[ 229 ]
- !Pagkamoot, anong tala ika?
Kan sumonod na aldaw, Jueves may mga pirang horas bago somolnop su tala-init, naglalakaw si Isagani sa magayon na paseo ni Maria Cristina pasiring sa Malecon, sa pagduman sa pagtatagboan ninda kasi Paulita na itinogon saiya kaini kan Aagang ito. Dai nagduduwa-duwa su hagbayon na an pagoolayan ninda su nangyari kan bangging ominagi, asin huli ta natatalagang bulanos na humagad saiya (342) nin mga paliwanag asin mantang aram nya na mapalangkawon asin maabhawon, nagigila nya an sarong pagkasiblag. Sa atubang kan gilagilang iniho dinara su daing ibang duwang surat ni Paulita, duwa kapaknit na papel, na pahangang magkaigwa nin nagkapirang rayray na hiridalean su pagkasurat, may nagkapirang pinunasan asin kasiyahan na pagkasurat, mga bagay na dai nagpakaolang na timoson an mga ito kan nagmamahal na hagbayon kaiba an lalong pagmahal na baga rogaring na surat ni Safo (343) o kan musa na si Polimnia.
An decision na ini na iatang su pagkamoot sa altar nin karapatan, an pagisip na magtios sa pagotob kan katongdan na tagobon si Isagani nin sarong hararom na kalipungawan asin ipagiromdom saiya su magagayon na aldaw asin banggi na lalo pang mga magayon, saen isinasabi sa hababang tingog an mga mahahamis na kamangmangan sa ibong nin marayrahay na mga rejas kan entresuelo, mga kamangmangan na sa hagbhayon igwa nin tandaé na talagang igot sa boot asin mahalaga na sa saiyang paghona iyo lamang an mga magkakanigong makaapod kan pangataman kan pinakahalangkaw na pagisip nin tawo. Pinagiisip ni Isagani su mga paglingalinga kun mga bangging bulanon, sa feria, sa mga maaga nin Diciembre pakatapus kan misa de gallo (344), sa tubig na bendita na parating igawgaw saiya asin sya (345) nagpapasalamat huli sa sarong paghiling na pano nin rawitdawit nin pagkamoot, magkasi tinakigan pagdinootan kan mga moro. Madaging na mga hagayhay baga saradit na mga kuwites naghahalé sa daghan ninda asin saindang naisipan an gabos na mga tula, gabés na mga kataga nin [ 230 ]tataramon kan nga paratula asin mga manunurat dapit sa pagkadaing-kanayan nin babaye. Sinosumpaan nya sa irarom kan saiyang boot an paglalang kan mga teatro, su opereta francesa, nagholaw na manghihimalos sa énot na pagkahinaragbo, An gabos na nakakalibot saiya minapahiling satya sa irarom nin orog kamamondo asin mga maiitom na mga kiray; su palabuhan (346), daing tawo asin malipungaw, garong lalo pang malipungaw huli kan kadilat na mga sakayan na nagdoroong, su tala-init magagadan sa ibong kan Mariveles, daing tula asin daing pagkadagka, dai kan mga panganoron na mapagbarag-ohon asin mayayaman sa mga kuray sa mga mapalad na mga kahaponon; su bantayog ni Anda, bakong marhay na paghilngon, timawa asin nanganaan, daing estilo, daing kadakulaan; garong sorbete okun baga man pastel; su mga ginoo na nagraralakawlakaw sa Malecon, minsan ngani an kamugtakan baga nagpapahiling na mga naooyonan asin mga nasisinangan, sa salyang paghona mga daing-pagtiwala, sa sadiri, mga maabhaw asin mga sayang lamang; mga makaraw asin mga daing marhay na adal, su mga barobata na nagkakarawat sa baybayon ibinabasisi o pinapatambulilid sa mga alon su mga malapnad na mga gapo sa pangpang, o naghaharanap nin mga tagatihon sa baybay asin mga bibi na saindang dinadarakop sa kamuyahan lamang na magdakop asin ginagaradan na dai man nin nakokoang pakinabang, sa katapusan sagkod su mga magkagurang man na mga gibo sa palabuhan na pinanongdan nin labing tolong rawitdawit, sa paghona nya garong dai sa pangyari, makangingisi, kawat nin mga aki.
