ჯრუჭის მონასტრის დაარსების ზუსტი დრო უცნობია. სავარაუდო თარიღის განსაზღვრა, ძირითადად, ეპიგრაფიკული მასალებისა და ძეგლის არქიტექტურული დეტალების გათვალისწინებითაა შესაძლებელი. XIX საუკუნეში ჯერ ფრედერიკ დიუბუა დე მონპერე და შემდეგ მარი ბროსემ სათავე დაუდეს სულიერებისა და კულტურის ამ მნიშვნელოვანი კერის შესწავლას. მათ არ გამორჩენიათ ლაპიდარული წარწერები, თუმცა თავიანთ ნაშრომებში მიუთითეს, რომ ჯრუჭის წმინდა გიორგის ეკლესია არც ისე ძველია [54, გვ.176; 53, გვ.51].
უცხოელი მკვლევარები ამ შემთხვევაში ყურადღებას ამახვილებდნენ არაერთგზის განახლებული და გადაკეთებული ძეგლის მხოლოდ და მხოლოდ საბოლოო არქიტექტურულ იერსახეზე. პ. გნილოსაროვი კონკრეტული თარიღის მითითების გარეშე აღნიშნავს, რომ ჯრუჭის მონასტერი აგებულია იმერეთის სამეფოს აყვავების ეპოქაში [56, გვ.498]. იმავეს წერს თ. ხუსკივაძეც [57, გვ.36]. გ. ბოჭორიძე [21, გვ.224], გ. ჩიღვინაძე [47, გვ.57–61] და ტ. მაჭარაშვილი [33, გვ.3] ჯრუჭის მონასტერს X საუკუნით ათარიღებენ; მ. იზორია [28, გვ. 231], ო. ნიქაბაძე [34, გვ.4] და მ. ცუხიშვილი [49, გვ. 96] – X-XI სს-ით; ვ. სილოგავა[1] [40, გვ.: 129, 179, 180–182], ვ. ბერიძე [19, გვ.208] და თ. ბერაძე [18, გვ.587] – XI საუკუნით. ამ მოსაზრებების თანახმად, ტაძრის დაფუძნების ქვედა ზღვრად მიჩნეულია X, ხოლო ზედად – XI საუკუნე. ზ. სხირტლაძე წერს, რომ "XI საუკუნეზე მოდის ჯრუჭის აღმშენებლობის ან განახლების ერთ–ერთი ეტაპი" [44, გვ. 40]. არსებობს პუბლიკაციები, რომელთა მიხედვითაც, ძეგლი IX საუკუნეში აიგო. სამწუხაროდ, ავტორები წყაროებს არ უთითებენ; ი. გუნია აღნიშნავს: "ჯრუჭის წმინდა გიორგის ეკლესია IX-X საუკუნეების მიჯნაზე დაარსდა" [23, გვ.153], ბეჟან, ნოდარ და შოთა სივსივაძეებს მიაჩნიათ, რომ ეს მოხდა IX-XI საუკუნეებში [38, გვ.3], ი. ცარციძე [48, გვ.3] კი ძეგლს ყველაზე დიდი ინტერვალით – IX-XII საუკუნეებით ათარიღებს. გავიდა ხანი ამ სტატიების დაწერიდან და IX საუკუნე ჯრუჭის ტაძართან მიმართებით კვლავ ამოტივტივდა. ჩვენი საუკუნის 10-იანი წლების დასაწყისში ეკლესიის ეზოში გ. ჩიღვინაძემ აღმოაჩინა ფილა ასომთავრული წარწერით [47, გვ.62], რომლის შესახებაც მ. იზორია წერს: "ქვაზე შერჩენილია კირის კვალი… ის მიწისძვრის რყევებს უნდა მოეწყვიტა ადგილიდან. ფილაზე იკითხება: წ(მინდა)ო გ(იორგ)ი ა(დიდენ) არსენ მამადმთავარი. ზ. ალექსიძის წინასწარული დასკვნით, ფილაზე ამოკაწრული ასოთა მოხაზულობა არაუგვიანეს IX-X ს-ს უნდა ეკუთვნოდეს" [28, გვ.229]. ჯრუჭის მონასტერში სამეცნიერო ექსპედიიცის დროს ნ. სარავამ ყურადღება მიაქცია მიწისძვრას შემთხვევით გადარჩენილ ერთ–ერთ რელიეფურ ფილას ჯვარცმის გამოსახულებით. ის ამჟამად საკურთხევლის სამხრეთ კედელთან დევს მიწაზე. მაცხოვარი აქ სტატიკურ მდგომარეობაშია და შემოსილია კოლობიუმით (უმკლავო, გრძელი სამოსი, ტუნიკა). ჯვართან გამოკვეთილია ჯარისკაცები (ლერწმით ხელში). მათი სახეები ფასშია, ხოლო პატარა ფეხები – პროფილში (მოძრაობაში არიან წარმოდგენილი). სამივე ფიგურის თავები მოგრძო ფორმისაა. როგორც მკვლევარი უთითებს, ასეთი იკონოგრაფიული და სტილისტური თავისებურებები ქართულ და უცხოურ ხელოვნებაში გვხდება VIII–IX საუკუნეებში; X საუკუნის II ნახევრიდან ქართულ ხელოვნებაში ჯვარცმის კომპოზიციაში აღარ გვხვდება კოლობიუმით შემოსილი მაცხოვარი. ნ. სარავა მიიჩნევს, რომ ეს ფილა უძველესია ჩვენამდე მოღწეულ ჯრუჭის მონასტრის რელიეფურ სკულპტურათა შორის და ათარიღებს IX-X საუკუნეთა მიჯნით [37, გვ.1–2]. ჯრუჭის წმინდა გიორგის ეკლესიის სიძველეზე მეტყველებს არა მარტო ეს არტეფაქტები (ხუროთმოძღვარმა, შესაძლოა, ინებოს სულ სხვა ძეგლის წარწერიანი და სკულპტურული რელიეფიანი ქვების გამოყენება. ამის ბევრი მაგალითი არსებობს). ვ. ბერიძე უთითებს, რომ "ტაძარზე შეინიშნება არაერთი შეკეთებისა და გადაკეთების კვალი, რის შედეგადაც იგი საკმაოდ რთული სხეულის მქონე ძეგლად ჩამოყალიბდა" [19, გვ.208]. უფრო ადრე, ამავე აზრისა იყო ექ. თაყაიშვილიც [26, გვ.25]. გ. ბოჭორიძე