گوشت“ (ڳوٺ) بدران ”ورج“ (برج) (Varaji) لفظ به ڪم آيل آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ”اهو هنڌ جتي گايون چارجن“. اڄ به اکين سان ڏسجي ٿو ته ٿورا ڀائر يا سنگتٿي، جتي مال لاءِ چارو مئُو ڏسن، تتي ڀنگيون اڏي، مال سميت وڃيو رهن، ۽ اهو سندن ڳوٺ سڏجي ٿو. هن مان ڏسڻ ۾ ايندو ته آڳاٽا لوڪ ڳوٺن ٻڌڻ مهل اول اونو مال جي چاري جو ڪندا هئا. چوپائي مان مان به مکيه مال گايون سمجهيائون ٿي، تنهنڪري ”گو“ (گانء) لفظ مان ”ڳوٺ“ لفظ ٺاهيائون، جو اصل ۾ گاين جي چاري لاءِ هو، پوءِ ڀلي ته گاين سان گڏ ٻيو مال به پيو چڙهه ڪري، ڳوٺن جي حدن ٺهرائڻ لاءِ هر هڪ ڳوٺ جي چوڌاري وڻ پوکيندا هئا. اڄ به ائين آهي، جنهنڪري هرڪو پنهنجي وطن جا وڻ پريان ئي سڃاڻي سگهي ٿو. مال جي چاري لاءِ چراگاهه ڳوٺن جي اندر يا انهن جي پسگردائيءَ ۾ هوندا هئن. چراگاهن ۾ سڀني مالدارن جو مال گڏ پيو چرندو هو، تنهنڪري چوپائي مال جي ڪنن تي ڪو نشان ڪري ڇڏيندا هئا، جيئن سڃاڻڻ سولو ٿئي ته ان جو مال ڪير آهي، رگ ويد منڊل ڇهون (3،28) ڏاندن جي سڱن جون چهنبون تکيون ڪري ڇڏيندا هئا (منڊل 6، 16، 139)، ۽ انهن ۾ ڪي زيور (ڪنٺيون وغيره) اٽڪائي ڇڏيندا هئا. (منڊل 8، 54، 10) *
ڌڻ ڌارڻ ڪري ماڻهن جون جوابداريون وڌيون. صبح جو سويل اونو ڪري مال سان پهرجي ويندا هئا، ۽ مال جي هر طرح سنڀال ڪندا هئا. انسترييه براهمڻه ۾ ڄاڻايل آهي ته ماڻهو ڏينهن ۾ ٽي گهمرا مال سان پهرجي ويندا هئا؛ صبح، منجهند ۽ سانجهيءَ. ڏهائي ٻه ٽي ڀيرا ڪندا هئا؛ پهرين ڏهائي ڪرڻ سان کير ججهو ملندو هون ۽ ٻين ٻن ڏهائين ڀيري ٿورو. مال سان پهرجي ويندا هئا. ته ڪتا ساڻ هوندا هئن، ۽ رات جو به ڪتا سندن درن جا دربان هوندا هئا. رگ ويد ۾ جن ڪتن جو ذڪر آهي، سي نهايت قداور هوندا هئا، ۽ ماڻهو وقتي مٿن بوجو لڏيندا هئا. (منڊل اٺون 46، 28). ڪتا به اهڙا زبردست هوندا هئا، جو شينهن سان به لڙندا هئا، سڪندر اعظم جي ڪاهه وقت يونانين اهڙا ڪتا هندستان ۾ ڏٺا هئا؛ تنهنڪري يوناني تاريخ نويسن به انهن جو ذڪر ڪيو آهي. آڳاٽا ماڻهو اهي جبرا ۽ قداور ڪتا داردستان (ڪشمير“ گلگٽ، چترال وغيره) کان آڻيندا هئا. ايران ۽ بئبلان جا رهاڪو اهي ڪتا هندستان مان گهرئيندا هئا ۽ انهن لاءِ چڱي خاصي رقم ڏيندا هئا. *
مال جي بچاءُ لاءِ ڪتا ساڻ کڻندا هئا، ته به آسماني واهر جي ضرورت سمجهندا هئا، ڏينهن جو ديوتا ”؟سورج“ آهي، تنهن کي ”پوُشڻ“ سڏيندا هئا. سج جي روشنائيءَ تي گاهه وغيره اُڀرن ٿا ۽ جڳت جو پالن پُوشن ڪرڻ وارو اهو ئي ديوتا آهي، تنهنڪري اهو نالو رکيائونس. سج جي روشنائي تي سنئين راهه جي سڌ پوي ٿي. ڪو جهنگلي مرون يا چور مال تي ڪاهي ايندو ته سج جي روشنائيءَ تي پريان ئي ان جي اچڻ جي سڌ پوندي. اهڙن سببن ڪري هو پل پل سورج ديوتا کي آراڌنا ڪندا هئا ته ”اي پُوشڻ ديوتا، تون اسان جي واٽ سولي ڪر. اسان جي راهه ۾ جيڪي اٽڪون هجن، سي تون دور ڪر. اي ڪڪرن مان پيدا ٿيل ديوتا! تون اسان جو اڳواڻ ٿي. جيڪي نڀاڳا بگهڙ اسانجي راهه ويٺا تڪين، ۽ اسان کي نقصان رسائڻ ٿا چاهين، تن کي تون پاسي ڪر. جنهن رهزن کي مدي من ۾ آهي، تنهن کي تون دور ڪر. تون اسان جو راهه ۾ رهبي ٿي، اسان کي اهي هنڌ ڏيکار، جتي مال لاءِ چارو مئو هجي. تون پنهنجي اهڙي شڪتي ڌار، جو اسان جي مٿان سويل ئي ڏينهن نه تپي. تون اسان کي مالا مال ڪر، اسان کي کاڌو رساءِ ۽ اسان جو ٻل وڌاءِ“ وغيره، (رگ ويد مندل ڇهون 53). هن مان ڏسڻ ۾ ايندو ته مال جي اوني ماڻهن ۾ پرارٿنا ڪرڻ جو انگ پيدا ڪيو ۽ ائين مالڪ مهربان ۾ ويساهه وڌندو وين.
مال جي چوري: اڳي ماڻهن جي دولت چوپايو مال هو، ته چوري به چوپائي مال جي ٿيندي هئي، (رگ ويد منڊل ڇهون 28)، اڄ به ٻهراڙين ۾ مال جي چوري عام آهي. چورن ۽ جهنگلي جانورن جي خوف کان آڳاٽا ماڻهو نه رڳو ڌڻيءَ کي آراڌنائون ڪندا هئا؛ پر پنهنجا به جوڳا جتن ڪندا هئا. هن باري ۾ آڳاٽا آرين جيڪي اُپاءُ ڪيا، تن مان ڪن مکيه اُپائن جو ٿورو ذڪر ڪجي ٿو، جو انهن سان هندن جي جيوت جو وڏو ئي واسطو آهي، ۽ انهن مان پنگتي حالت جو پتو پوي ٿو.