“An palabuhan, ah! an palabuhan nin Manila, bastardo na, magpoon kan ipangidam, pinapagtangis an gabos kapahamakan asin sa kasopogan! kun pakatapus nin siring kadakol na mga luha dai lumuwas an guya (347) na naging sarong maating pagkataktak!”
Daing pangataman na nagtaong-galang sa duwang jesuita, mga profesor nya kan panahon; pahangang makamangno sa sarong tandem (348) na dara nin sarong Americano na minapikaw kan kaorihan nin nagkapirang mga tihantik na nagpapadaralagan kan saindang mga calesa; sa harani kan bantayog ni Anda nya na si Simoun iyong pinaghohoronhoronan ni Ben Zayb asin nin saro katawo, na kan bangging ominagi homenelang (si Simoun), na habong mangaké sa kiisay man, pati su [ 231 ]mga kagawad mansana kan General.
“Iyo na!” an hagayhay ni Isagani na may kaibang mapait na hoyom; “manongod kaini an mga pangataman huli ta mayaman... mindbalik an mga soldados haralé sa expedicién, mga naghehélang asin may mga lugad, asin dai nin siisay man na minagiaw sainda!”’
Asin sa pagisipisip nya kan mga expediciones na ini, sa kapaladan kan mga dukhang soldados asin sa panunuhay na ihinahampang kan mga taga-kaporoan sa dapleng sakal, nagisip na sa kagadanan, kun an sa mga solados mabansay huli ta nagotob kan saindang katongdan, an pagkagadan kan mga taga-kaporoan mamuraway huli ta ipinaglaban su saindang pagsadiri.
“Katakatakang kapaladan an sa ibang mga banwaan!” an sabi. “Huli ta an sarong tagapaglakbay dominatong sa saindang mga baybayon, nagkawarar-an kan saindang katalingkasan asin nagiging mga kampon asin mga oripon, bako sanang kan tagapaglakbay, bako sanang kan mga taga-pamana kainiho, kundi sagkod kan gabos nyang mga kahimansa, asin bakong sa saro sanang pangkat nin mga ipinangaki kundi sagkod lamang! !Katakatakang pakasabot dapit sa sandagan! An siring na katanosan minatao nin lubos na katanosan na ibilang an gabos na mga daple na orog kamabangis na halimaw na mangyaring iluwa kan kadagatan!”
Asin pinagtisip nya na an mga taga-kaporoan na ito, timang sa mga ini an saiyang bansa nasa labanan, pakatapus kan gabos, dai man sinda nin ibang kasalan kundi an saindang kaluyahan. Su mga tagapaglakbay nagdordong man sa mga baybayon nin ibang mga banwaan, alagad huli ta nadayag nindang mga mirigon, dai ninda ginibo su saindang napapalaen na kaisipan. Mga maluluya asin sa paghona nya an bilog na itong hilingon baga bilang, asin su mga ngaran kan mga kaiwal, na dai pinaglikayan kan mga pahayagan na arapodon sindang mga matalaw, asin mga bihang, sa paghona nya mga mamuraway, nagkapurukan na mamuraway sa poon kan mga karogmokan kan saindang makakundian na mga kuta, lalo pang mamuraway ki sa bayaning mga troyano kan mga énot na panahon; an mga taga-kaporoan na ito dai nagharab-on nin Helénang filipina. Asin kaiba an saiyang sa tagapagawit
na gambira, pinagiisipisip nya an mga bagong tawong [ 232 ]ito na mangyaring magkaparatos nin muraway sa mga mata kan saindang mga babaye, asin siring sa sarong nagmamahal na nasa pagkadai-nin pagsarig naoorihan sainda huli ta mangyaring magpakatuklas nin masanggayang paghogot, asin naghahagayhay:
“Ah! boot kong magadan, makabalik ako sa dai nin saysay, walatan ko an sakong bansa nin satong mamuraway na pagngaran, magadan huli saiya, ipaglaban sya timang sa dapleng panalakay asin ngapit liwanagan kan talanit an sakong bangkay bilang daing hiro-hirong tanod sa mga bato kan kadagatan!”
Asin nagiromdoman nya su pasuhay saka su mga aleman, asin haros ipinagmondo nya na nahusay; namuya kuta syang magadan huli sa wagayway na kastila-filipino ki sa pomasakop sa daple:
“Huli ta pakatapus kan gabos,” pinagisipisip nya, nabobogkos kita sa Espafia nin matods na gapus, an nakaagi su salaysay, an katinubdan, an horon. . .”