ჯრუჭის ეკლესიას "გუმბათიან ბაზილიკას" უწოდებს და წერს, რომ "თავდაპირევლად უგუმბათო შენობა შემდეგ ხანში უნდა იყოს გადაკეთებული გუმბათიანად. ამას ადასტურებს ის გარემოებაც რომ გუმბათის ნაწილი საკურთხევლის ფარგალშია მოქცეული, რაც ძლიერ იშვიათია გუმბათიან შენობათა ხუროთმოძღვრებაში… ჯრუჭის აშენება უნდა დათარიღდეს X საუკუნით" [21, გვ.221, 224]. მ. იზორიას კვლევებით, "ჯრუჭის წმინდა გიორგის ეკლესია X საუკუნეში იყო სამნავიანი ბაზილიკა. ამის დამადასტურებელი ძლიერი კვალი აღმოსავლეთი მხრიდან შეინიშნება, რომლის სიმეტრიულად დანაწევრებულ ფასადს ნაკლებად შეხებია გადაკეთებები… ჩრდილო ფასადთან გაკეთებულმა შურფმა მიწისქვეშ მოქცეული მყარად ნაგები ქვის დუღაბიანი კედელი გააშიშვლა, რომლის შიდა მხრისკენ ფართო (დაახლოებით 1,20სმ) ნიშა–სარკმელი იყო გახსნილი. ჰორიზონტალურად ჩალაგებული ბრტყელი ქვების წესიერი რიგით ამოყვანილი რელიეფურ–ზედაპირიანი კედელი თავისი წყობით ადრეული უნდა იყოს და, სავარაუდოდ, წინმსწრები მოცულობის ფრაგმენტს წარმოადგენს, რაც რეალურად ადასტურებს აღმოსავლეთ ფასადის სილუეტში ასახული ბაზილიკური ნაგებობის არსებობას. ადრეული კედლის ნაწილის ჩრდილო ფასადის დასავლეთით აღმოჩენა ძველი და მოგვიანო ტაძრების გრძივი ღერძის თანხვედრაზე უნდა მიგვთითებდეს. საფიქრალია, რომ კედელში გაჭრილ საკმაოდ განიერ ნიშას მეორადად იყენებდნენ კრიპტა–საძვალედ. XV–XVI საუკუნეებში განხორციელდა ბაზილიკის რეკონსტრუქცია გუმბათიან ეკლესიად" [28, გვ.228–230]. ჯრუჭის წინდა გიორგის ეკლესიის დაარსების თარიღად შეიძლება ვივარაუდოთ IX-X საუკუნეები. XI-XIII საუკუნეებში დროდადრო მოხდებოდა ტაძრის შემდგომი განსრულება (ზოგ შემთხვევაში განახლება), ამიტომაც სრულიად ბუნებრივია ამ პერიოდის ნაკვალევის არსებობა ეპიგრაფიკული მასალის, რელიეფური სკულპტურისა და ხუროთმოძღვრული დეტალების სახით. აღსანიშნავია, რომ ჯრუჭის მონასტრის ტერიტორია არქეოლოგიური თვალსაზრისით შეუსწავლელია. შესაბამისად, დაუდგენელია ძეგლის სტატიგრაფია და სამშენებლო ეტაპები. გამორიცხული არ არის, რომ გათხრებით გამოვლენილ სხვადასხვა ფენაში დადასტურებულიყო უფრო ადრინდელი ხანის არქიტექტურის ნაშთები, რადგანაც ხშირად საქართველოში ტაძარი იგებოდა ისეთ ადგილზე, სადაც ისტორიულად სამლოცველო იყო ხოლმე დაფუძნებული. მაგალითად, ეს ნათლად გამოიკვეთა ბაგრატის ტაძრის ტერიტორიაზე ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრებისას [31, გვ.252–254].
სამეცნიერო ლიტერატურაში აზრთა სხვადასხვაობაა ჯრუჭის დამაარსებლებისა და მფლობელების შესახებაც. როგორც ბ. ლომინაძე აღნიშნავს, ეკლესია – მონასტერი მთელი თავისი ქონებით ითვლებოდა იმ წმინდანის (ან სიწმინდის) საკუთრებად, ვის სახელზეც იყო დაფუძნებული, მაგრამ ის ხელდებული იყო მეფის ან დიდი ფეოდალის მიერ, რომელიც ზრუნავდა მისი მატერიალური მდგომარეობის ასამაღლებლად [32, გვ 12]. დიუბუას აზრით, ჯრუჭის წმინდა გიორგის ეკლესია წერეთლებს ეკუთვნოდათ [54, გვ.176]. მარი ბროსეს, ეპიგრაფიკულ წყაროზე დაყრდნობით, მიაჩნია, რომ ის ააშენეს ფალავანდიშვილებმა, რომელთა გვარი აბაშიძეებისაგან მომდინარეობს. ამ ოჯახმა სოლომონ მეორესთან უთანხმოების მიზეზით თავი შეაფარა ქართლს. საფალავანდოს ქონება მეფემ წერეთლებს გადასცა [53, გვ.82]. მარი ბროსეს დარად მსჯელობს დ. ბაქრაძეც [55, გვ.62]. ნ. დიასამიძე ჯრუჭის აგებას წერეთლების მოღვაწეობას უკავშირებს [24, გვ.2]. პ. გნილოსაროვი დავით მიტროპოლიტისადმი მიძღვნილ ნარკვევში (ეს პუბლიკაცია მოგვიანებით თარგმნა და ჟურნალ "მწყემსში" რამდენიმე ნაწილად გამოაქვეყნა დეკანოზმა დ. ღამბაშიძემ [46]) უთითებს, რომ ჯრუჭის მონასტერი სოლომონ პირველმა უბოძა სახლთუხუცეს ზურაბ წერეთელს [56, გვ.498]. ჯრუჭის მონასტრის და მისი მიმდებარე ტერიტორიების კუთვნილების შესახებ დ. ბაქრაძის მოსაზრებას იზიარებს ექვთიმე თაყაიშვილი: "ეს საჩხერის ტერიტორია წინეთ ეკუთვნოდა ფალავანდიშვილებს, მაგრამ სოლომონ II-მ XVIII ს-ის მეორე ნახევარში მათ ჩამოართვა ეს მამული და მისცა ახლად