هڪ هنڊي يا گڏيل ڪٽنب جي رواج جو بنياد رگ ويد واري اوائلي زماني ۾:
نڪا هئي سرڪار نڪي هيون فوجون ۽ سپاهي؛ تنهنڪري ماڻهو پنهنجو ۽ پنهنجي چوپائي مال جو بچاءُ پاڻ ڪندا هئا. مال جي بچاءَ جي اوني منجهن جنگي ڀاءُ پيدا ڪيو. صبح کان وٺي رات تائين تير ڪمان ساڻ هوندا هئن. ڪو جهنگلي مرون يا رهزن ڏسندا هئا ته پريان ئي تيرن جي سٽ سٽ لائيندا هئا؛ جنهنڪري ڪوبه اوڏو ڪونه ايندو هون. پر وقتي هڪڙو ڄڻو پنهنجو توڙي مال جو چاءِ نه به ڪري سگهي؛ انهيءَ سبب گڏيل ڪٽنب جو رواج وڌائون. هرڪو ائين چاهيندو هو ته پٽ، پوٽا ۽ ٻيا ڀاتي گهر ۾ گهڻا هجن، ته وقت تي مدد ڪن ۽ آڪهه جو نالو به قائم رکندا اچن. اهڙين ضرورتن زالن ۾ به مردانگي پيدا ڪئي، ۽ هو ويرتا جو ججهو قدر ڪرڻ لڳيون. جوان ڇوڪريون به انهن سان پرڻجڻ چاهينديون هيون، جي جنگي جوڌا هوندا هئا. مردن وانگر زالون به تيراندازي ۽ رٿ هلائڻ سکنديون هيون، ته چورن ۽ ڌاڙيلن جي پٺيان ٺهه پهه وڃي سگهجي. مثلاً نل ۽ دمينتيءَ جي ڌيءَ اندر سينا، مد گل نالي هڪ رشيءَ سان پرڻيل هئيتنهن ڪري ”مد گلاني“ به سڏبي هئي. هڪ لڱا ڪي چور سندس مال ڪاهي ويا، ته مد گل رشي توڙي سنديس استري پٺيان پين چورن رشيءَ کي سوڙهو جهليو، ته مد گلانيءَ پنهنجي مڙسي جا تير کڻي، تڪڙو تڪڙو رٿ ڪاهي، چورن کي ڪاري زخم رسايا ۽ کين شهه ڏيئي پنهنجو سمورو مال موٽي هٿ ڪيائين، (رگ ويد منڊل ڏهون 102). مطلب ته مال جي بچاءَ جو هڪجهڙو اونو هون ۽ ننڍڙي هوندي ئي تيراندازي ۽ رٿ ڪاهڻ سکندا هئا. *
وقتي ماءُ پيءَ جي جيئري خود ڀائر پاڻ ۾ وڙهي ڍانگا ٿي پوندا هئا، ته پيءَ پنهنجيءَ ملڪيت مان پاڻ لاءِ ۽ پنهنجيءَ زال لاءِ حصو رکي، باقي ٻي ملڪيت ورهائي ڏيندو هون، (رگ ويد منڊل ٽيون 45، 4) هيئن به ٿيندو هو ته جڏهن ڪنهن جو پٽ پرڻبو هو، تڏهن کيس ۽ جوڻس کي ڌار گهر، يا جدا ڪوٺي. رهڻ لاءِ ڏيندا هئا؛ پر کائيندا پيئندا گڏ هئا. انهيءَ ريت هڪ هنڊي يا گڏيل ڪٽنب جو رواج ايتري قدر عام ٿيو، جو اڄ به جيڪڏهن ڪو هندو، چوندو ته مان کائڻي پيئڻيءَ توڙي ملڪيت ۾ مائٽن کان ڌار آهيان ته ان لآءِ ثابتيءَ جو بار مٿس آهي، نه ته هندن جي قائدي موجب ڪورٽ ائين فرض ڪندي ته هو گڏيل ڪٽنب جو ڀاتي آهي ۽ ملڪيت به گڏيل اٿن. اهو رگ ويد واري زماني جو رواج اسان جي ڏسندي به زور هو. ڪنهن گهر ۾ چار پنج ڀائر هوندا هئا ۽ منجدهائن ڪو بيروزگار هوندو هو، ته گڏيل هنڊيءَ مان کائي چڙهندو هو، ۽ ٻيا ڀائر ائين ڪونه سمجهندا هئا.ته هيءَ ڪو اسان تي بوجو آهي بيروگار ڀاءُ کي پالڻ پنهنجو فرض سمجهندا هئا. ويجهڙائيءَ ۾ نئون واءُ لڳو آهي. ڪيتريون جوان ڇوڪريون هينئر ائين چاهين ٿيون ته رڳو ونو ۽ ڪنو هجي. انهيءَ تان هاڻ چوڻي به آهي، ته ”ڀڳوان تنهنجو ٿورو، مڙس ڏجانم ڇورو“. مطلب ته سس سهرو ڪونه کپي هينئر اڪثر هرڪو آپيخطاني آهي، ۽ هر ڪنهن جو ڏيڍ چانور ڏُور پيو رجهي، ته به ڪورٽن ۾ قاعدو اهو ئي اڳئين زماني وارو چالو آهي.
گوتر ۽ نکون: آڳاٽن ماڻهن پنهنجيءَ جان ۽ مال جي بچاءُ سانگي گڏيل ڪٽنب جو رواج وڌو، ته به پورت ڪانه پين پوءِ ته هڪڙي اهڙي اٽڪل ڪيائون، جا ٻيءَ ڪنهن به قوم کي خيال ۾ نه آئي، پنهنجن گهرن ۽ مال جي وٿاڻن جي چوڌاري وڏيون ڀتيون کنيائون، ته ڪو جهنگلي جانور يا چور چڪار آسانيءَ سان اندر اچي نه سگهي. اهو عالم پناهه وارو هنڌ ”گوتر سڏبو هو. رشي اڪثر گهڻا گهر پرڻيا هئا، تنهنڪري آڪهه وڏي هوندي هين. هر هڪ رشي وٽ چوپايو مال به اڪثر ججهو هوندو هو، تنهنڪري هرهڪ رشي پنهنجو گوتر ڌار جوڙيندو هو، جنهن ۾ سڀ ڀاتي مال سميت رهندا هئا. جن ماڻهن جي آڪهه ننڍي هوندي هئي. ۽ چوپايو مال ٿورڙو هوندو هون، تن مان ڪي گڏجي، پنهنجي لاءِ هڪ يڪو گوتر ٺاهيندا هئا، جو گوتر جوڙڻ وڏو ڪشالي جو ڪم هو.
