[ 311 ]
Kan duman na sya sa lasangan, nagisip si Basilio kun anong sikat nyang pagpalibanglibangan sagkod na omabot su malipungaw na horas; ikapito pa sanang horas. Katarahanan kaito nin vacacion asin su gabos na mga estudiante nasa saindang mga banwaan. Si Isagani sana an habong magpuli, alagad nawara magpoon kan agang ito asin dai naaraman kun saen sya namumugtak. An bagay na ini isinabi ki Basilio, kan pagluwas nya sa bilanggoan, nagsongko sa saiyang katood sa paghagad na togotan syang makisakat duman. Daing pagaram si Basilio kun saeén sya maduman, dai sya nin kuwarta, mayo sya nin and man, maliban lamang sa revolver. Su giromdom kan lampara naghahadé sa saiyang bandingan; sa laog nin duwang horas mangyayari an dakulang kapahamakan asin, sa paggiromdom kaito, garo saiyang paghona su mga tawo na nagtataraytay sa saiyang atibang nagraralakaw na mga mayong payo: nagkaigwa nin kamatean nin sarong mabangis na kagayagayahan sa pagsabi na, gutom asin nagtitios na lubos, an bangging ito maluwas syang makatatakot, sa paghalé sa pagkaestudiante asin sa pagkasorogoon, sakalé, an talainit makakakita saiya na makagigiram asin makatatakot, tindok sa natatambak na mga bangkay, nagtatao nin mga ketogonan sa gabos na mga minaagi sakay sa saindang makangangalas na mga lunadan. Ngominisi na siring sa sarong condenado, asin kinapkap su culata kan: su mga cartucho nasa saiyang bolsa.
Nakaisip sya nin sarong hapot kun baga saén daw mapoon an drama? Sa sapagkatikbahi saiya, nakaisip syang maghapot ki Simoun, alagad sinabihan sya ni Simoun na humarayo sa lansangan nin Anloague.
Dangan kaito nagkaigwa sya nin sarong pagtogod-togod; kan hapon na ito, pagluwas sa bilanggoan napasiring sa harong ni Capitan Tiago sa paghanap kan kadikit nyang mga kasanggkapan, asin inabot nya ito nasasamnohan asin handa sa sarong fiesta; kasal ki Juanito Pelaez! Nagsasabi kaito si Simoun dapit sa fiesta. [ 312 ]Digdi nakakita sya nin sarong halabang rayray nin mga lunadan, na parané nin mga ginoo asin nin mga ginang na mga maogmang naghohororon; sa salyang paghona nakakita sya sa laog nin mga sinarapong na barak, alagad dai nya ito pinangataman. Su mga lunadan pasiriring sa langasangan nin Rosario asin, huli ta ipinagsasarabat su mga nagiiribaba sa tulay nin Espana kinaipuhan na mandiitdiit tomoronong asin magluhayluhay. Sa sarong lunadan nahiling nya si Juanito Pelaez sa kataid nin sarong babaye, na pu su gubing na silag su kolbong: namidbidan nya si Paulita Gomez.
“ISi Paulita!” an may pagtakang saiyang hagayhay.
Asin kan makita na talaga man nanggad na sya, sa novia su panggubingan, kaiba si Juanito Pelaez, na garo bagang mga halé sa simbahan.
“!Herak man ki Isagani!” an sabi sa hababang tingog, “ano daw an nangyari saiya’’?
Sa nagkapirang hidale pinagisipisip nya su saiyang katood, dakulang kalag, maugayon, asin naghapot sa irarom kan saiyang boot kun bakong marahay na paisihon sya kan mokna, alagad sinaboot man nya an simbag na si Isagani sagkod pa man habong magkaigwa nin kabtang sa siring na mga panggagadan nin dakol na mga tawo... Dai ginibo ki Isagani su ginibo saiya.