აღმოცენებულს გვარს წერეთლებს. ფალავანდიშვილებიდან მომდინარეობს აბაშიძეები, როგორც სჩანს ჯრუჭის წარწერიდან." მკვლევარი იმასაც ვარაუდობდა, რომ ტაძრის საქტიტორო წარწერაში მოხსენებული ჯავახ ერისთავთ-ერისთავი შესაძლოა ფალავანდიშვილების გვარიდან იყოსო [26; გვ.21, 30]. ჯრუჭის საგანძურის დიდი მოამაგე – გ. ბოჭორიძე თავისი ექსპედიციის აღწერებში იმოწმებს პ. გნილოსაროვის პუბლიკაციას, მაგრამ ცვლის მონასტრის აღდგენის თარიღს და, სავსებით სამართლიანად, არ აკავშირებს ამ მოვლენას კონკრეტულად სახლთუხუცეს ზურაბ წერეთლის სახელთან: "მონასტრის აღდგენა-განახლება უნდა მომხდარიყო მას აქეთ, როცა მონასტერი რაჭის საერისთაოს გაუქმების, ე.ი. 1769 წლის, შემდეგ გადაეცა წერეთლებს, რომელთაც იგი საგვარეულო აკლდამად გახადეს[21, გვ.224]". ს. კაკაბაძის აზრით, "ფალავანდიშვილებმა თავიანთი საგვარეულო სამარხი ჯრუჭის მონასტერი სამონასტრო გლეხებითა და მამულებით XVI საუკუნის პირველ ნახევარში მიჰყიდეს წერეთლებს მოდინახე ციხესთან[2] და ბევრ სოფელთან ერთად" [30, გვ.264]. ჩვენი ვარაუდით, ჯრუჭის წმინდა გიორგის ეკლესია IX –X საუკუნეებში იმ ერისთავების საკუთრება იყო, როლებსაც, მემატიანე "ბღუაშთა–კახაბერიძეთად" და "ძირით ნაყოფთა ლიპარიტეტთად" [45, გვ.: 275, 268, 326; 43, გვ.136] მოიხსენიებს. მათი წარმომავლობა ზემო იმერეთთან, არგვეთთანაა დაკავშირებული. IX საუკუნიდან ისინი მკვიდრდებიან საქართველოს აღმოსავლეთშიც (თრიალეთი, კლდეკარი, მანგლისი, სკვირეთი) და დასავლეთშიც – (რაჭა, შორაპანი, თაკვერი). გ. ბოჭორიძე ყურადღებას ამახვილებს შორაპნისა და რაჭის ერისთავების (ლიპარიტ–კახაბერთა) ნათესაობრივ, კულტურულ, ტერიტორიულ და პოლიტიკურ ერთიანობაზე. ამავე მკვლევარის წაკითხვით, ქტიტორი, რომელიც ფიგურირებს ჯრუჭის X საუკუნის ერთ–ერთ ეპიგრაფიკულ არტეფაქტში (კახაჲსა ერისთავისა ჴელმწიფებასა აემართა ქუვიტკირი წმიდისა გიორგისი), "უნდა იყოს პატარა ონის ეკლესიის წარწერაში მოხსენიებული კახა ერისთავი" [21, გვ.223-224.] ჩვენს ვარაუდს იმის თაობაზე, რომ ჯრუჭის წმინდა გიორგის მფლობელები გარკვეულ პერიოდში ერისთავები (კახა ერისთავი, მისი წინაპრები და შთამომავლები) იყვნენ, ერთგვარ დამაჯერებლობას სძენს ჯრუჭის მონასტრის გეოგრაფიული მდებრეობა და XVIII საუკუნეში მამათა ამ უდაბნოსადმი რაჭის ერისთავთა დიდი ინტერესი. როგორც ვ. სილოგავა უთითებს, წარწერები ჯვრის აღმართვის, ქვის შეწირვისა და ღვთისგან შეწყალების თხოვნით, არის მიწისმფლობელობის ამა თუ იმ სახის დამადასტურებელი იურდიული აქტი. აღმმართველი წარწერიანი ქვის დადგმით (მით უმეტეს, თუ ის ჯვარი იყო), ან კედელში ჩასმით ადასტურებდა ხოლმე თავის უფლებას იმ მიწაზე, რომელზედაც აშენებული იყო ტაძარი. ამის მაგალითად, მკვლევარი ჯრუჭის წარწერებსაც იმოწმებს [39, გვ.145–147]. ჯრუჭის ეპიგრაფიკული მასალა სხვადასხვა მკვლევარის მიერ ზოგჯერ ერთნაირად არ არის ამოკითხული, მაგრამ ეს ხელს არ გვიშლის, რომ ვ. სილოგავას მიერ გამოთქმულ მოსაზრებაზე დაყრდნობით, ჯრუჭის მონასტრის მფლობელებად შუა საუკუნეების სხვადასხვა მონაკვეთში ვივარაუდოთ ამ ტაძრის წარწერებში მოხსენიებული კახა ერისთავი (გ. ბოჭორიძისაგან განსხვავებით, ექვთიმე თაყაიშვილი კითხულობს ჯავახ ერისთავს [26, გვ.32], ხოლო ვ. სილოგავა – ჯრუჭის ერისთავს [40, გვ.154]), მიქაელ მამასახლისი (მიქაელთან დაკავშირებით, ექვთიმე თაყაიშვილი ქარაგმის გახსნისას "მამასახლისზე" მეტად უპირატესობას "მოძღვარს" ანიჭებს [26, გვ.28–29]. ამ შემთხვევაში საერო მფლობელად მას ვერ გავიაზრებთ.), არსენ მამამთავარი (გ. ჩიღვინაძის ვარაუდით, ის შესაძლოა ქართლის კათალიკოსი იყოს [47, გვ.62]. თუ ეს მოსაზრება მომავალი კვლევებით დადასტურდა, მაშინ რასაკვირველია, ირიცხება, რომ ჯრუჭი ფეოდალ არსენს ეკუკთვნოდა)[3] და აბაშას ძე გიორგი ფალავანდიშვილი. კ. კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის მასალების მიხედვით შედგენილ "პირთა ანოტირებულ ლექსიკონში" დამოწმებული საბუთების თანახმად, 1660 წელს დედოფალმა ნესტან-დარეჯანმა და მეფე ბაგრატმა პაატა წერეთელს უბოძეს ყმა-მამული საფალავნდიშვილოში. დაუმტკიცეს, აგრეთვე, ადრე ნაწყალობები საჩხერის ნახევარი, ხოდაბუნის წყალობა. 