An horon, oho, an horon! Sarong mapagtuya-tuyang hoyom lominadawan sa saiyang ngabil; kan bangging ito igwa sinda nin dulaan sa pansiteria sa pagcelebrar kan pagkagadan kan Academia nin Kastila.
“Ay!” huminagayhay; “makaarog kan mga liberal sa Espana an mga satuya digdi, sa laog nin madaleng panahon mabibilang kan Inang Bansa an mga dayupot na tawohan!”
Nagiinanay na magibaba su kabanggihon asin kasabay kaini nagoorog man su kalipungawan sa puso kan hagbayon, na haros mawaran nin paglaom na mahiling si Paulita. Su mga nagraralakawlakaw luhayluhay na naghaharalé sa Malecon ta maduruman sa Escolta, na an togtog nagpapadangog nin mga kabtang nin mga kundiman na dara duman kan mahayahay na simuy nin kahaponon na simuy kan kahaponon; su mga dumagat sa sarong sakayan pagdigma na naaankla sa salog, nagmamaniobra kan sa bago bumanggi, nagsasarakat sa pisi mga maliksi na siring sa lawa; diitdiit na pinapadoktan kan mga sakayan su saindang mga ilawan nagtataong tanda nin kabuhayan asin su baybayon
- Saén pinaririlikobkob
- Kan doros su daing girong na mga balod,
- Na sa pangpang sa malumbay na rimokrimok (349).
- Sinda mansana minahoros nanggayod [ 233 ]sabi ni Alaejos, nagaalisngaw sa harayó nin maninipis
na mga alisngaw na kan liwanag kan tala-sinag, ngunyan sa lubos nyang pagkahimilog, binabáliw sa ulap na maanílag asin makagigilantas. . .
Namaté an sarong harayong ribok, ribok na naghaharaning magharani; luminingoy si Isagani asin su saiyang puso nagpoon nin pagkutad nin sigkat; nagdadangadang an sarong coche na goyod nin duwang kabayong puti, su mga kabayong na mapapalaén saiya sa tahaw nin sanggatos na ribo. Iritoon sa coche si Paulita, si Doña Victorina asin su amiga kan bangging ominagi.
Bago makalákad nin saró su hagbayon, nakalusad na sa daga si Paulita dara an sa silfideng liksi asin hominoyom ki Isagani nin hoyom na panó nin pagkikipag-úli; hominoyom man si Isagani asin sa saiyang paghoná su gabos na mga panganoron, su gabos na mga malitom na mga pikiran na kan énot minatagob sa saiya nangagpupurawas na siring sa aso; may mga ilaw an langit, mga awit an angkas, asin an mga awot sa dalan nagkakaparatos nin mga birak. Sa maraaot na palad, itoon duman si Doña Victorina, si Doña Victorina na kominoa kan hagbayon ta hahagadan nin bareta dapit ki Don Tiburcio. Nangako si Isagani na hahanapon nya an saiyang pigtatagoan sa pamamatahaw kan mga estudiante na saiyang mga midbid.
“Dai pa nin nakapaghareta sako sagkod ngunyan,” an saiyang simbag asin nagsabi nin totoo, ta si Don Tibureio duman nanggad nagtatago sa harong nanggad kan amaon kan hagbayon, si Padre Florentino.
“Ipaáram mo saiya,” an sabi ni Doña Victorina na anggot na marhay, “na gagamiton ko an Guardia Civil; bihay o gadan boot kong maaraman kun haen.. . Huli ta kaipuhan na maghalat nin sampólong taón tanganí an saró makapakasal!”
Nagtakang huminiling saiya si Isagani; si Doña Victorina nagiisip na magpakasal. Siisay daw an makauugay?
“Ano sa paghoná mo si Juanito Peláez?” Panalé sana syang hominapot.
“Si Juanito?. . ."