جرمنيءَ جي نامور پروفيسر مئڪس ملر جي خيال موجب ”گوتر“ لفظ ۾ ”گو“ معنيٰ گانءِ ۽ ”تر“ اُهو لفظ آهي، جنهن جو اچار ائنگلو سئڪسن ٻوليءَ ۾ ”ٽن“(Tun)، ۽ انگريزيءَ ۾ ”ٽائون“ (Town) (شهر) آهي. هرهڪ گوتر جي اندر ڄڻ ته شهر ٻڌل هوندو هو، جنهن ۾ ماڻهو مال سميت بافرحت گذاريندا هئا.
گوترن اندر جيڪي رهندا هئا، سي رڳو پڳو ساڳي آڪهه وارا ڪين هوندا هئا. سڀڪنهن جي آڪهه پنهنجي پنهنجي هوندي هئي؛ پر گوتر ساڳيو هوندو هون، تنهنڪري اهي ڄڻ ته هڪ وڏي ڪٽنب جا ڀاتي هوندا هئا، ۽ هڪٻئي کي پنهنجو سوٽ يا برادريءَ وارو ڪري سمجهندا هئا. انهيءَ سبب ”گوتر“ لفظ جي معنيٰ ٿي ”آڪهه يا برادري“. اڄ به سنڌيءَ ۾ ”ڳوٽي“ گوتري معنيٰ ”برادريءَ وارو“. برادرين جو بنياد ائين پيو. ڏسو ته گوترن مان ڪيئن ڀائپيءَ جو انگ وڌايائون.
هرهڪ گوتر جو جيڪو مکي يا پريو مڙس هوندو هو، سو ”گوتر“ پتي“ يعني گوتر جو ڌڻي سڏبو هو، ۽ سڄو گوتر سندس نالي پٺيان ڪوٺبو هو. گوترن جو بنياد اول رشين وڌو هو، ۽ هرهڪ رشيءَ جو گوتر اڪثر ڌار هوندو هو. هاڻوڪا براهمڻ انهن رشين جو اولاد آهن. تنهنڪري براهمڻن جا جيڪي به گوتر (خاندان) آهن، تن سڀني تي رشين جا نالا پيل اهن، جن مان خبر پوندي آهي ته هو ڪهڙي رشيءَ جو اولاد آهن. وسشٽ، ڪيشپ، آتري، جمد گني، گوترم، وشوامتر ۽ ڀردواج، اهي سپت (ست) رشي وشنو پراڻ پٽاندر مکيه آهن. پراڻن ۽ منوسمرتيءَ ۾ ٻين به ڪيترن رشين جا نالا ڄاڻايل آهن. گوترن ۾ جيئن آڪهيون وييون وڌنديون، تيئن انهن کي ننڍن دفعن ۾ ورهائڻ جي ضرورت ٿهي، ائين گوترن کي ”نکن“ ۾ ورهايائون. مثلاً ڪيشپ رشيءَ جي گوتر واري جون نکون ڪنيئا، ڪانجا ۽ ڪاڪوئا اهن. گوتم رشيءَ جي گوتم مان آوير، اُديچه ۽ آئن نکن وارا براهمڻ آهن. هرهڪ نک جون گهڻيون آڪهيون هونديون هيون. کترين ۽ ٻين به پوءِ پنهنجا گوتر ٺاهيان ۽ انهن جون به ڌار ڌار نکون ٿيون. مثلاً حيدرآباد جي اڏواڻي آڪهه وارن جي نک ”مگهو کتري“ آهي. ٿڌاڻي اڪهه وارن جي نک ”ڀاڳيا“، رامچنداڻين جي نک ”دلڙي“ ۽ سپاهيملاڻي آڪهه وارا ”ناگ ديو“ نک جا آهن. آهوجا ۽ ماکيجا به نکن جا نالا آهن. گوترن جوڙڻ جو رواج پهريائين پهريائين سنڌو ماٿر ۾ پيو ۽ هي رواج اصل اُتي جا آهن.
سگوتر ۽ سپنڊ: ڪن ڪن گوترن جي اندر جيتوڻيڪ جدا جدا آڪهين وارا رهندا هئا؛ پر گوتر ساڳيو هوندو هون، تنهنڪري اهي ”سگوتر“ يعني ساڳي گوتر وارا سڏبا هئا. اُهي گوتر پتيءَ کي پنهنجي پيءُ جي سمان ڪري سمجهندا هئا ۽ کيس ججهي عزت ڏيندا هئا، اُهي هڪٻئي جي زالن ۽ نياڻين کي پنهنجي ماءُ ڀيڻ جهڙو ڪري سمجهندا هئا، جنهنڪري هندن جي قديم قاعدن پٽاندر اڄ تائين ”سگوتر“ يعني ساڳي گوتر وارا پاڻ ۾ شادي ڪري نٿا سگهن. هي ڀائپيءَ جو انگ وڌائڻ جون واٽون آهن. ساڳيءَ ريت ”سپنڊ“ وهانءَ جي به منع ڪيائون. ”پنڊ“ معنيٰ سرير يا جسم ۽ ”سپنڊ“ معنيٰ اُهي جي ساڳي سرير مان پيدا ٿيا هجن، ۽ ساڳيو پنڊ ڀرائيندا هجن، اولاد پنهنجي ماءُ پيءَ جي انس آهي ۽ ماءُ پيءُ ۾ خود سندن مائٽن جو رت آهي. ساڳيو رت چڱي رت نه ڦهلندو، تنهنڪري منو سمرتيءَ پٽاندر پيءُ جي طرف ستن پيڙهين ۽ ماءُ جي طرف پنجن پيڙهين کان ٻاهر پرڻجڻ گهرجي. انهن سببن ڪري براهمڻن لاءِ خاص طرح حڪم جاري ٿيو ته ڏهاڙي هرڪو براهمڻ پنهنجي گوتر؛ نک ۽ پرور (ڪٽنب) جو نالو اُڌاري ته ياد رهيس، ته سندس اصل نسل ڪهڙو آهي. انهن نالن اُچارڻ جي هڪ مکيه مراد هيءَ هئي ته ساڳي گوتر مان ڪو ڪونه پرڻجي. هن مان ظاهر آهي ته آڳاٽن لوڪن ۾ غيرت جو انگ ججهو هو، جنهنڪري جيڪي ڇوڪريون سندين ويجهيون مائٽياڻيون هونديون هيون، تن کي پنهنجي ڌيءَ يا ڀيڻ جهڙو سمجهي، انهن سان شادي نه ڪندا هئا؛ پر اڄ ڪالهه ڪي هندو ڏاڏي پوٽي به پيا پرڻجن! مطلب ته غيرت جو جيڪو انگ آڳاٽن هندن ۾ هو، سو هاڻوڪن هندن مان گهڻبو پيو وڃي.