1673 წელს ამ პაატას "ნაქონი ყმა-მამული: აზნაურიშვილი, გლეხი, სასახლე, სასაფლაო და ეკლესია" ბაგრატ მეფემ უბოძა მის ძმას – ქაიხოსრო წერეთელს [35, გვ.310; 11; 10]. აქ ნახსენებ ეკლესიაში ჯრუჭის წმინდა გიორგის ეკლესია იგულისხმება, თუ – არა, ამის დადგენა არ ხერხდება, მაგრამ ამ და კიდევ სხვა დოკუმენტებითაც ცხადი ხდება, რომ ფალავანდიშვილთა ქონება (ციხე "მოდინახე", სასახლე სოფელ სარეკში და ა. შ..) სხვადასხვა დროს და სხვადასხვა ფორმით წერეთელთა ხელში გადადის [22, გვ.: 30, 34, 36, 38, 39, 44, 53; 36, გვ.311; 5; 4; 6; 13; 3; 7; 8;9;12]. სამწუხაროდ, უცნობია, თუ რომელ საუკუნეში დაიწყო ეს პროცესი. ნ. სარავას აზრით, ჯრუჭის სამნავიანი ბაზილიკური ეკლესიის რეკონსტრუქცია გუმბათიან ტაძრად, შესაძლოა, უკავშირდებოდეს გიორგი ფალავანდიშვილის სახელს [36, გვ.5], რომლის ვედრების ტიპის საქტიტორო-სამშენებლო წარწერა (XV-XVI სს)[4] იუწყება: "ქ. ძესა აბაშისა ფალავნიდიშვილსა გიორგის შეუნდნეს ღმერთმა და ამა წმიდამა გიორგიმ და მათ სულკურთხეულთა პაპათა და ჩამამავალთა შენთა მაშენებელთა ამინ" [5]. ამ ეპიგრაფიკული წყაროს მიხედვით, უდავოა, რომ XV-XVI საუკუნეებში ჯრუჭის უდაბნოს ქტიტორები ფალავნდიშვილები არიან. სამწუხაროდ, ჩვენ ვერ ვადგენთ, წარწერაში მოხსენიებული აბაშას ძე გიორგი ფალავნდიშვილი და მისი "ჩამამავლები" რა პერიოდის განმავლობაში ფლობდნენ "სულკურთხეულ პაპათა" ნაშენებ ჯრუჭის მონასტერს და არც ის ვიცით, "მაშენებლობის" რომელიმე ეტაპი კონკრეტულად გუმბათის დადგმას თუ გულისხმობდა. იქნებ, სწორედ ამ ქტიტორის სოცოცხლეში დაეპატრონენ ეკლესიას წერეთლები და განახორციელეს ბაზილიკის რეკონსტრუქცია?! გადაჭრით ვერაფერს დავასკვნით.
ო. სოსელია წერეთელთა სათავადოს ისტორიისადმი მიძღვნილ ნაშრომში ასაბუთებს, რომ "თემურ-ლენგის ლაშქრობებით ზემო ქართლსა თუ საინგილოში შევიწროებული წერეთლები იმერეთში XIV საუკუნეში არიან დამკვიდრებული და მათი წარმომადგენლები ისტორიის სარბიელზე XV საუკუნის 30-იანი წლებიდან ჩნდებიან" [42, გვ.81–82]. ამავე წიგნში მეცნიერი აქვეყნებს ზეპირგადმოცემას ამ გვარის იმერეთში გადმოსვლის შესახებ. ლეგენდის მიხედვით, წერეთელთა წინაპარი ლეკი წვივშავიძე ყოფილა, რომელსაც ძველ საუკუნეში დაღესტანი დაუტოვებია და ჯრუჭში დამკვიდრებულა. აქ მას სასახლე აუგია და მომიჯნავე მებატონეთა ყმა-მამული ძალმომრეობით მიუთვისებია. მას ორი ვაჟი ჰყოლია, რომლებსაც ქრისტიანობა მიუღიათ და სწორედ მათგან მომდინარეობენ თურმე წერეთლები [42, გვ.79]. ლეგენდა, რა თქმა უნდა, ისტორიულ სინამდვილეს იმპროვიზებულად ხატავს (ლ. ასათიანის აზრით, წერეთლები მკვიდრობდნენ ზემო ქართლის სოფელ წერეთში და იქიდან გადმოვიდნენ იმერეთში [17, გვ13]; მ. ჯანაშვილი მიიჩნევს, რომ წერეთლები ოდესღაც, აგრეთვე, სახლობდნენ საინგილოში, კერძოდ, ბელქანში [52, გვ.31]), მაგრამ სიმართლის რაღაც მარცვალი მასში მაინც დევს. სოლომონ პირველისა და სოლომონ მეორის სიგელებში ხაზგასმულია [42, გვ.85; 15; 14], რომ ჯრუჭის მონასტერი და მისი მიმდებარე ტერიტორია წერეთლებს იმერეთის მეფის "ძველთა მამა-პაპათაგან" ჰქონდათ ნაწყალობები და ოდითგანვე ამ გვარის "მამა-პაპათა სამკვიდრო" იყო. გასათავალისწინებელია, რომ საქართველოს სახელმწიფოებრივი ერთიანობა საბოლოოდ XV საუკუნის მეორე ნახევარში დაიშალა. წერეთლები იმერეთის მეფის "სამკვიდრო" წყალობას ყველაზე ადრე, სავარაუდოდ, ამ პერიოდში მიიღებდნენ. დღემდე მოღწული ისტორიული მასალების, მკვლევართა დასკვნებისა და ჩვენი მოსაზრებების შეჯერების შედეგად, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ფალავანდიშვილების შემდეგ ჯრუჭის მონასტერს წერეთლები ფლობდნენ; ზუსტად რომელი წლიდან – ეს, სამწუხაროდ, არ დგინდება. თარიღის სავარაუდო ქვედა ზღვრად, შესაძლოა, ვიგულისხმოთ XV-XVI საუკუნეები, ხოლო ზედა ზღვრად – XVII საუკუნის მეორე ნახევარი.