Dai áram ni Isagani kun anó an saíyang isisimbag; ginaganahan sya na magsabi kan gabos na maraot na [ 234 ]naisihan nya dapit ki Peláez, alágad an pagkaginoo nagtapumpay sa saiyang pusó asin nagtaram sya nin marhay dapit sa saiyang rival huli ta talagang iyo. Si Doña Victorina, nasisinangan asin nagagambirahan, inomaw na marhay si Peláez, asin gigibohon na kutá si Isagani na pagkatiwalaan kan saiyang mga bag-ong pagkamoot, kan omabot nagdadalagan su amiga ni Paulita sa pagpaisi na su abanico kaini nahólog sa mga gapó sa baybayon, sa may Malecon. Panglilinglang o pagkahinaraghbó, an totoo iyo na an pangyáring iniho náging dahelán na su amiga magpawálat sa kaibahan kan gurang (350) asin si Isagani makipagentiendehan ki Paulita. Sa gabos kaini, si Doña Victorina naoogma, asin tangáning mapaki Juanito sya inooyonan nya su mga pagkamoot ni Isagani.
Si Paulita may sadíring palakaw; kan magtao saiya nin pasalámat nagpahiling na sya napaglapastanganan, na sya may kamondoan, asin nagtataka kun ngatá ta masompongan sya duman na su gabós itoon sa Luneta sagkod su mga actres na mga francesa.
“Tinaohan mo ako nin cita, ano ako ta dai. . .”
“Minsán síring, kasu-banggi dai ka lámang nagmangno na dumán ako sa teatro; sa bilog na panahón pinagmasdan ko ika asin dai mo ibinóbulag su saimong mata sa mga cochers na ito. . .”
Nagkariribay su mga papel; si Isagani na napadumán sa paghágad nin paliwánag, napiritan na iyong magtao asin ibinilang su saiyang sadiri na mamongaya kan sabihan sya ni Paulita na pinapatáwad sya. Mapádapit sa dagyang kaini (351) sa teatro, pinasalamatan mo ngani; sya, pinírit kan saíyang inaon, nagdisidir sana sa pagláom na makikita nya sya (352) sa laog kan pagpaluwas. Napalaog nyang gayo si Juanito Pelaez!
“An sakong inaon iyo an namomoot!” an sabi na maogmang nagngingisi.
Magkasi ominólok su duwa, an kasal ni Pelaez ki Doña Victorina nakaparongaw sainda sa kasinangan asin hiniling na ninda na baga nangyari na; alágad naromdoman ni Isagani na búhay si Don Tiburcio asin ipinagkatiwalá sa saiyang minámahal su tágong-hílom, pakatapus nyang papangakoon na dai isasabi sa kiisay man. Nangakó si Paulita, alágad sa irárom kan saiyang boot nagsasabi na ibabaretá nya sa saíyang amiga. [ 235 ]Dinara kan bágay na ini su olayólay sa banwaan ni Isagani, palíbot nin mga kadlagán asin namumugtak sa pangpang kan dágat na nagoóngal sa poón nin haralangkaw na mga bató. Nagliliwánag su paghiling ni Isagani kan magtaram sya dapit sa madiklom na itong sógod; su saiyang pisngi pinapáalad kan kalayo nin kapalangkawan, nagdadaging su saiyang tingog, nagiínit su saiyang sa tagapagáwit na tarásang (353), naglaláad su mga tataramon na minaabot saiya, tagob nin gambira na baga nagtataram sa pagkamoot nin saiyang pagkamoot asin dai naginibo kundi humagayhay:
“Oh! sa pagsaró-saró kan sakúyang mga kabukiran namatean kong ako hiwas, hiwas síring kan angkas, síring sa liwánag na minaogsóhoy dai nin nakakapógol sa kahiwasan! Sangríbong lungsod, sangríbong palacio itatao ko huli sógod nin Filipinas, saen harayo sa mga tawo nagmamaté ako nin tunay na pakahiwas! Duman, kahampang na gayo an katalagahan, sa atubang kan dai-maladop asin kan dai-nin-sokol, an kadlagan asin an dagat, nagiisip ako, nagtataram. asin naggigibo bilang sarong tawo na daing minimidbid na mga mabangis!”
Si Paulita, sa atúbang nin síring kakúring gambira huli sa banwang tinubúan, gambira na dai nya nasasabotan, sya na sanay magdangog na pinagsasabihan nin maráot an saíyang bansá asin nagtataga-sabay man sya, nagpahiling nin mga pangimon asin síring sa giráray nagpaháyag nin kakologan sa boot.
Alágad tolostolos mansana pinatiwásay sya ni Isagani.