رگ ويد جي اوائلي زماني ۾ سڀ ماڻهو گوترن اندر ڪونه رهندا هئا. ڪي خانه بدوش به هوندا هئا. کين رڳو چوپايو مال هوندو هو، ٻي نڪا ڪرت نڪا ڪار. انهيءَ سبب وسڪاري ۾ هڪ هنڌ ٿانئيڪا ٿي مال پيا چاريندا هئا. جيڪڏهن برسات نه پوندي هئي، ته پوءِ مال جي چاري سانگي ڪڏهن ڪٿي ته ڪڏهن ڪٿي سانگ ڪري ويندا هئا. اها حالت اڄ به ڪوهستان ۽ ٿر ۾ اکين سان ڏسجي ٿي. اهي مالدار اڄ تائين ”سانگيئڙا“ سڏجن ٿا.
جهڙ ڦڙ جت ٿيان، اُت اَڏيائون پکڙا“.
شاهه
رگ ويد ۾ انهن گهرن جو ذڪر به آهي، جي ماڻهو هڪ هنڌان کڻي ٻين هنڌ ويندا هئا. اٿرو ويد جي منڊل نائين (3، 24) ۾ چيل اهي ته ”جاءِ کي به اسين جوءِ وانگر پاڻ سان وٺيون وڃون!“ هن مان سمجهجي ٿو ته مال جي چاري سانگي جڏهن ڪنهن ٻئي هنڌ وڃڻو هوندو هون، تڏهن گهر جا پڀکا، ٽوئا ۽ لڙهيون به پاڻ سان کني ويندا هئا. ۽ جتي وڃي رهڻو هوند هون، اُتي اهي ساڳيا پکا وڃي اڏيندا هئا، اڄ به مالدار ائين ڪندا آهن. لڏپلاڻ ڪرڻ مهل گايون، مينهون وغيره ڪڍي گس تي ڪن، ته سنئين واٽ وٺي هلن، ۽ پاڻ پکا، ٽوئا، جنڊ، رليون ۽ ٻيو سامان، ڪي وهٽن تي، ته ڪي مٿي تي کڻي مال جي پٺيان وڃن. پڪيون جايون جوڙي هڪ هنڌ ٿانئيڪو ٿي رهڻ، ۽ گورن جوڙڻ جو رواج ئي تڏهن وڌيو، جڏهن ماڻهو کيتي ۽ بيا ڌنڌا ڪرڻ لڳا. جن جو جتي روزگار هوندو هو، سي تتي پنهنجا پڪا ماڳ جوڙي رهندا هئا، جنهنڪري اڄ تائين چوڻي آهي ته ”جتي هر تتي گهر ۽ جتي ماني تتي ماڳ“.
کيتي: قديم زماني کان وٺي کيتي هڪ اُتم ڌنڌو ڪري ليکيو ويو آهي. اڄ به چوڻي آهي ته ”نيچ نوڪري، اُتم کيتي، وڌندڙ واپار“. پروفيسر مئڪس ملر جي چوڻ موجب ”آريه“ لفظ جو ڌاتو يا بنياد آهي ”آر“ معنيٰ ”هر ڏيڻ“ جيڪي ماڻهو زمين کي هر ڏيئي کيتي ڪندا هئا، سي ڏوٿين ۽ خانه بدوش مالدارن کان وڌيڪ سڌريل ليکبا هئا ۽ اهي ئي خانداني يا وڏا گهراڻا سمجهبا هئا. انهيءَ سبب ”آريه؛ لفظ جي معنيٰ ئي هئي شريف يا وڏو. گهراڻو. *
رگ ويد جي منڊل پهرئين (112، 6) ۾ ڄاڻايل آهي ته ”ٻج ڇٽڻ جو هنر اشوني ڪمار ديوتائن منو ڀڳوان کي سيکاريو“. هن منجهان ائين سمجهجي ٿو ته اڳاٽن رشين کي شايد الهام ٿيو ته ٻج ڇٽڻ ڪري پوک ٿي سگهندي. ساڳي منڊل پهرين (112، 5) ۾ ڄاڻايل آهي ته ٻنيءَ کي هر ڏيڻ جو طريقو جنهن رشيءَ سڌاريو تنهنجو نالو ”پرٿوُ!“ هو، جو ”پرٿي“ به سڏبو هو. اهو پرٿو رشي ”وئنيه“Vainya يعني وين Vena رشيءَ جو اولاد به سڏيو ويو آهي، (منڊل اٺون 9، 10). هر جي چونيءَ کي ”ڦال“ چوندا هئا. (منڊل چوٿون 57، 8)، اڄ به اهو ئي ويدڪ لفظ ڪم پيا آڻيون؛ پر عام طرح چئون ”ڦار“ يعني ”ل“ کي مٽي ”ر“ ڪيو اٿئون ۽ اها اسان سنڌي ماڻهن جي اصل عادت آهي (جل – جر ۽ ٿل – ٿر).