სოლომონ პირველის სიგელის თანახმად, XVIII საუკუნეში რაჭის ერისთავსა და წერეთლებს შორის ჩამოვარდნილი შუღლის დროს ამ უკანასკნელთ იმერეთის მეფეთა ნაწყალობები ტეროტორია და იქ მდებარე მონასტერი "სიმაგრედ მოერთოთ", რომელიც მოწინააღმდეგეს აუღია და დაუსაკუთრებია; "ეკლესია ოხრად დაშთომილიყო"[1]. მიტროპოლიტ სვიმონ აბაშიძის ეპიტაფიაში ეს უდაბნო მოხსენიებულია, როგორც "მრავლის წლის დარღვეული" [50, გვ.4]. ვახუშტი ბატონიშვილი მდინარე ჯრუჭულას ხეობის მიმოხილვისას მონასტერზე არაფერს წერს და მოკლედ უთითებს: "ხევსა და კეცებზედ გარდავლენან გზანი რაჭას. ძველად ყოფილა ამას ზედა შენობანი, და აწ ოხერ არს" [25, გვ.156]. ივანე ჯავახიშვილი აღნიშნავს, რომ "ვახუშტის გეოფრაფიულ აღწერაზე მუშაობა 1742 წელს დაუწყია და 1745 წელს დაუსრულებია, მაგრამ მისი შრომა იმდენად დიდია და მრავალმხრივი, რომ შეუძლებელია მას მარტო ამ სამი წლის განმავლობაში მოესწრო მისი შემუშავება და დაწერა. ამიტომ, უეჭველია, მას თავისი თხზულებისათვის მასალები და საბუთები დიდის ხნიდგან მოყოლებული უნდა ეგროვებინა" [51, გვ.325]. აქედან გამომდინარე, ალბათ, XVIII საუკუნის 30-იანი წლებიდან მაინც, ჯრუჭის მონასტრის ეკლესია, მოქმედი არ ყოფილა. მ. ცუხიშვილი წერს: "ჯრუჭის სამონასტრო ანსამბლი ვახუშტის დროსაც ამაყად იდგა. უბრალოდ, ან უგზოობის, ან უდროობის გამო იგი ვერ მოხვდა ბატონიშვილის მიერ აღწერილ ობიექტთა ნუსხაში" [49, გვ.96]. სხვიტორში აკაკი წერეთლის სახლ-მუზეუმის დირექტორმა – ც. ლაშხმა ქუთაისის სახელმწიფო ისტორიული მუზეუმის თანამშრომლებთან მსჯელობისას გამოთქვა მოსაზრება, რომ ვახუშტი ბატონიშვილი, შესაძლოა, გულისხმობდა ამავე რეგიონში მდებარე ჭაბუკმთის დანგრეულ ისტორიულ ძეგლებს. გადაჭრით რაიმეს მტკიცება ახლა ძნელია, მაგრამ გასათვალისწინებელია, რომ სოლომონ პირველიცა და ვახუშტიც ერთსა და იმავე მეტაფორას ხმარობენ. ბატონიშვილი უთითებს: "შენობანი აწ ოხერ არს", მეფე წერს: "ოხრად დაშთომილიყო". ჩვენი ვარაუდით, ორივე შემთხვევაში იგულისხმება არა მთლიანად დანგრეული, არამედ შელახული, ბრძოლებისაგან თავის უწმინდეს დანიშნულებას მოკლებული, გავერანებული სამონასტრო ანსამბლი (გ. წერეთლის ცნობით, ტაძარს კანკელი არ გააჩნდა და ის დავით მიტროპოლიტმა ჩამოიტანა ეხვევის ღვთისმშობლის ეკლესიის ნანგრევებიდან [59, გვ.109]).
სოლომონ პირველმა, ისმინა რა "წმინდანი კრებულის" ვედრება, "ისევ სამონასტროდ" გახადა "ეკლესია წმინდისა გიორგისა, რომელ არს ჯრუჭი მიწა-წყლითა, ტყე-ხევნარით". ამ ფაქტთან დაკავშირებით ო. სოსელია აღნიშნავს: "მეფემ მონასტერი და მისი მიდამოები ჩამოართვა ერისთავს და ჯრუჭისვე მონასტრის წმინდა გიორგის შესწირა. ეს იყო წერეთლთა მხარდაჭერა…" ერისთავი იძულებული გახდა, ვითომ ნებით, ჯრუჭის მიდამოებიდან გასულიყო [41, გვ.85]. XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში შედგენილმა მეფის აღდგინების სიგელმა ჩვენამდე დაზიანებული სახით მოაღწია. ფურცლის კიდე ჩამოხეულია იმ ადგილზე, სადაც, სავარაუდოდ, თარიღი იქნებოდა მითითებული. პ. გნილოსაროვის ზემოთ ნახსენები პუბლიკაციის მიხედვით, რაჭის ერისთავს ყმა-მამული ჩამოართვეს და ჯრუჭის მონასტერი წერეთლებს მიაკუთვნეს 1789 წელს, რაც სიმართლეს არ შეეფერება. ამ დროისათვის სოლომონ პირველი ხუთი წლის გარდაცვლილი იყო. ალბათ, ავტორი გულისხმობდა 1769 წელს, როცა მეფემ მაისის თვეში კათალიკოსობიდან გადააყენა როსტომ ერისთავის ძმა – ბესარიონი, ხოლო სექტემბერში თვითონ როსტომი შთამომავლობასთან ერთდ საბოლოოდ შერისხა, ერისთავების სამფლობელოს ნაწილი სამეფო საკუთრებად გამოაცხადა, ნაწილი კი ერთგულ თავადებს უბოძა. სოლომონ მეორეც თავის სიგელში [14; 16] ამ მოვლენას უკავშირებს ჯრუჭის მონასტრის წერეთლებისათვის დაბრუნებას, მაგრამ, უდავოა, რომ ეს ასე არ ყოფილა. წერეთლებმა აღნიშნულ მოვლენებთან დაკავშირებით ყმა-მამული რაჭაში, მეფის ნებით, 1769 წელს მართლაც მიიღეს, მაგრამ, როგორც სოლომონ პირველის სიგელზე დაყრდნობით ო. სოსელია ასკვნის, ჯრუჭში სამონასტრო ცხოვრება აღდგა 1769 წლამდე, ვიდრე როსტომ ერისთავს და მის შვილებს თვალებს დაუშანთავდნენ და რაჭის საერისთაოს გააუქმებდნენ [41, გვ.85]. დღემდე არავის გაუმახვილებია ყურადღება სიგელში მოხსენიებულ კათალიკოსზე. საბუთის დასათარიღებლად ჩვენ მნიშვნელოვნად ჩავთვალეთ ის ფაქტი, რომ მეფე დასაწყისშვე უთითებს: "ვისმინეთ ნავედრი კრებულთა წმინდათანი შუავლობითა ყოვლად სანატრელისა რაჭის ერისთავის ძისა ბიძისა ჩვენისა კათალიკოზის ბესარიონისათა და… ისევ სამონასტროდ გავხადეთ ეკლესია წმიდისა გიორგისა, რომელ არს ჯრუჭი". ე. ი. როსტომ ერისთავის ძმა – კათალიკოსი ბესრიონი (დედამისი მარიამ ბატონიშვილი იყო, ბაგრატ IV-ის ასული [41, გვ.114–115]. ამიტომ უწოდებს სოლომონ პირველი მას ბიძას) ჯერ კიდევ იმერეთშია. მაშასადამე, ჯრუჭის მონასტრის აღდგენის სიგელი არა თუ 1769 წელს, არამედ 1768 წელსაც არ არის დაწერილი, რადგანაც "1768 წელს სოლომონ პირველის წინააღმდეგ ომის გასაჩაღებლად ძმის მიერ ახალციხეში მოციქულად წარგზავნილი კათალიკოსი ფაშამ ციხის ბუხარში დაამწყვდია. ის კი იქედან გაიქცა, თავი დადიანს შეაფარა და ოდიშის "პატრიარქი" გახდა (ბესარიონი იმერთსა და რაჭაში აღარც დაბრუნებულა. 1773 წელს გარდაიცვალა სამეგრელოში). ამ დროს სამეგრელოში იმალებოდა თვითონ როსტომ ერისთავიც, რადგანაც მეფემ ჩხართან ბრძოლის მოგების შემდეგ არაერთხელ მოაწყო თავდასხმა რაჭის საერისთაოზე" [58, გვ.:17, 31–22; 41, გვ.100–101]. სიგელში გარკვევით წერია, რომ მეფეს სასულიერო პირთა ვედრება ჯრუჭის მონასტრის აღდგენაზე სწორედ კათალიკოსმა ბესარიონმა მოახსენა. სოლომონ პირველი აცხადებს, რომ საქმე წერეთლისა და ერისთავის შეთანხმებით გადაწყდაო. საბუთი დამოწმებულიცაა როსტომ ერისთავისა და ქაიხოსრო წერეთლის ბეჭდებით. რა თქმა უნდა, ამ ფორმისა და შინაარსის დოკუმენტი არ დაიწერებოდა მას შემდეგ, რაც დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსად იოსებ ბაგრატიონი (მეფის ძმა) აკურთხეს და ცოტა მოგვიანებით სოლომონ პირველმა "დასდვა წერილი წყევითა და შეჩვენებით მსოფლიო პატრიარხთაგან, რათა დასასრულამდე ქვეყნისა ძენი და ძის ძენი და შთამომავლობანი" რაჭის ერისთავთა "არღარა მიღებულ იქმნენ მემკვიდრედ რაჭისა" [27, გვ.570].
