[ 249 ]
Amay na marhay na bominangon si Basilio ta mapaHospital. Haman na su saiyang mokna, giawon su mga naghehelang, dangan maduman sa Universidad ta iisihon nya su dapit sa saiyang licenciatura, pakatapus makikipagkita sya ki Makaraig huli kan gastos na kakaipuhan nya dapit kan bagay na ini. Ginamit nya su dakulang kabtang kan saiyang mga natimolan sa pagbalukat ki Juli asin sa pagtamo saiya nin sarong kamalig na pagerokan saka su apo, asin dai nangahas na do[ 250 ]molok ki Capitan Tiago, tibaad pamugtakon an bagay na ini bilang pangenot kan mana na sa giraray ipinanunuga saiya.
Nayiyingying kan mga kaisipan na ini, dai nakamangno kan mga pangkat nin mga estudiante na atab na gayong nagharale sa lungsod na garo bagang pinirintoan su mga clase; orog nang dai nya namangnohan na may nagkakapirang nariribaraw, su oroorolay sa hababang tingog, su makagigilantas na saindang pagpasinarabotan. Sa bagay na ini, pagdatong sa San Juan de Dios, hinapot sya kan saiyang mga katood dapit sa sarong conspiracion. Lominokso si Basilio nakagiromdom kan sarong piglalang ni Simoun, na dai nadagos huli kan dai nasayodan na accidente kan joyero. Tagob nin katakutan asin sa napapalaen na tingog naghapot na sagin daing pakasabot:
“Ah! su conspiracion?”
“Natuklasan!” an simbag nin saro, “asin garong dakol an mga nagkagaraboy.” Hininguha ni Basilio na mapogolan nya an saiyang sadiri.
“Dakol na mga nagkagaraboy?” an saiyang ulit na may pigbabasa sa paghiling kan iba; “asin sairisay...”
“Mga estudiante, kaniguan na mga estudiante!”
Dai pinamugtak ni Basilio na manigo pa syang maghapot sa takot na makabantaag sya, asin pinasarahotan su paggiaw nya sa mga naghehelang, hominarayo sa pangkat. Sinabat sya nin sarong catedratico sa clonica asin katakatakang ibinugtak su kamot sa saiyang abaga -- su catedratico iyo su saiyang katood -- hinapot sya sa hababang tingog:
“Duman ka sa cena kasubanggi?” Si Basilio sa siring na kamugtakan kan saiyang isip, naghonang nadangog nya kasoodmang banggi. Kasoodmang banggi iyo su conferencia ninda kasi Simoun. Boot na magpaliwanag.
“Sasabihon ko saimo,” naghihiraraw-od, “nin huli ta magabat su pakamate ni Capitan Tiago asin saro pa pigatapus ko su Mata ...”
“Marhay su gibo mo sa dai pagduman,” sabi kan profesor; “alagad kasapi ka sa kaboronyogan nin mga estudiante?”
“Nagtatao ako kan sakong cuota ...”
“Kun siring, sarong hatol; pomoli ka ngunyan tolos [ 251 ]asin girision mo an anoman na papel na mangyaring ikaraot mo.”
Kominirogkirog si Basilio. Mayo sya nin ano man na papel, igwa sya nin mga apunte sa pagbolong, daing iba.
“Si Ginoong Simoun kaya ... ?”
“Si Simoun daing ano man na pakalabot sa bagay, salamat sa Dios!” an sabi pa kan medico; “sa marhay na kapaladan linugadan sya nin sarong kamot na misterioso asin nasa cama. Dai, digdi ibang mga kamot an naghihiriro, alagad dai maibaba sa mga kangirhatan.” Hominangos si Basilio. Si Simoun lamang an mangyaring makapakapagaboy saiya. Alagad pagisip nya si Cabesang Tales.
“May mga tulisan?”
“Dai, tawo, daing iba kundi mga estudiante lamang.” Nakabalik ki Basilio su saiyang kamoninongan. “Anong nangyari, kun siring?” nangahas na maghapot. “May mga nagkaturuklasan na mga papeles na laban sa pamahalaan, dai mo aram?”
“Saen?”
“C__ !sa sa Universidad.”
“Daing iba kaiyan?”
“P __! ano pang muya mo?” naghapot su catedratico na haros anggot na gayo; “su mga paskin ipinagsahot sa mga estudianteng mga kasapi sa kaboronyogan, alagad !halo!”
Nagdadangadang su catedratico sa Patologia, sarong ginoo na an pandok orog na gayong sa sacristan ki sa medico. Nginaranan kan mapangyarihon na gayong boot kan Vice Rector daing ibang hinagad saiya na mga kaogdan asin mga titulo kundi an lubos na kadayupotan sa corporation, ibinibilang syang sarong espia asin soplon sa mga mata kan ibang mga catedratico sa Facultad.