اڳي سڄي سنڌو ماٿر ۾ ڪيترن هنڌ ”بن“ يا گهاٽا جهنگ لڳا پيا هوندا هئا، ماڻهو وڻ وڍي، پوک لاءِ زمين صاف ڪندا هئا. اها جهنگل شگافي ڳچ اراضيءَ ۾ ڪندا هئا. اهي ”اُروا“ يعني ڪشادا پٽ ننڍن ننڍن ٽڪرن (نمبرن) ۾ ورهائي، هر هڪ ”کيٽ“ ڌار ڪندا هئا، (منڊل ڏهون 101، 4). هن مان ائين سمجهجي ٿو ته هرهڪ ”اَٺاس“ (اٺ جريب زمين) يا ”سورهاس“ (سورهن جريب زمين) کي ”کيٽ“ سڏيندا هئا، رگ ويد ۾ اهو به ڄاڻايل آهي ته هرهڪ کيٽ نهايت خبرداريءَ سان ماپي ڇڏيندا هئا، (منڊل پهريون 110، 5). هن مان ظاهر آهي ته سڀ ڪنهن کي پنهنجي ٻني ڌار هوندي هئي. اهي ٻنيون سندن ڳوٺن جي آسپاس هونديون هيون. اڄ به ڪيترا هاري ناري پنهنجي پنهنجي ٻني ٽڪر جي آسپاس گهرڙا اَڏيو. ڳوٺڙا ٻڌيو ويٺا آهن. جيڪي وڏا زميندار آهن سي به پنهنجو ”بنگلو يا اوطاق ٻنيءَ جي نزديڪ جوڙيل ٿا، ۽ سندن هارين نارين انهيءَ اوطاق جي آسپاس ڀنگين ۾ رهن ٿا، ۽ اهو انهيءَ زميندار جو ڳوٺ سڏجي ٿو. اڳي به هوند وارن وٽ نوڪر چاڪر ۽ ٻانها يا غلام پورهيو ڪندا هئا، ۽ پاڻ رڳو مٿان نظرداري ڪندا هئا. *
هر کيڙڻ ۽ نار ڪاهڻ لاءِ هن وقت اُٺ ۽ ڏاند ڪم اچن ٿا، پر اڳي گهوڙا به ڪم آڻيندا هئا، جو سنڌو ماٿر ۾ گهوڙا نهايت گهڻا هوندا هئا، زمين کي هر ڏيڻ مهل ڪو رشي گهرائيندا هئا. جو هر جوٽيندو هو، ۽ اوڏي مهل ويدن جا منتر اُچاريندو هو. ائين پوڄا ڪري پوءِ ڪم شروع ڪندا هئا. چوپاسيءَ ۾ براهمڻن کي گهرائي، هڪ وڏو يگيه ڪندا هئا، جو ”ستر“ (Satta) سڏبو هو اهو يگيه ٻه ٽي مهينا سانده بلڪه وڌيڪ وقت تائين پيو هلندو هو. يگيه جي مراد اها هئي ته اندر ديوتا ۽ ٻيا ديوتائون پرسن ٿين، ته مندائتا مينهن وسن ۽ فصل ڀلا ٿين، ۽ مال لاءِ چارو مئو ٿئي. انهيءَ مراد سان رشي به سنڌو نديءَ ۽ ٻين ندين جي ڪنارن تي ويهي، مٺيءَ للڪار سان ويدن جا منتر اُچاريندا هئا. جولاءِ – آگسٽ وارو مهينو ”سانوڻ“ سڏجي ٿو، جو اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”شراوڻ“، ۽ ڌاتو اٿس ”شروعڻ“ معنيٰ سڻڻ يا ٻڌڻ. سانوڻ ۾ جتان ڪٿان ويدن جي منترن جا مٺا آلاپ ٻڌڻ ۾ پيا ايندا هئا، تنهنڪري اهو نالو رکيو اٿن. هن مان ڏسڻ ۾ ايندو ته جيئن آريه لوڪ ويا دنوي ڳالهين ۾ ترقي ڪندا، تيئن دل جو لاڙو ڌڻيءَ جي پاسي وڌندو وين جو ڄاتائون ٿي ته فصل ڀلا تڏهن ٿيندا، جڏهن ڌڻيءَ جو فضل ٿيندو، رشين کي به پنهنجيون ٻنيون ٻارا هوندا هئا، ۽ چوپايو مال به ججهو هوندو هون تنهنڪري ايشور کي آراڌنا ڪندا هئا ته اهو مالڪ پنهنج مهر ڪري! انهيءَ سبب ”هٿ هوندو هون ڪم ڪار ۾، ته به چٽ هوندو هون ڪرتار ۾!“
اڳي ماڻهو پوک اڪثر درياهه جي ڀرسان (ڪچي ۾) ڪندا هئا. جن ڳوٺن کي درياهه ويجهو نه هوندو هو، تن ۾ کوهه کوٽيندا هئا. رگ ويد جي منڊل پهرئين (105، 17) ۾ ”ڪوپ“ لفظ ڪم آيل آهي، جنهن جو بگڙيل اُچار سنڌيءَ ۾ ”کوهه“ آهي. هن وقت به ڪا پوک ”موڪي“، ڪا ”چرخي“، ته ڪا ”چرخي مدد موڪي“ ٿئي ٿي.
رگ ويد جي منڊل پهرئين (سُوڪت 116، 7) ۾ ”ڪنڀ“ (ٿانءُ). ۽ سُوڪت، 117 (12) ۾ ”ڪلس“ (لوٽي ڪنگري) لفظ ڪم آيل آهي. وڏي ڳالهه ته گهٽو چڪر“ لفظ به ڪم آيل آهي، جنهن مان هيڪاري ظاهر آهي ته کوهن مان پاڻي ڪڍڻ لاءِ مالهه ۾ ڪنگريون يا لوٽيون ٻڌندا هئا، جنهنڪري چئبو ته هاڻوڪو رواج رگ ويد واري زماني کان وٺي هلندو پيو اچي.
رگ ويد جي منڊل ڏهين (25، 4؛ 101، 5 – 7) ۾ ”آشمچڪر“ لفظ ڪم آيل آهي، جنهن جي اکري معنيٰ آهي ”پٿر جو چڪرو“. هن مان سمجهجي ٿو ته جتي نار نه هوندو هو، تتي کوهه جي مٿان سرائيءَ ۾ پٿر جي ٺهيل ”ڀوُڻ“ يا گرڻي(Pulley) هوندي هئي، ٿر ۾ ۽ ٻين ڪيترن هنڌ اڄ تائين دستور آهي ته چم جو ڪوس يا ٻوڪو رسيءَ ۾ ٻڌي، اها رسي ڪاٺ جي ٺهيل ڀوُڻ تي رکي، ڍر ڏيندا وڃن، ته ڀُوڻ وڃي ڦرندي ۽ رسي پاڻمرادو وڃي هيٺ کوهه ۾ پوندي. جڏهن ڪوس پاڻيءَ سان ڀرجي ويندو آهي، تڏهن رسي ڇڪيندا آهن، ته ڪوس ڇڪجي مٿي ايندو آهي. انهيءَ ريت پاڻيءَ ڪڍڻ لاءِ جيڪو رسا ڪم آڻيندا آهن، تن کي سنڌيءَ ۾ ”ورت“ چئبو آهي، جو اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”ورترا“ ۽ اهو رگ ويد ۾ ڪم آيل آهي. مطلب ته کوهن مان پاڻي ڪڍڻ جو هي ٻيو نمونو به رگ ويد واري زماني کان وٺي هلندو پيو اچي. تفاوت رڳو هي آهي.
* مٿرا جي آسپاس وارو ملڪ ”برج“ سڏبو هو، جو اتي مالدار رهندا هئا. شري ڪرشن اتي رهندو هو، تنهنڪري ”برجباسي“ يعني برج جو رهاڪو سڏبو هو. ڏسو شريمد ڀاڳوت.
* Hist: History of the world, Vol. I, p. 488.
* Dr. Sita Nath Pradhan: Chronology of Ancient India, pp. 4-6.
* I have noticed instances, even in the Reg. Veda, in which the world "Arya" seems to be used in the sense of "high, or respectable." John Wilson: India Three Thousands years Ago, p.17, foot note.
* "It is a fair conclusion from the evidence that the system of separate holdings already existed in early Vedic times" Prof. Macdonell Keith: Vedic.
ڪن ڪن هنڌ کوهه تمام اونها هوندا هئا. اتفاق سان جيڪڏهن ڪو ماڻهو انهن ۾ ڪري پوندو هو، ته ٻين جي مدد کانسواءِ نڪري ڪين سگهندو هو. اهڙا اونها کوهه اڄ به سنڌ ۾ ڪيترن هنڌ، خاص ڪري ٿر ڊويزن ۾ آهن. گڊڙي تعلقي ڇاڇري ۾ ”سائيڪا“ يعني سٺ پرهه اونها يا سٺ مڙسن جي ڊيگهه جيڏا اونها کوهه آهن. هر هڪ ”پرهه“ ۾ جيڪڏهن پنج فوٽ ليکبا ته ”سائيڪو“ ٿيندو ٽي سؤ فوٽ اُونهو کوهه!