ჩვენი აზრით, სიგელი შეადგინეს მაშინ, როცა მეფე და ურჩი ერისთავი ფორმალურად შერიგებული იყვნენ. "შერიგება" კი 50-იან და 60-იან წლებში არაერთხელ მოხდა: 1753 (შეწყალება მეფის წინააღმდეგ თავადური აჯანყების მერე, როცა სოლომონ პირველის წინააღმდეგ ერთად იბრძოდნენ როსტომ ერისთავი და აბაშიძეები: მეფის ბაბუა, დედა და ბიძები), 1757 (შერიგება ხრესილის ომის შემდეგ, როცა ოსმალეთის ჯარს შემოუძღვნენ რაჭის ერისთავი და არგვეთის დიდი თავადი, ბაბუა – ლევან აბაშიძე), 1761, 1763 (შეწყალება ორჯერ ტყვეთა სყიდვის აკრძალვით უკმაყოფილო თურქეთის ლაშქრობების მერე, როცა მტრის მეგზური და თანამებრძოლი როსტომ ერისთავი იყო) და 1769 (ზავი სამი თვით ადრე, ვიდრე თვალებს დასთხრიდნენ და უფლებებს აყრიდნენ რაჭის ერისთავს) წლებში [27, გვ.569–570; 41, გვ.:95–97, 99, 102]. ჩვენ მიერ მიკვლელულ მასალებს შორის ყველაზე ადრინდელი შეწირულობა თარიღდება 1763 წლით, როცა ქუთათელმა მიტროპოლიტმა მაქსიმემ "გამოსაზრდელად ჯრუჭის მონასტრის ძმათა განუწესა და შესწირა, რათა სამღდველმთავროთ სამწყსოში ჯრუჭის წყალს მდინარეს გაღმა ზეით სვერის შემავალიანათ სამეფოს და საწერეთლოში მანდეეთამდის დრამათ მობოჭილის პურისაგან მესამედი იმ მონასტერს მიეცემოდეს მობოჭვის დროს.[1]" მაშასადამე, არა უადრეს 1753 წლისა და არა უგვიანეს 1763 წლისა ჯრუჭის მონასტერი განახლდა. ზუსტად ამ სიტყვას ხმარობს მეფე თავის სიგელში ("აწ ჩვენ მიერ ესე განახლებული წმინდა ეკლესია") და განახლებაში იგულისხმება არა მარტო სასულიერო ცხოვრების კვლავ დაწყება ჯრუჭის უდაბნოში, არამედ ეკლესიის ხელახლა გადაცემა ძველი მფლობელისათვის, ანუ წერეთელთა სათავადოსათვის, რომლის სათავეშიც იმ დროს მეფის უერთგულესი სარდალი – ქაიხოსრო V იდგა (ის 1769 წელს მოკლა კაცია II დადიანმა). 1809 წლით დათარიღებულ სიგელში სოლომონ მეორე აღნიშნავს, რომ ჯრუჭის უდაბნო "სასაფლაოდ მიეცა ბიძასა ჩემსა მეფესა მას წერეთლისათვის" [29, გვ 42; 2]. Eე. ი. ამ მონასტერმა, სოლომონ პირველის ნებით, წერეთელთა საგვარეულო ნეკროპოლის ფუნქცია შეითავსა. სოლომონ პირველის აღდგინების სიგელში სასაფლაოზე არაფერი წერია. შესაძლოა, ეს გადააწყვეტილება მეფემ გააჟღერა 1769 წელს, რაჭის საერისთაოს გაუქმების მოვლენების დროს.
ს. კაკაბაძე წერს, რომ სოლომონ მეორის მიერ 1805 წელს შედგენილი სიგელის [14; 16] თანახმად, "ჯრუჭის მონასტერი დამტკიცებული ყოფილა ზურაბ წერეთელზე და მის სახლზე" [29, გვ42.] ჩვენ გავეცანით ამ დოკუმენტს. იქ აღნიშნულია, რომ სოლომონ მეორემ სიგელით სახლთუხუცეს ზურაბ წერეთელს[6], მის ძმისწულს – სარდალ ქაიხოსროს[7] და მათი "სახლის შვილთა და შთამომავალთ" ხელახლა უბოძა წინამორბედ მეფეთა მიერ ნაწყალობები ყმა-მამული და მონასტრები: ჯრუჭი და მღვიმევი.
