ლეგენდა ქართიშ დორცხუაფაშ
საქორთუოში სახენწიფო შინელი ჸოფე თელი ქეჸანას. იში ხენწიფეს ტახთი ნოდგე ცხეთას. ცხეთაში მუკი–მუკი ქვერსემი გვალეფი დო უდამური ტყალეფი ჸოფე. ათე მართალო დიდებული ქეჸანას ართი უბედური ჩვეულება ნოძე. ფერი ოჯახი ვაჸოფე თე ჩვეულებას ართიშა ვაუნგარუაფუნი დო თელი ხალხის ართიანიშა ვემუუნგარაფუნი. ჩვეულებათ ნოღვენა ირი თუთაში მორთას თიაში მოზჷრუა. თეს ნოძახინუენა ნდემიში თიას. იწკჷმა ირფელი ნოლეკუე. ოჭკუმალი მითინც ვანოზარუე, მარა უბედურება თინა ჸოფე, ნამდა თე ზჷრილი ოჭკუმალი დო ოშუმალც მუჟამც მერჩქინელი გვალაში დუცუ ქჷდასორგანდესჷნი, თის ჟი ართი უწიფული ვითოხუთი წანერი ძღაბი ოკო ქჷმნაჸვილესჷკონი. თე ჩვეულებას ვაწუხენდჷნი ეფერი კოჩი მითინი ვაჸოფე, მარა ეს იშენი ირო მიკოკაკილო ნორთუენა. მუშენი ორთდეს თესჷნი ენა კოც ვანოჩქე. ეშენი ირიკოჩი ართინერც იჩიებუდუ. დღა დო მუშიშე თენა თაში ჸოფე. ჩქჷნი ჯვეში ირო თეს ნორთუე დო ჩქჷთი ვაფქიმინათჷნი ნდემეფი ქჷმუულა დო არძოს მოფსჷრჷნანია.
თეშო გჷშაგორილი ჸოფე ართი უნჩაში კოჩი. თე კოჩიშა ხენწჷფეზჷმა ნოშქურუენა დო ნორიდუენა. თეს მუში ხეში თუდო ნოჸვე ვითოჟჷრი დუდი კოჩი. ძღაბიში გჷშაჸუნაფა კენჭიში რღვაფათ ჸოფე. თეს ნოძახუენა ჩე დო უჩა ბედიში თიაში კენჭის. მუზმა იჸუაფუდუ ვითოხუთი წანაშა ინუულერი ძღაბეფინი, გამკნოღალუენა თიზმა არძო ართინერი ჩე კენჭის. თეს ნოკათუე ართი უჩა კენჭი. სოჲშა ძღაბი ნდემიში თიაში მოზჷრუაში ჩვეულებაშე ალებური ვეჸუაფუდუნი ეჲიშა იში გათხუალა ვეშნოლებინუე. კენჭეფც არძოს გჷნოკჷრუენა პინტით. ქიგნორინაფუენა ძღაბეფც ნწკარას. თე უნჩაში კოც მანგარას თოლც გენოკჷრუენა. კჷსერც ქიგნობუნაფუენა კარაჩხას, ნამუს ინოძჷდ პინტეფით კჷრილი კენჭეფინი. თე უნჩაში კოც ქეკნოჸუნაფუენა ვითოჟჷრი დუდი კათა. უნჩაში კოჩი ეშნოღალუე კარაჩხაშე პინტით კჷრილი კენჭის დო თითოს დჷნოკჷნაფუე თითო ძღაბის. გეთებუდუ კენჭიში რიგებანი გჷნონწყჷმუენა თოლც. თე უჩაში კოჩი, კჷნი თე ვითოჟჷრი დუდი კათა ეკოჸუნდუნი თეში, კჷნი დუდიშე ქჷმკოჸუნაფუე, გჷწნოღალუე ძღაბეფც კენჭის დო ნონწყჷმუე პინტის. ნამუსუ ახვილუანდჷ უჩა კენჭისჷნი, თის ხეს ქჷმნოთხჷმუე დო გაგშნოჸუნაფუე ნდემიში თიათ. ართი ხენწიფეშ ძღაბი რდჷ, ნამუცალი ვართი თოლო დო ვართი შხვა მუთუნნერო დღას კოც ვაფუდუ ნაძირეფინი. ათე ძღაბის ქჷმოხვალამუ ათე უჩა ბედიში კენჭი. ქჷგოცჷმუნა არძო ძღაბეფი, ნამუნეფი ოშობით რდესჷნი, ათე უნჩაში კოჩი დო დუდი კათას, კჷნი ქარღვესჷკო კენჭინი, ვარა ნამუსუ მუნეფი ხეს მეთხჷნდესჷნი თინა გჷშეჸუნესკო ხენწჷფეში ძღაბიში მანგიორონი. თაში უთხუუნა ძღაბეფიში დიდალეფი დო მუმალეფცჷთი, ჩქჷნი ძღაბეფი იჸუნითია. ართის ვაგშაგორჷნთჷდა იწკჷმა არძო მიჸუნითია, უთხუუნა ძღაბეფც. არძო იჸუნითჷ იში მანგიორო, უთხუუნა ჭირსუფალეფცჷთი. ირი კოჩი ნონგარუე, ნოჭუუე დო ნონკჷრუე, ჩილამურით ნორჩხუუე. უნჩაში კოც ხე მეუთხ ხენწჷფეში ძღაბიშა. ანთასიშა რგილი ქუაში გური დო კოც განქჷრუანდჷნი ეფერი სახე დოუკჷნებუნი თი უნჩაში კოჩქ ქიგჷნ, ნამდა მუდგარენი ნძალა ღალატენცჷნი. ხენწჷფეში ძღაბი იძიცანც მუთუნი დიდი სახიოლო ორდასჷნი თეში. მუშა გჷშაჸოთანდ თენანი მის უჩქ, მარა უნელას ხენწჷფეში ძღაბიქ თქუუ: ,,ასე მა ქჷმარჩქილით, რახანო თენა ირფელი ჩქიმიშენი რე ირთუუნიე.