”سنجن ساٺيڪن تي وڏيءَ ويدوهون“. *
شاهه
هن وقت سنڌ ۾ گهڻو ڪري سڀ ڪنهن کوهه جي اڳيان ”آهه“يا ”آنهن“ (کڏيا حوض) ٺهيل آهي. کوهه جو پاڻي نيسر مان وهي، آهه ۾ وڃي پوندو آهي، ۽ اهو وهٽ پيئندا آهن. انهيءَ تان پهاڪو به آهي ته ”جيڪي کوهه ۾ هوندو، سو آهه ۾ پوندو“. اهو آهه ٺاهڻ جو رواج ويدڪ زماني جو آهي. خود ”آهه“ لفظ رگ ويدڪ سنسڪرت جو آهي، ۽ اصل اچار اٿس ”آهاو“. اڳوڻي آهه ۽ هاڻوڪي آهه جي وچ ۾ تفاوت آهي. رگ ويد واري زماني ۾ ڪاٺ جا پيپ کوهه جي اڳيان رکندا هئا، يا کوهه جي اڳيان کڏ کوٽي ان ۾ ڪاٺ جو پيپ وجهندا هئا، ته قابو بيٺو رهي. انهيءَ پيپ کي ”آهاو“ ڪوٺيندا هئا. اهو اڳوڻو نمونو وڌيڪ پسنديءَ جهڙو هو. هاڻوڪن آهن ۾ پاڻي سدائين لڙاٽيل هوندو آهي. چوپائي مال کي لڙاٽيل پاڻي پياربو ته مڪن آهي ته طبيعت بگڙنديس. بگڙيل طبيعت واري مال جو کير صحت کي بگاڙيندو. اهي ڳالهيون ڳڻي چئبو ته رگ ويد واري زماني جا ماڻهو اهو عقل جو ڪم ڪندا هئا، جو ڪاٺ جا پيپ ”آهه“ ڪري ڪم آڻيندا هئا. ائين وهٽن کي پيئڻ لاءِ پاڻي صاف ملندو هو. پيپ جي ڪنهن وقت خراب ٿيندو ته وري ڌوئي ڌمالي صاف ڪري سگهبو. اهو اڳيون رواج وري جاري ڪرڻ گهرجي، جو انهيءَ ۾ مال توڙي ماڻهن جو ڀلو آهي.
رگ ويد جي منڊل پهرئين (4، 8 ۽ 10) ۾ ”اَوٽ“ (Avata) لفظ ڪم آيل آهي، جنهن جو اُچار سنڌيءَ ۾ آهي ”آڏ“. کوهه جو پاڻي آڏ مان وهي، ٻنيءَ جي ٻارن ۾ وڃي پوندو هو. مطلب ته هزارها ورهيه اڳي جيڪو رواج سنڌو ماٿر ۾ جاري هو، سو ساڳيو اڄ تائين اسان جا ماڻهو هلائيندا پيا اچن،ڪ بلڪ لفظ به ساڳيو ئي ڪتب آڻين، جنهنڪري اهو محاورن ۾ به اچي ويو آهي. مثلاً تري ته درياهه، نه ته آڏ تي بيهي رهي.“
ٻنيءَ جي مٿان قسمين قسمين آفتون اچيو ڪڙڪن. پارو پيو يا ماڪڙ پيئي ته فصل ئي چٽ! ڪڻڪ وغيره کي ”رتي“ لڳي يا ٻيو ڪو مرض وڪوڙي ويو ته به فصل ڇٽو!
ڪن ڪيون پوکون، ٿيون ڀرپور، پي پاڻي جڏهن،
پوءِ يڪي هــنيون هـــــٿي، اي دل ڪــيئن آيـــا ويـــا.
ديوان گل
”هٿيو“ آهي اُتر – اُڀرندي جي هوا، جا جيڪڏهن خزان جي موسم ۾ لڳندي آهي ته ڪتيءَ جي فصلن (جوئر، ٻاجهريءَ وغيره) کي پورو ڪري ڇڏيندي آهي. ۽ ويچارن زميندارن ۽ هارين نارين جي ڪئي ڪمائي ڪٽ ٿي ويندي آهي. اهڙين آسماني آفتن کي پرميشر پاڻ پڄي، باقي بندي جي بات ڪانهي. انهيءَ هوندي به سنڌو ماٿر جي آڳاٽن رهاڪن مغز ماريو ته ڪهڙا اُپاءَ ڪجن، جو فصلن کي نه برسات لوڙهي، نه پارو، هٿيو يا ٻي ڪا سماري (آساني) آفت چٽ ڪري هن باري ۾ کوجنائن ڪرڻ سان يقين ٿين ته تارا، نکٽ (نکتر)، گرهه وغيره تتون مان ٺهيل آهن، تنهنڪري پوک تڏهن ڪجي، جڏهن ڌرتيءَ جي مٿان آگني تت زور هوندو ته سلو به ڪونه اُڀرندو، يا اڀرڻ کان سگهوئي پوءِ سلا ۽ ڪانا سڙي سڪي ويندا. نکتر جملي اٺاويهه آهن. هرهڪ نکتر جو اثر معلوم ڪري، پنهنجن پوين لاءِ هيءَ هدايت ڇڏي ويا ته روهڻي، مول، اُترا شاڍا. ريوتي، پنروسو وغيره ڪيترين پوکن لاءِ چڱا آهن. جنهن زماني ۾ اهي تجربا پئي ڪيائون، تنهن زماني ۾ سڄيءَ دنيا ۾ ٻي اهڙي ڪابه قوم ڪانه هئي، جنهن جوتش جي اهڙين ڳالهين تي ڌيان ٿي ڏنو، تنهنڪري ڪيترن يوروپي عالمن هندستان جي قديم آرين جي عقل تان عجب ظاهر ڪيو آهي. هي سڀ کيتيءَ جو پرتاب چئبو، جنهن جي اوني وچان سنڌو ماٿر جي قديم رهاڪن هن حيرت جهڙي نموني جون کوجنائون ڪيون.