ყოველივეს გათვალისწინებით, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ჯრუჭის მონასტრის აგების ზუსტი თარიღი დაუდგენელია. ლაპიდარული წარწერის, რელიეფური სკულპტურიანი ქვის კომპოზიციურ–სტილური მონაცემებისა და ძეგლის არქიტექტურული თავისებურებების მიხედვით, იგი, სავარაუდოდ, IX-X საუკუნეებში აშენდა და მისი მფლობელები შუა საუკუნეების სხვადსხვა პერიოდში ერისთავები და ფალავანდიშვილები იყვნენ. არა უადრეს XV და არა უგვიანეს XVII საუკუნიდან მონასტერი წერეთელთა სათავადოს ეკუთვნოდა. XVIII საუკუნის 30–იან წლებში რაჭის ერისთავმა წერეთლებს ბრძოლით წაართვა ჯრუჭის უდაბნო. ამ დროისათვის ტაძარი ციხე–სიმაგრედ იყო გადაქცეული. სასულიერო პირების ვედრების საფუძველზე სოლომონ პირველმა ჯრუჭში აღადგინა საეკლესიო ცხოვრება, სავარაუდოდ, 1753–1763 წლებში. მეფემ ჯრუჭის მონასტერი მიმდებარე ტერიტორიით ჩამოართვა ერისთავს და წერეთელთა სათავადოს დაუბრუნა.
გამოყენებული წყაროები და ლიტერატურა
წყაროები:
საქართველოს ეროვნული არქივი ძველ ქართულ სიგელ–გუჯართა რეგისტრების კოლექცია, შედგენილი საქართველო–იმერეთის სინოდის კანტორის მიერ, №1451 ფონდი
საქმე 16, ფ. 187
საქართველოს კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი
ა) ყოფილი საქართველოს საისტორიო–საეთნოგრაფიო საზოგადოების ქართულ დოკუმენტთა კოლექცია:
- Hd 1329
- Hd 2001
- Hd 2086
- Hd 2165
- Hd 2179
- Hd 2198
- Hd 2527
- Hd 6018
- Hd 9388
- Hd 9466
ბ) ყოფილი ქართველთა შორის წერა–კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების კოლექცია:
- Sd 509
- Sd 514
- Sd 1563
ქუთაისის სახელმწიფო ისტორიული მუზეუმის (შემოკლებით – ქიმ) ხელნაწერთა განყოფილება ისტორიულ საბუთთა კოლექცია:
- ქიმ 359
- ქიმ 43813 (ასლი)
ლიტერატურა:
- ლ. ასათიანი, ცხოვრება აკაკი წერეთლისა, რჩეული ნაწერები, ტ.II, თბ., 1960
- თ. ბერაძე, ,,ჯრუჭის მონასტერი“ ქართული საბჭოთა ენციკლპედია, ტომი 11, 1987
- ვ. ბერიძე, ,,XVI-XVII საუკუნეების ქართული საეკლესიო ხუროთმოძღვრება’’ თბილისი, 1994
- გ. ბოჭორიძე, რაჭა–ლეჩხუის ისტორიული ძეგლები და სიძველეები, თბილისი, 1994
- გ. ბოჭორიძე, იმერეთის ისტორიული ძეგლები, წიგნი შეადგინა და გამოსაცემად მოამზადა ლევან რატიანმა, თბილისი, 1995
- შ. ბურჯანაძე, ისტორიული დოკუმენტები იმერეთის სამეფოსა და გურია–ოდიშის სამთავროებისა, თბილისი, 1958წ.
- ი. გუნია, საქართველოს მონასტრები, ენციკლოპედიური ცნობარი, თბილისი, 2005
- ნ. დიასამიძე, ,,ზემო იმერეთსა და რაჭაში მოგზაურობა”, გაზ. „ივერია“,1891წ., 10 ოქტ., N215, 1891
- ვახუშტი ბაგრატიონი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა (საქართველოს გეოგრაფია), თ ლომოურისა და ნ. ბერძენიშვილის რედაქციით, თბ. 1941
- ე. თაყაიშვილი, ჯრუჭის მონასტერი და მისი სიძველეები, გამოსაცემად მოამზადა ზაზა სხირტლაძემ ნათია გელდიაშვილის მონაწილეობით, თბილისი, 2010
- ე. თაყაიშვილი, საქართველოს საისტორიო და საეთნოგრაფიო საზოგადოების მიერ გამოცემული დოკუმენტთა კრებული ,,საქართველოს სიძველენი”, რედაქტორი ექვთიმე თაყაიშვილი, გამოცემის მომზადებაში მონაწილეობდნენ: მ. ჯანაშვილი, ა. სარაჯიშვილი, დ. კარიჭაშვილი, ა. ქუთათელაძე, 1910
- მ. იზორია, ჯრუჭის მონასტრის მთავარი ტაძრის დაგეგმარების საკითხისათვის. ქუთაისის სახელმწიფო ისტორიული მუზეუმის შრომების კრებული, XXV, თბ., 2015
- ს. კაკაბაძე, ,,მასალები დასავლეთ საქართველოს სოციალური და ეკონომიური ისტორიისათვის”, საისტორიო კრებული, I, თბილისი, 1928
- ს. კაკაბაძე, რუსთაველი და მისი ..ვეფხისტყაოსანი”, თბილისი, 1966
- ო. ლანჩავა, ქუთაისის არქეოლოგია, ქუთ., 2015
- ბ. ლომინაძე, საქარველოს მართლმადიდებელის ეკლესიის მიწათმფლობელობა ძველი დროიდან XX ს–მდე(1917წ.), ქუთაისი, 1997წ.
- ტ. მაჭარაშვილი, ჯრუჭის მონასტერი, თბილისი, 2008
- ო. ნიქაბაძე, ,,ჯრუჭს მიხედვა სჭირდება”, გაზეთი ,,კომუნისტი, #№229, 4 ოქტომბერი,1981
- პირთა ანოტირებული ლექსიკონი, ტომი V, მასალები შეკრიბეს და გამოსაცემად მოამზადსე: დ. კლდიაშვილმა, ნ. მშვიდობაძემ, გულიკო მჭედლიძემ, მზია სურგულაძემ, ტომი შეადგინა და ედაქცია გაუკეთა მზია სურგულაძემ, თბ., 2008ნ. სარავა, ,,ჯრუჭის მონასტრის აგების ისტორია და მფობელები“, ქუთაისი, 2015. ნაშრომი ხელნაწერის უფლებით დაცულია ქუთაისის სახელმწიფო ისტორიული მუზეუმის სახვითი ხელოვნების ფონდში.