Pinasalamatan sya nin malipot kan enot na profesor asin pakakiyati si Basilio, nagsabi saiya sa halangkaw na tingog:
“Aram ko na parong na nin bangkay si Capitan Tiago; giniaw sya kan mga owak asin mga buitre.”
Asin lominaog sa sala kan mga profesor.
Kan lalo na syang matoninong, nangahas si Basilio na magsiyasat na gayo. An naaraman nya lamang iyo na may natuklasan na mga paskin sa pinto kan Univer[ 252 ]sidad, mga paskin na ipinakitkit kan Vice Rector ta ipapadara sa Pamahalaan Civil. Pinagsarabi na parano nin mga pagbabanta, pagpogot, pagsalakay asin iba pang kapangahasan.
Sa pangyaring iniho ginigibo kan mga estudiante su saindang mga rapalang. Su mga bareta harale sa conserje, asin ta nakoa kaini sa sarong sorogoon sa Santo Tomas, na nakaaram man sa sarong capista. Ang mga ito nagtutuyaw nin mga omaaboton na mga suspense, mga pagkabilanggo, asin iba, asin itinatalaga na su magiging mga victima, natural na gayong su mga kasapi sa Kasararoan.
Dangan nagiromdoman ni Basilio sa mga tataramon ni Simoun: “Sa aldaw na mangyaring magpakabutas saimo... Dai ka makakatapus kan saimong carrera...”
“Tibaad kun may naaaraman sya?” an hapot sa saiya mansana; “hilingon ta kun siisay an may orog na mahihimo.”
Asin kan makabalik saiya su dugo nyang malipot, tanganing maaraman nya kun arin an saiyang pangangabitan asin sa paghinguha man kan saiyang licenciatura, napasiring si Basilio sa Universidad. Nangani sa lansangan nin Legazpi, sinosog su sa Beaterio asin pagdatong sa angulo na binibilog kaini asin kan sa Solana, napagmasdan na talagang may nangyaring sarong mahalagang bagay.
Sa lugar na mga maogma asin mga mariribok na pangkat, sa mga acera mga pareja kan Guardia Veterana an mga nakikita na itinotoronyod su mga estudiante na nagruruluwas sa Universidad su iba mga daing girong, su iba daing mga kaalo, su iba aranggot, nagtotorotiripon sa horoharayo o minapuruli sa saindang harong. An enot nyang nasompongan iyo si Sandoval. Sayang lamang kan pagapod saiya ni Basilio; garong nabongog.
“Bunga sa jugos gastro-intestinales!” an pagloba ni Basilio.
Dangan nasompongan si Tadeo na maogmahon su panglawog. Ngunyan garong mangyayari su haloy nang hinahalat na magkagurang man na kapiestahan.
“Ano, Tadeo?”
“!Na dai kitang clase, dai kumulang sa sarong semana, chico! marayrarahay! makagigilantas!”
Asin pinagtatagistagis su kamot sa kasinangan. [ 253 ]“Alagad anong nangyari?”
“Iraralaog sa bilanggoan kitang mga nasa Kasararoan!”
“Asin maogma ka?”
“!Daing labas, daing labas!” asin hominarayo na baga dai magkanigo sa saiyang sadiri sa kaogmahan.
Nahiling na nagdangadang si Juanito Pelaez malungsi asin garong pigkaluwasan; kan hidaleng ito nasa kotod na su saiyang pagkakobakob, hidaleng hidale sa pagdudulag. Saro sya sa mga masilansikan sa pagpadakula kan mga bagay.
“Eh, Pelaez, anong nangyari?”
“Dai, dai akong ano man na pakaaram! Dai akong ano man na pakalabot,” nagsisimbag na kinokurab; “pinagparasabihan ko sinda: ‘iyan mga alisngaw lamang nin payo ... ’ “Ika, totoo na nagsabi ako?”
Daing pakaaram si Basilio kun nagsabi o dai, alagad sa pagpaoyaya saiya, suminimbag:
“Oho, tawo! alagad anong nangyari?”
“Totoo na iyo? Hilinga, saksi ka: sa giraray solang ako ... saksi ka, hilinga, dai ka malingaw!”
“Oho, tawo! oho, alagad anong nangyari?”
“Himatea,!saksi ka! Sagkod pa man ako dai nakilabot kan mga nasa kaboronyogan, kundi sa paghatol sainda!... dai mo iyan pagpaindahan ngapit! Magingat ka, nakaisi ka?”
“Dai, dai ko papaindahan, alagad anong nangyari, tawo nin Dios?” Harayo na si Juanito; nakakita nin nagdadangadang na guardia asin natakot na dakopon.
Dangan napasiring si Basilio sa Universidad ta hihilingon kun tibaad bukas su secretaria asin ta makoa man sya nin mga bareta. Pinto su secretaria, asin sa gadung garong malaen su hiro. May nagsasarakat asin may nagrurulusad na mga fraile, mga militar, mga parti cular, mga datihan na mga abogado asin mga abogado, sakale sa pagdusay kan saindang paglingkod sa causa na nanganganib.