“Ohó,” an sabi, “namomotan ko ito orog sa mga daitibáad gabós bago ko ika namidbiran! Namumuya akong maglilingalinga sa katanayadan, matórog sa limpoy nin kakahoyan, tumúkaw ako sa ibábaw nin bató tangáning maladladan ko kan sakong paghiling an Pacífico na nagbubúkag sa sakong atúbang kan saíyang mga bughaw na alon, dinadara sakuyá an aniningal kan mga áwit na mga nanod-an sa mga baybayon kan Américang talingkas. . . Bago ko mamidbidan ika, an dágat na ito iyo an sakong kinaban, an sakong kadagkahan, an sakong pagkamoot, an sakong mga pangatorogan. Kun natotórog sa kamoninongan asin an talá-ínit nagbabangraw sa kaitaasan, naooyayan ako sa paghiling [ 236 ]kan hararom na kadagatan, may mga limang polong metro sa sakong mga bitis, naghahanap nin mga halimaw sa kakadlaganan nin mga madrepora asin mga coral na mga nagkakataran-aw sa bughaw na kadagatan, su mga darakulang halas na, siring sa sabi kan mga taga-oma, minaharalé sa kadlagan tanganing sa dagat magérok asin magkamit nin makanginirhat na pagkabilog. Sa mga pagkahapon na, sabi, iyo an pagluwas kan mga mangindara, pinaghihinirip ko an mga ito sa lambang alon, sa dakulang gayong pagmawot na sarong baldit sa paghona ko namansayan ko an mga ini sa tahaw kan mga sabo, na nagkakarawat kan saindang mga diosnon na kawat; malinaw na malinaw su pagkadangog ko kan saindang mga awit, mga awit nin katalingkasan, asin namaté ko su daging kan saindang gapirak na mga arpa. Kaito pinapaag? ko an halawig na mga horas sa kahihiling na binabaliw an nga panganoron, pinagmamasdan ko an iyoiyong kahoy sa tanayad, sarong bato, na dai ko ikinapapaliwanag sa sakong sadiri an dahelan kun ano, dai ko ikinasasaysay an bakong gayong sayod na kamatean na pinopukaw kan mga ito sa sakong sadiri. Parati akong pagsermonan kan sakong amaon nin haralawig na mga sermon asin sa takot na magi akong hipocondriaco nagsasabi na dadarahon ako sa harong nin sarong médico. Alagad nakita ko ika, namotan taka, asin sa mga vacacion na ini, sa paghona ko duman may nagkukulang sakuya, su kadlagan madiklom, mamondo su salog na nagbobolos sa kahiwasan, malipungaw su dagat, daing ano man na linalang sa harayo... Ah! kun nagduman ka lamang minsan makasaro sana, kun nakabatay lamang an saimong mga bitis sa mga dalan na ito, kun pinagbubukag mo kan punta kan saimong mga moro an tubig kan sapa, kun hinihiling mo an dagat, kun minatukaw ka sa gapo asin pinapasawisiw (354) mo an angkas kan malumbay mong mga awit, an sakong kadlagan magiging Paraiso, mangagaawit an mga alon kan sapa, maluwas an liwanag sa mga madiklom na mga dahon, magiging mga brillante an mga toro kan ambon asin sa mga perlas an mga sabo kan dagat!”’
Alagad nadangog ni Paulita an sabi na pagpaduman sa banwaan ni Isagani kaipuhan na omagi sa kaboldan na kadakol na mga limatok, asin sa pagisip sana kan bagay na ini, nangingibigkibig su matalaw. Muya sa [ 237 ]giraray masamarhay na kamugtakan asin payaba, nagsabi na maduman sya lunad sa coche o sa tren.
Si Isagani, na nakalingaw na kan saiyang gabos na mga pesimismos asin daing ibang nahihiling kundi mga burak na daing mga tonok, suminimbag:
“Sa laog nin orog kadaleng panahon, an gabos na mga poro lalagbasan nin mga hikot na batbat,
- Saen maririkas
- Asin naglulupad
- Locomotoras
- Magkakaraskas
siring sa sabi nin saro; ngapit an mga nangongorog ug gayong sogod kan kaporoan nagiging bukas sa gabos. ”
“Ngapit, alagad noarin? Kun ako gurang na...”