- ნ. სარავა, ,,ჯრუჭის მონასტრის აგების ისტორია და მფლობელები“, ქუთაისი, 2015. ნაშრომი ხელნაწერის უფლებით დაცულია ქუთაისის სახელმწიფო ისტორიული მუზეუმის სახვითი ხელოვნების ფონდში
- ნ. სარავა, ,, რელიეფური ფილა ჯვარცმის კომპოზიციით ჯრუჭის მონასტრიდან“, ქუთაისი, ნაშრომი ხელნაწერის უფლებით დაცულია ქუთაისის სახელმწიფო ისტორიული მუზეუმის სახვითი ხელოვნების ფონდში
- ბ. სივსივაძე, ნ. სივსივაძე, შ. სივსივაძე, ,,კიდევ ერთხელ ჯრუჭის მონასტრის შესახებ”, გაზეთი ,,საქართველოს რესპუბლიკა” ,29 მაისი, 1991
- ვ. სილოგავა, ქართული სამართლის ძეგლები დასავლეთ საქართველოს ლაპიდარულ წარწერებში, სამეცნიერო კრებული ,,მაცნე”, ისტორიის, ეთნოგრაფიისა და ხელოვნების ისტორიის სერია №4, 1972
- ვ. სილოგავა, ქართული ლიპიდარული წარწერების კორპუსი, II, დასავლეთ საქართველოს წარწერები, ნარკვ.I (IX-XIII საუკუნეები), თბ., 1980
- ო. სოსელია, ნარკვევები ფეოდალური ხანის დასავლეთ საქართველოს სოციალურ-პოლიტიკური ისტორიიდან, I, თბ., 1973
- ო. სოსელია, ნარკვევები ფეოდალური ხანის დასავლეთ საქართველოს სოციალურ-პოლიტიკური ისტორიიდან, თბილისი, 1981
- დ. სულაბერიძე, ,,რაჭის ძველი ერისთავების რიგისა და მათ სახელთან დაკავშირებული სიძველეები დათარიღების საკითხისათვის“ , ქუთაისის სახელმწიფო ისტორიული მუზეუმის შრომების კრებული, XXVI, ქუთაისი 2016წ.
- ზ. სხირტლაძე, ,,ჯრუჭის მონასტრის სიძველეები”, ჟურნალი ,,ფუძე”, №3, 2005
- ქართლის ცხოვრება, ს. ყაუხჩიშვილის რედაქციით, ტომი II, თბილისი, 1959წ.
- დ. ღამბაშიძე, ,,მიტროპოლიტი დავითი“… ჟურნალი ,,მწყემსი”, №2 , №5 ,№6 , №7, 1892 წ; №4 , №5, 1896წ.
- გ. ჩიღვანაძე, ,,ჯრუჭის მონასტრის ისტორიისათვის”, ისტორიულ-შემეცნებითი ჟურნალი ,,ისტორიანი”, №2, 2012,
- ივ. ცარციძე, ჯრუჭის მონასტრის წარსულიდან, გაზეთი ,,ოქტომბრის გზით” საჩხერე, 27 აგვისტო,1959
- მ. ცუხიშვილი, ,,ჯრუჭის მონასტერი”, სამეცნიერო – საზოგადოებრივი ჟურნალი ,,სამი საუნჯე”, №1, 2012
- ი. წერეთელი, ჯრუჭის მონასტერი. ჟურნალი ,,მწყემსი“. № 28, 1886
- ივ. ჯავახიშვილი, თხზულებანი თორმეტ ტომად, ტ. VIII, თბ., 1977
- მ. ჯანაშვილი, საინგილო, ტფ.,1910
- Brosset, Rapports sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’ Arménie éxecuté en 1847-1848 sous les auspices du prince Vorontzof, lieutenant du Caucase, membe de l’Académie impériale des sciences, 1851
- Dubois de Montpereux, Voyage autor du Caucase, chez les Tscherkesses et les Abkhases, en Colchide, en Géorgie, en Arménie et en Crimée, TomeIII, 1839
- Дм. Бакрадзе, Кавказ в древних памятников христианства, книга I,Тф. 1875
- П. Гнилосаров, Очерки из жизни Митрополита Давида. Кавказский календарь на 1854 г., Тиф., 1853
- Ф. Хускивадзе, Квирильское ущелье. Сборник материалов для описания местностей и племëн Кавказа, вып.XIII, Тиф.,1892.
- А. Цагарели, Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся к Грузии, т. I. Под редакции А. А. Цагарели, Спб., 1891
- Г. Церетели, Археологическая эккскурсия по квирильскому ущелью. Материалы по археологии Кавказа, выпускVII, Под редакцией графини Уваровой, М., 1898
[1] ვ. სილოგავა ჯრუჭის მონასტრის დაარსების საკითხს არ განიხილავს, მაგრამ ამ ტაძრის ეპიგრაფიკულ მასალებს შორის ყველაზე ადრინდელს ათარიღებს XI საუკუნით.
[2] ზაალ ფალავანდიშვილის კუთვნილ ,,მოდინახე“ ციხეს XVIII საუკუნის პირველ ნახევარში დაეუფლა მერაბ წულუკიძე, რომელმაც შემდეგ ეს ციხე მიჰყიდა ქაიხოსრო და პაატა წერეთლებს [22, გვ44; 5].
[3] ინტერესმოკლებული არ უნდა იყოს ფაქტი, რომ გ. ბოჭორიძის მიერ აღწერილი ძმუისის წმინდა გიორგის ეკლესიის ხის ჯვრის სამი წარწერიდან ერთში მოხსენიებულია ჯვრის ჭედური ნაწილის დამკვეთი – არსენი, ხოლო მეორეში – კახაბერ და მიქელ ერისთავთ–ერისთავნი.[21,გვ.90–92] შესაძლოა, ეს სახელთა უბრალო დამთხვევაა. თუმცა, არც ისაა გამორიცხული, რომ ჯრუჭის ტაძრისა და ძმუისის ჯვრის წარწერებში ერთი და იგივე პირები ფიგურირებდნენ.
[4] დიდი მადლირებით აღვნიშნავთ, რომ წარწერა, ჩვენი თხოვნით, ფოტოპირის მიხედვით დაათარიღა გ. გაგოშიძემ
[5] ტექსტი მცირეოდენი სხვაობებით ამოკითხულია მარი ბროსეს [53, გვ83], ექ. თაყაიშვილისა [26, გვ.30] და გ. ბოჭორიძის მიერ[21, გვ 225]
[6]ზურაბ წერეთელი იმერეთის სახლთუხუცესი იყო 1778–1786 წლებში; იგი წერეთელთა სათავადოს მეთაურობდა თავისი უფროსი ძმის – პაპუნას გარდაცვალების (1790) შემდეგ.
[7]ზურაბის უფროსი ძმის, ,,ზემო ქვეყნის“ მხედართმთავრის (რუხის ომის სახელოვანი სპასალარის), 1769–1785 და 1789–1790 წლებში წერთელთა სათავდოს უფროსის – პაპუნას შვილი.