آڳاٽن لوڪن جيتوڻيڪ پنهنجن فصلن جي بچاءُ جا هر طرح حيلا پئي ڪيا ته يقين ڄاتائون ٿي ته فصل لاءِ کپي سائينءَ جو فڦل. هو ائين وسندا هئا ته هر هڪ کيٽ يا ٻنيءَ جو راکو دعاگو ڪو ديوتا آهي، جنهن جي ٻاجهه سان آساني آفتون ٽري وڃن ٿيون، فصل ڀلا ٿين ٿا ۽کائڻ لاءِ اڻ ميو اَن ملي ٿو. انهيءَ ديوتا کي ”کيتر پتي“ يعني کيٽ جو ڌڻي (Lord of the Field) سڏيندا هئا. جيئن هن وقت اسان جا هاري ناري ڳاڌيءَ تي ويهي نار ڪاهين ٿا ۽ ڪنهن وقت ڪن تي هٿ رکي ڪافي آلاپين ٿا، ته جهنگ ۾ رنگ لڳي وڃي ٿو، تيئن سنڌو ماٿر جا آڳاٽا آريه لوڪ به نار ڪاهڻ مهل ڪي راڳ جا ڀڄن ڳائيندا هئا، ۽ ڌڻي کي هن ريت آراڌنا ڪندا هئا:
مالڪ جي شل مهر ٿئي! ججهو شل مينهن پئي!
پٽ سمورا باهه جهلين، مؤج سان ماڻهو هر کيڙين،
ججهو گاهه ۽ اَن اُپائين، گهوڙا، گايون گاهه کائين!
عرض اسانجو اهائج سائين! مٺا مٺا ڪي مينهن وسائين!
رگ ويد منڊل چوٿون 57، 1 کان 6 تائين).
رگ ويد واري زماني ۾ ماڻهو ڪڻڪ ۽ چانور پوکيندا هئا يا نه، سا ڳالهه چٽي ريت ڄاڻايل ڪانهي، باقي ”ڌانيه“ لفظ ڪم آيل آهي، جنهن جو اچار سنڌيءَ ۾ آهي ”ڌاج“، ۽ معنيٰ اٿس ”اَن“ (هر ڪنهن قسم جو)هن مان ايترو ظاهر آهي ته اَن پوک ٿيندي هئي. اهو به ڄاڻايل آهي ته جون ۽ ترن جا فصل ڀلا ٿيندا هئا. (منڊل ٻيون 5، 6 ۽ ٽيون 85، 3)، ماڻهو اهي ٻه اَن نه رڳو کائيندا هئا؛ پر پوڄائن پشٽائن ۾ به ڪم آڻيندا هئا. انهيءَ قديم رواج پٽاندر اڄ به سڄي هندستان جا هندو سڀ ڪنهن پوڄا ۾ جو ۽ تر ڪم آڻيندا آهن. هن مان ظاهر آهي ته انهن ٻن اَنن جو واهيو نهايت گهڻو هوندو هو. *
”تر“ اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”تل“ ۽ بنيادي معنيٰ اٿس ”جو سڻڀو آهي“. آڳاٽن لوڪن ڏٺو ته تر هڏ جا سڻڀا آهن، ته ڪنهن وقت انهن مان تيل پيڙي ڪڍڻ جو هنر ڳولي لڌائون ”تيل“ لفظ ”تل“ (تر) مان ٺهيو آهي ۽ بنيادي معنيٰ ئي اٿس ”ترن جي پيدائش“. ماڻهو پوءِ ٻين ٻجن مان تيل پيڙڻ سکيا ته اهو به ”تيل“ سڏجڻ ۾ آيو. هن وقت ڳالهه جي چٽائيءَ لاءِ چئون سرهه جو تيل يا مٺو تيل، ڄانڀي جو تيل يا ڪوڙو تيل وغيره. هاڻ ته بادامين، کوپرن بلڪ مڇيءَ مان به تيل ڪڍن ٿا ۽ اهو به ”تيل“ سڏجي ٿو، نه ته اصل رڳو ترن جي تيل کي ”تيل“ چوندا هئا.
هندو ماڻهو ”تلڪ“ ڏيندا آهن. سنڌو وغيره ۾ سنهڙي ڪاٺي، ڪک يا تيلي ٻوڙي، نرڙ سان لڳائبي، ته تر جيڏو نشان ٿي پوندو. ”تلڪ“ اصل انهيءَ کي چوندا هئا ۽ اکري معنيٰ اٿس ”ننڍڙو تر“، (تل + ڪ، اسم تصغير –Diminutive جي نشاني). وڏا تلڪ ڏيڻ، هڪ ٻن بلڪ ٽن ليڪن (تر پنڊ) ڪڍڻ جو رواج پوءِ پيو. مطلب ته آڳاٽن ماڻهن جو جيترو ڌيان ترن ڇڪيو، تيترو ٻيءَ ڪنهن به جنس ڪونه ڇڪيو.
رگ ويد جي منڊل اٺين (78، 10) ۾ ”داتر“ Datra (ڏاٽو) لفظ ڪم آيل آهي، تنهن مان سمجهجي ٿو ته اَن بچي تيار ٿيندو هو، ته ڏاٽي سان لڻندا هئا. سڀ سنگ لڻي، باقي ٽي سنگ گنڌرون (Good Goblins) لاءِ ڇڏي ڏيندا هئا، (اٿرو ويد، منڊل ٽيون 24، 6) جرمنيءَ جا هاري ناري اڄ تائين پڇاڙيءَ وارا ٻه ٽي سنگ ”ووڊن“ (Woden) ديوتا جي منت ڇڏي ڏيندا آهن. اِهو ديوتا اُهو ساڳيو آهي، جنهن کي هندو ”شو“ مهراج سڏيندا آهن، (صفحو 9). سنڌو ماٿر جا آبادگار اَن جي ڳاهه ڪر، سپ (ڇڄ) ۾ اَن ڇاڻيندا هجئا. ڪي ڳوٺ ٻنين کان پري ته ڪي ٻنين جي ويجهو هوندا هئا، پر رستا ٺهيا پيا هوندا هئا. اهي رستا ڪي رواجي پيچرا نه هئا،*
پر اهڙا ڪشادا هئا، جو انهن تان گاڏيون هلنديون هيون. گاڏين ڪاهڻ لاءِ گهوڙا ٻڌندا هئا. ٻنين تان اَن ڍوئي پنهنجن ماڳن تي نيندا هئا، ۽ اُتي اَن ماپي گندين ۽ ڀانڊن ۾ رکندا هئا. جن گاڏين ۾ اَن ڍوئيندا هئا، سي ”سشڪٽ“ (ڇڪڙا) سڏبيون هيون، ۽ هلڻ مهل چيچاٽ ڪنديون هيون، (منڊل ڏهون 146، 3). سواريءَ لاءِ رٿ ڌار هئن، جن جي مٿان ڍڪ ڏنل هوندا هئا، (رگ ويد منڊل ڏهون 85، 1).