“Bah! dai ka nakakaisi kan magigibo ta sa laog nin mga pirang taon,” an simbag ni Isagani; “dai mo aram an tengyaga (855) asin an gambira na sa bansa minabangon pakalihis nin pagkananok sa laog nin ginatos na mga taon... Pinangangataman kita kan Espana; an satong mga bagong-tawo sa Madrid nangagpapagal sa aldaw asin sa banggi asin ipinanonogod sa bansa an saindang pakasabot na lubos, an gabos nindang mga hidalé, an gabos nindang pagmaliogot; mga malumbay na tingog duman minasararo sa mga satuya (356), mga politico na mga nakakasayod na daing orog karahay na bugkos kundi an pagkaboyonyog nin mga kapangtingan (357) asin mga kamatean; ginigibo sato an matanos asin gabos naghoholéa sa kagabsan nin sarong magayagayang ngapit sa panahon!.. Totoo na bag-o pa sana kitang magtios nin sadit na kapahamakan, kaming mga estudiante alagad an tagumpay nagdadaog sa gabos na mga garis (358)... nasa gabos na katahuwan! (359). An mapasaluib na pagkadaog sa satiyang tinios nagpapatotoo kan mga huring inotnga, kan mga hiring pangibigkibig kan naghihingagdan! Noodma mga namamanwaan na kita kan Filipinas, na an kapaladan maluwas na mabansay huli ta mamumugtak sa mga nagmamahal na mga kamot: oh, oho an omaaboton satuya, nakikita kong masanggaya, nakikita ko an panggarakan (360) na hinihiro an pagkabuhay sa mga ronang iniho na halawig nang panahon na nagkagaradan, nagkanaranok nin makuri... Nakikita ko an mga banwaan na nagbabarangon [ 238 ]sa palaba kan dalan na bathat, asin minsan saén mga fabrica, mga gacdung na siring kaitong sa Mandaluyong!... Nadadangog ko nanagpipito an sakayan, an kinaralkadal kan mga tren, an hinoroghodog kan maquina, .. pighihiling kong nagiitaas an aso, su saiyang mapanpyaring hinangos, asin sinisingosingo ko amyo nin aceite, an hinang kan mga halimaw na mga nasa daing katapusan na toklos... An puerto sa masakit na pagbados, an salog na init saen pigsasabi na naghihingagdan an karakal, satuyang makikita na parano nin mga palo sa sakayan asin tataohan kita nin sarong pikira kun ano an tiglipotan sa mga kadlagan sa Europa... An dalisay na ining angkas asin an mga gapong ining mga malinigon na gayo magkakaparano nin mga carbon, nin mga kahon asin nin mga barriles, bunga nin sa tawong kahigosan, alagad dai bale! masarakay kita sa mga makosog na dumalagan, mga comodong mga coche, sa paghanap sa laog nin ibang mga angkas, ibang mga tanawon sa ibang mga baybayon, lalong mga mahayahay na temperatura sa mga abaga kan mga kaboldan... An mga costa babantayan kan mga acorazado kan satong hokbong dumagat; an kastila asin an filipino magribalan sa kahimonan sa pagsagupa sa dapleng panalakay, tanganing ipaglaban sa saindong mga pagsadiri asin pabayaan kamong magngisi asin maggayagaya sa katiwasayan, mga minamahal asin mga iginagalang. Mega ligtas sa mga palakaw nin pagexplotar, daing kabaldian, dai nin mga dai pagtiwala, an banwaan magtotoklos huli ta sa panahon na iyan bako nang makasosopog an toklos, bako nang sa oripon, bilang ipinipirit sa oripon; ngapit dai papaalsomon kan kastila an saiyang ugalé nin mga makangingisi asin mga mabangis na mga pagsaginsagin asin, tapat an panghilingon, posog an puso, maggiginarawgawan kita nin kamot, asin an karakal, an industria, an pananom, maruluwas an mga kadonongan sa pagampon kan katalingkasan asin nin mga madod6énong asin mga pantaypantay na mga katogonan siring kan sa mauswag na Inglaterra. . .”
Naghohoyomhoyom si Paulita may kaibang pagduwa-duwa asin nagkikirikikiri.
“Mga pangatorogan, mga pangatorogan!” hominagayhay; “nadangog kong pigsabi na dakol kang mga kaiwal... Sabi ni Tia Torina an bansang ini sa oripon [ 239 ]sa giraray.”