Natanaw nya sa harayo su saiyang katood na si Isagani na, malungsi asin nalolodok, nagsasaga sa kagayonan sa pagkabagong-tawo na pinagtatalumpatian an nagkakapirang mga kaklase na pinapahalangkaw su tingog na baga kadikit an paghalaga nya na madangog
kan gabos. [ 254 ]“ !Garo bagang putik, mga ginoo, garo bagang putik na sarong pangyari na orog na gayong daing halaga makahimong magpakawagas asin magdurulag kita siring sa mga rignos huli ta pinaghiro-hiro su ananakot! lyo pa daw sana ini an pangyari na an mga bagongtawo nagralaog sa bilangoan dahel sa pakahiwas? Haraen su mga gadan, su mga binaradil? Ano ta magapostatar ngunyan?”
“Alagad siisay an lolong na nagsurat nin siring na mga paskin?” an may kadagitan na hapot nin saro.
“Ano satuya?” an simbag ni Isagani; “dai kitang dahelan sa pagsiyasat kaiyan, siyasaton siyasaton ninda! Bago ta isihon kun paano su pagkasurat, dai kita kaipuhan na maghambog nin kadayupotan sa mga hidaleng siring kaini. Duman sa may panganib, duman kita omagap ta itoon duman an dangog! Kun an sinasabi kan mga paskin kaangay kan satong karapatan asin kan satuyang mga pakamate, siisay man kaito an nagsurat, marahay su ginibo, sukat nyato syang pasalamatan asin maghumari kita na iayon sa saiya an satong mga firma! Kun bakong mga karapatdapat satuya, an satong mga gawe asin an satong conciencia magrorogaring na makikisuhay asin sosorogon kita sa gabos na sombong ...” Pagkadangog ni Basilio kan siring na mga tataramon, minsan kaniguan an pagmahal nya ki Isagani, tominoparing asin lominuwas. Kaipuhan na dumuman sya sa harong ni Makaraig ta papakihoronan nya dapit kan saiyang inoutang.
Sa harani kan harong kan mayaman na estudiante, nakamate sya nin mga gimogimo asin mga misteriosong mga pasabot sa mga magkanaratad. Su hagbayon, huli ta dai nagaaram kun ano, matoninong na nagpadagos kan saiyang lakaw asin lominaog sa portal. Sinabat sya nin duwang guardia kan Veterano asin hinapot sya kun anong saiyang muya. Nasabotan nya na hedalean nya su saiyang isinagawe, alagad dai na sya makasibog.
“Napadigdi ako sa pakipagkita sa katood kong si Makaraig,” moninong na suminimbag.
Nagpahinilingan su mga guardia.
“Maghalat ka, tabi digdi,” an sabi saiya kan saro; “maghalat ka, tabi, digdi na lumusad su cabo.”
Nanggoop si Basilio, asin su mga tataramon ni Simoun nagdaraging naman sa saiyang... “Nagduruman daw ito tanganing dakopon si Makaraig?” an saiyang sa [ 255 ]
isip, alagad dai nangahas na maghapot.
Dai nahaloy paghalat; kan horas na ito naglulusad na si Makaraig maogmang nakikipagolay sa cabo, nangengenotan an sarong alguacil.
“Ano? ika man Basilio?” naghapot sya.
“Napadigdi ako sa pakipagkita saimo ...”
“!Mabansay na gawe!” an sabi ni Makaraig na nagngingisi; “kan mga panahon nin kamoninongan, naglihiniling an sarong lista.
Hinapot kan cabo si Basilio kan saiyang ngaran asin likay ka samuya.”
“Nagaadal sa Medicina, lansangan nin Anloague?” an hapot kan cabo.
Nanggoop si Basilio.
“Itinikis mo kami nin lakaw,” an sabi pa kan cabo, na ibinugtak su kamot sa saiyang abaga; “ “!pomadakop ka!”
“Ano, ako man?”
Hominaraha si Makaraig.
“Hare ka kasibot, katood; nasa coche kita, asin oosipan ko ika kan sena kasubanggi.
Asin bilang sarong makaoogmang gawe inalok su ausiliante asin su cabo na sumakat sa lunadan na naghahalat sainda sa may tata.
!Sa Pamahalaan Civil!” sabi sa cochero.
Si Basilio na naulan na, nagosip ki Makaraig kan katuyohan nya sa saiyang pangsongko. Dai sya pinatapus kan mayaman na estudiante asin pinildit su saiyang kamot.
“Manarig ka sakuya, manarig ka sakuya asin sa fiesta kan satong investidura aanyayahan nyato an mga ginoong iniho,” an sabi na itinokdo su cabo asin su al guacil.