جيڪي ماڻهو کيتي ڪندا هئا، سي چوپايو مال به ڌاريندا هئا، جو کيتي ۽ چوپايو مال لازم ملزوم آهن. کيتيءَ جو دارومدار چوپائي مال تي آهي. هر ۽ نار ڪاهڻ لاءِ، اَن ۽ گاهه ڍوئڻ لاءِ هن وقت ڪيترا اُٺ ۽ ڏاند ڪم آڻين ٿا، پر اڳي گهوڙا به ڪم آڻيندا هئا. انهيءَ هوندي به ڇا آڳاٽن آرين ڇا ٻين قومن جي آبادگارن ڏاند يا ڍڳي جو نهايت گهڻو قدر ڪيو ٿي. سنسڪرت ۾ بيل يا ڍڳي کي چئبو آهي ”بليورد“ ۽ ”بلدا“ يعني بل يا طاقت ڏيندڙ. اهي نار ڪاهي ٻنيءَ کي ريج رسائين ٿا ته ٻني ڀلي ٿئي ٿي، تنهنڪري ڍڳو ٻل ڏيندڙ آهي، ۽ پاڻ به ٻلوان جانور آهي. سنڌيءَ ۾ چئون ته ”فلاڻو ڏندين ڏاند آهي“، ته ان جي معنيٰ ته اپي سمرٿ يا پاڻيهي پڄڻ جوڳو آهي. شريمد ڀاڳوت گيتا ۾ ڀيشم پتامهه کي ”نر پنگوهه“ يعني ”نر ڍڳو“ سڏيو اٿن. اڳي رڳو جيرن جوڌن کي ”نر پنگوهه“ (ڏاند)، ۽ معنيٰ اٿس پهلوان پت، شير پٽ، اڳرو پٽ وغيره. عربي، پارسي، يوناني وغيره ٻولين جي آئيويٽا جو پهريون اکر آهي ”الف“، جنهن جي عبراني يا يهودين جي ٻوليءَ ۾ معنيٰ آهي ”ڍڳو“. عبراني ٻوليءَ ۾ ”الف“ اکر اهڙيءَ طرح لکندا هئا، جو ڄڻ ته ڍڳي جي شڪل نڪتل هوندي هئي. هن مان ظاهر آهي ته قديم يهودي لوڪن به ڍڳي جو ججهو قدر ڪري ان کي اهڙو شرف ڏنو، جو پنهنجي ائيويٽا جي منڍ ۾ ئي ان جي شڪل بيهاريائون. سنڌيءَ ۾ ڍڳي يا ڏاند بابت ڪيترائي پهاڪا آهن، جهڙوڪ:
”ڀلي آيو، گانءِ، جو ڄايو، جنهن سارو جڳ نپايو“.
رگ ويد واري زماني ۾ هندو ڳائو گوشت کائيندا هئا، پر پوءِ ڍڳي يا گانءِ جي ڪوس جي برخلاف ڪن رشين آواز کڙو ڪيو، ۽ رفته رفته سڀ هندو ائين سمجهڻ لڳا ته گئو هتيا ڪرڻ هڪ وڏو پاپ جو ڪم آهي، جو ڄاتائون ٿي ته اهي ڪارائتا جانور نه ڪُهڻ گهرجن. ڳئون، مينهن وغيره جي کير مان ڏڌ ۽ مکڻ ٿئي ٿو، ۽ کير مان قسمين قسمين مٺايون ۽ لذيذ طعام ٺهن ٿا. ٻهراڙين ۾ ڏسو ته ڪيترن ماڻهن جي مکيه غذا اڄ به کير ۽ ڏڌ آهي. ڏينهن جو ڏڌ يا لسيءَ سان، ۽ رات جو کير سان ماني کائي اُٿن ته ڪنهن به تيوڻ جي تانگهه ڪانه ٿئين. کيتيءَ لاءِ چوپائي مال جو ڇيڻو ۽ ڦولهڻيون وغيره، جي نهايت غليظ شيون آهن، سي به ڪم اچن ٿيون. چوڻي آهي ته ”ڀاڻ سدا جوڻ“. ٻيو چون ته ”ڀاڻ تي کيتي، نه ته ڪوري ريتي“. چوپايو مال نه هجي ته ڀاڻ جيڪو ڪٿان اچي؟ قديم زماني کان وٺي گاين جو ڇيڻو عام طرح پوٿي پائڻ لاءِ ۽ باه کائڻ لاءِ ڪم اچي ٿو. چوپايو مال مري وڃي، تنهن کانپوءِ به ڪمائتو. ان جو گوشت، کلون بلڪ هڏا به ڪم اچن ٿا. رگ ويد واري زماني ۾ هرڪو گهر ٻاري ائين چاهيندو هو ته مون وٽ چوپايو مال ججهو هجي، ۽ اَن پوک لاءِ ٻنيءَ ٽڪر به هجي، (منڊل پهريون 127، 6 ۽ منڊل چوٿون 41، 6).
قديم سڀيتا جي ٽن زمانن جو ذڪر ڪندي، مٿي جيڪي چيو ويو آهي، تنهن مان ائين سمجهڻ نه گهرجي ته سنڌو ماٿر جي رهاڪن فقط ايتري قدر ترقي ڪئي. هنن پوءِ پاڻ وڏي وک وڌائي، جنهن بابت جيڪو وڏو ئي ڪتاب لکي سگهجي، پر اهو احوال مختصر طرح ڌار باب ۾ کولي ٻڌائبو. هتي رڳو ايترو ڄاڻائجي ٿو ته رواجي سک ۽ دک جو خيال به اڳاٽن آرين کي اول کيتيءَ مان آيو. جيڪڏهن برسات پيئي هوندي، ته زمين هڏ جي آلي هوندي، جنهنڪري کاٽي کڻڻ ۽ کوهه کوٽڻ ۾ سولائي ٿيندي. انهيءَ کي سڏيندا هئا ”سک“، جنهن ۾ ”س“ معنيٰ ”چڱو“ ۽ ”ک – کن“ معنيٰ ”کوٽڻ“. جيڪڏهن برسات نه پيئي هوندي، ته زمين ٺوٺ هوندي ۽ کوٽڻ ڏکي ٿيندي. انهيءَ کي چوندا هئا ”دک“، جنهن ۾ ”د – در، دش“ معنيٰ مشڪل يا ڏکيو“، ۽ ”ک – کن“ معنيٰ ”کوٽڻ“. برسات نه پوڻ سبب پيدائش نه ٿيندي، ته انهيءَ جهڙو بڇڙو وقت ٻيو ڪهڙو؟ انهيءَ کي چوندا هئا ”ڏڪال“ (ڏڪار) يعني خراب وقت، جنهن جو ضد آهي ”سڪال“ (سڪار) معنيٰ چڱو وقت.
* Vedic Index, I, p. 40-177.
* سنسڪرت لفظ ”ڌانيه“ جو اُچار پارسيءَ ۾ ڦري ٿيو ”دانه“ ۽ جنهن جو اُچار سنڌيءَ ۾ آهي ”داڻو“ (اَن جو). مصنف.* Vedic Index, I, p. 211.