“Huli ta an saimong inaon sarong lolong, huli ta dai mabuhay na dai nin mga oripon, asin kun mayo kan mga iyan, pinangangatorogan nya sa maabot na panahon, asin kun dai sa pagkahimo, bandingan (361). Tunay na gayo na igwa kitang mga kaiwal, na magkakaigwa nin pakikigbaka, alagad mandadaog kita. An gurang na susunan (362) mangyaring makahimo kan mga rogmok kan saiyang castillo (363) nin mga rintangan (364) na mayong kahusayan, kokoahon nyamo iyan sa awit nin katalingkasan, sa liwanag kan saindong mga mata, sa opak kan mga kamot nindong sinasamba! Sa gabos, dai ka mahandal; moninong an pakikibaka ngapit; igo nang lumaog kamo sa pagadal, pukawon nindo sa samuya an mga bangsingawan (365), haralangkaw na mga pagiisip, asin pakosga nindo an samong boot sa pagdanay, sa kabayanihan huli kan pasib kan saindong kalodokan!”
Iniingatan ni Paulita su saiyang dai masayod na hoyom asin garong nagmomongon; nagtatanaw sa salog asin pigpoporopikpik su saiyang pisngi kan abanico.
“Asin kun dai kamong makamtan na ano man?” an hapot nyang daing pangataman.
Nakaratak ki Isagani su hapot; ipinotitok su mga mata sa mga mata kan saiyang minamahal, luhayluhay na kinoa su sarong kamot asin suminimbag:
“Himatea: kun dai kaming makamtan na ané man...”
Asin ominorong na nagboborongborong.
“Hinanyoga, Paulita,” nagpadagos; “aram mo kun guran-o ko ika kamahal asin kun guran-o an pagsasamba ko saimo, talastas mo na iba ako sa sakong pagmaté kun napapatos ako kan saimong paghiling, kun nakakatuklas ako diyan nin sarong silyab nin pagkamoot... alagad kun dai kaming makamtan na ano man, mangangatorogan ako sa ibang saimong paghiling asin magagadan akong mapalad huli ta sarong sirang nin pagpahalangkaw mangyaring sumilyab sa salmong mga mata asin sabihan mo sarong aldaw an kinaban na saimong itinotokdo an sakong bangkay: “an sakuyang pagkamoot nagadén na ilinalaban an mga katanosan kan sakong bansa!”’
“!Sa harong, aki, ta maliliptan ka!” kuminoslab kan hidaleng ito si Doña Victorina. [ 240 ]Su tingog nakadara sainda sa katotoohan. Horas na nin pagpuli, asin sa mabansay na boot saindang inalok si Isagani na omiba sainda sa lunadan, pagalok na dai ipinaolit ni Isagani. Nin huli ta si Paulita iyong kagsadiri kan lunadan, sa hurihan nagtukaw si Doña Victorina saka su amiga, asin su nagmiminahalan sa bankito.
Maglunad sa iyo mansanang lunadan, mamugtak sa saiyang kataid, magsingosingo kan saiyang alimyo, magtagistagis sa saiyang gubing na sukla, makita syang baga may iniisip, pinaparigos kan tala-sinag kan Filipinas na minatao sa mga dai tibaad na orog kababa nin pakirangan (366) asin kadagkahan, sarong pangatorogan na dai pinaghahalat ni Isagani! Abaa kamakaheherak kan nagpupuruli na nagraralakaw sana, daing mga kaibahan, asin kaipuhan na iwayan ninda an sarong lunadan na makosog an dalagan! Sa bilog na itong inagihan sa palaba kan baybayon, sa paseo de la Sabana, sa tulay nin España daing ibang nakita ni Isa gani kundi sarong nakatalihid na mahoyo an hiro-hiro na marayrahay su pagkapanokray, panokray na mapapaglingo-lingong na nawawara sa garas (367) kan pina. Magpoon sa may sadit na talinga, baga sarong bitoon sa tahaw nin nagkikintab na mga panganoron. Si Isagani nakadangog sa harayo naghaharapot saiya ki Don Tiburcio de Espadaña kan ngaran ni Juanito Pelaez, alagad sa pagdangog nya mga tanog nin batingaw na nadadangog sa harayo, mga tingog na dai magkasarabotan na mga mamate sa horas nin pagkatorog.
Kinaipuhan na paisihon sya na itoon na sinda sa plaza de la Santa Cruz.