“ თე ძღაბი დაბადებულო კოჩიში სქუას იშენი დღას ვაგჷდ, მარა ასე კუჩხულო ცაშე გიმნალჷს ქოგურაფუდ. იში ხუმაქ ჰაერც რეკუაცალო გისჷმუ. უნჩაში კოც ხე იშო გოუტებუდ დო გაჩემებულო გაბორებულცალო უჯინედ. მეჭყვადე ირი სისანდობა. ,,ვორწყექ“, გაგჷნძორ ძღაბიქ, ,, ჩქიმი ჸოროფილი მაჸალეფი დო დალეფი, მუჭო გურცუ რჭუნთუნი დო ართი ჩქიმი მანგიორო ანთასის ვაგოზოგჷნა დუდინი დო ვართი თქვანი დიდა დო მუმას ოზოგ თქვანი დუდინი. მარა ასე ჩქიმი გურცუთი ნება ქიმეჩით თე მაღალი ღირსუანი გჷნა თისჷთ უღუდასჷნი. თქვა ვეწუხათ, ვენგარათ. ექ თაში ოკო იჸუუკონი. მა ქომიჩქჷდ მუჭო უჩა კენჭი ქჷმოფხვადჷდჷნი. მა ორაგადე მიღუ დო ოკო ქჷმომრჩქილუათი. ჩქიმი რაგადი, მუჭო თქვანი, თეში ოკო გეგონას ცაქ, დიხაქ, გვალაქ, ტყაქ დო წყარქჷთი. ათეში გურიშენი ოკო მიდაფრთათ წყარი პიჯიშა“. ხენწჷფეში ძღაბიქ მიდართ დო ქიგნოდჷრთჷ ართი კჷრდეს, სოდეთ ტკვარი მუკაფუნდუნი. ძღაბიქ თქუუ: ,, ამდღა ჩქიმი დიდა დო მუმა ინგარა ჩქიმი გურიშენი. თეში ინგარდანი იჸუაფუ ანწიანი წჷმეთი. მითინც ვაკოდ, ვაკო დო ვართი ოკოდასჷნი იჸუაფუ. თეში მოხვარა ძნელი რე, მარა უსაშველე იშენი ვარე. ასე ჩქიმი მუმა დო თქვა, უნჩაში დო დუდი კათა, ჯგირო გეგონით დო ქოქიმინით თინა მუთი გიწუათჷნი, რახანო ის ხვალე ჩქიმით ვაბრაგადანქჷნი“. ძღაბიქ გაჩენდჷ. იში თოლი დო პიჯიში სახექ უჩინეფუ ჩხორიაშ ბარჩხალი დაჭყუ. ხელეფი გოფაჩ. არძოს ჸოროფილო, ითამ გურიშა იხუტოლუანდჷკონი თეში ქინაჯინ. უკული თინერო გვალეფი დო ტყაშე მუკი–მუკი ქჷგიჯინ. ბოლოს ცაშა დაჭყჷ ჯინა დო თქუუ: ,, თქვა ქალაქის აშენენთ თექი, სოდეთი მა ბძირჷნთჷნი.“ თეში რაგადი დო იშო ტკვარიშა გინოლაფა ართი ჸოფე. მუჭო კოჩიშინი, თეში ანთასობით კოჩიში პიჯიშე გურიში გჷმასოფალი კჷჟინქ გეკოხორცქ. მარა მის მახვარინედჷ. ქეკათხოზეს მელე–მოლე წყარი პიც. იდეს, იდეს დო ქიმერთეს ართი ინწრო არდგილიშა, სოდეთი ქვერსემი ნუზუში ჯას წყარი გოხინჯილი აფუდუნი. ჯას წყარი დოუბაჸჷდჷ, მართუუო გინურთინუაფუდუ. თაქი ქოძირეს შქვიდელი ძღაბი მართუუს ლურენჯიცალი პიჯი ეშე ქჷმნოჯანუდ დო ქიგლუუფიორაფუდუნი. გეკასვანჯეს დო თექი დონთხორეს. დიო გაუკეთებუნა დუდიში გჷთაჭოფაფალი კარე, უკული ბინა, დო დოუჭყაფუნა ქალაქიში შენება. ქალაქი მალას რდე დო დიდო გინორთე. თე არდგილი ჸოფე ქართი, სოდეთი ამდღა ქალაქი რენი. ხენწჷფეს ვადურთინ ცხეთაშა. ტახთი ქართიშა გეგნუღალჷ. ე ჩვეულება ქართის ვაუქიმინ. ცხეთას მიქჷთ დოსქიდჷნი ის მოთხიისკონი არძო ქართიშა მინოჸვე დო თაში მედინაფე საქორთუოს ათე უჩა ჩვეულება.