Dangan pinagisipisip nya na kun bakong huli kan pagkabilanggo saiya, novio na kuta sya o agom kan mga horas na ito, licenciado sa Medicina, nagoontok asin nang bobolong sa sarong sogod kan saiyang lalawigan. Su anino ni Juli, na nalaglag sa saiyang pagkaholog, lominabay sa saiyang bandingan; mga maromarom na laad nin kaongisan pominalaad kan saiyang mga mata, asin liwat naman na pinaghorohapros su kulata kan revolver na saiyang ipinagmomondo an dai pa pagdatong kan makagigiram na horas. Dangan kaiyan nakita nya si Simoun na lominuwas sa tata kan saiyang harong dara su caja kan lampara na maingat na marhay su pagkapatos, lominaog sa sarong coche na sominonod sa rayray kan mga nagiriba sa novio asin sa novia. Si Basilio, tanganing dai mawara sa saiyang paghiling ki Simoun, ipinotitok su paghiling sa cochero, asin napangalas sya kan mamidbid nya su daing palad na naghatod saiya sa San Diego, si Sinong su binanog kan Guardia Civil, su nagpapaisi saiya sa bilanggoan kun anong pangyayari sa Tiani. [ 313 ]Pinagbabana-bana nya na su lansangan nin Anloague mangyayari, duman napasiring su hagbayon, naghumari nin paglakaw asin omenotan sa mga coche. Tara, su gabos pasisiring sa dating harong ni Capitan Tiago; duman nagtiripon sa paghanap nin sarayaw ta masarayaw sinda sa angkas! (406) Nguminisi si Basilio pagkahiling kan sarong pareja nin Guardia Veterano na naggigibo kan saindang katongdan. Huli kan kabilangan kaito mapapagbanabana an halaga kan fiestang ito asin kan mga inanyayahan. Su harong panéng marhay nin mga tawo, nagluluwas nin makuring liwanag sa mga dungawan, inalpombrahan su sa pagilaog asin lakop nin mga burak; sa itaas, sakalé, sa saiyang dati asin malipungaw na lalamban, nagtotogtog ngunyan su orquesta nin mga maogmang togtog, na dai nanggad nakakapara kan makalilibong na riribok nin mga ngisi, mga pananaligbaton asin mga harakhak.
Si Don Timoteo Pelaez nakakabot na sa alitoktok kan kayamanan, asin an katunayan nakakalabaw sa saiyang mga pangatorogan. Sa katapusan, ipinapakasal nya su salyang aki sa mayamanon na taga-pagmana kan mga Gomez asin salamat sa kuwarta na ipinatitang saiya ni Simoun, sinamnohan nya nin siring sa palacio nin hadé an dakulang itong harong, na binakal nin kabanga kan halaga kaito, nagtao sya duman nin sarong masamwang na fiesta, asin su mga énot na mga diwata kan manilanon na Olimpo iyong mga magiging pananawhon, sa pagpasaga saiya kan liwanag kan saindang kabantogan. Magpooon kan agang ito nagdadaging sa saiyang talinga su an sarong awit na kausohan kaito, nagkapirang makalilibong na mga kataga nin tataramon na nabasa nya sa saiyang mga pagpakinaébang: “Ominabot na an mapalad na horas! !Naghaharani na an hidaleng mamongaya! Sa madalé maootob sa saimo an makangangalas na mga tataramon ni Simoun: Nabubthay ako, alagad bakong ako kundi an Capitan General nabubthay sa sako” asin iba pa. Su Capitan General, padrino kan saiyang aki! Totoo ngani madalaw sa pagkasal; kinatawan nya si Don Custodio, alagad maduman sa pagpamanggi, asin madara nin pasib-sa-pagkasal, (407) sarong lampara na minsan su ki Aladin... -- sa taahaw nin mga bastidor -- si Simoun an matao kan lampara. Timoteo, ano pang muya mo?
Dakulang marhay an kaliwatan kan harong ni Capitan [ 314 ]Tiago; sinaramnohan giraray nin mga papel na mga marayrahay; nawarang padagos su aso asin su parong kan opio. Su mahiwas na bidang, na pinahalakbang pa kan mga darakulang espejo na minapadakol na gayo kan mga ilaw kan arana, patos na gayo nin alfombra; an mga bidang sa Europa igwa nin alfombra, asin minsan ngani su salog makintabon na marhay asin haralakbang na tabla, kaipuhan man na magkaigwa an saiyang bidang, tara, !iyan nanggad an kaipuhan! Su mga marayrahay na mga silla ni Capitan nagkawarara, nasalihidan nin iba, estilo Luis XV; darakulang tabing nin mga terciopélong pula, na mga binordahan nin bulawan, asin kan mga inicial kan novio asin kan novia asin nabobogkas nin mga artificial na sinarapong na artificial na burak nin lukban, nagkakabiritay sa taté asin baga sinisighidan su salog kan mga haralabang tiniklopan na siring man ngani mga bulawan. Sa mga sogod nakikita an mga darakulang vaso na mga halé sa Japon, na ka-oro-lot-olot nin ibang mga halé sa Sevres, buhag na madiklom na dalisay na gayo, nagkaburugtak na gayosa mga abang (408) nin mga linongat na tabla. An bako sanang marahay iyo su mga sillon na cromo na isinaralihid ni Don Timoteo kan mga dating guhit asin mga ladawan nin mga santo ni Capitan Tiago. Dai nahimo ni Simoun na masadol syang dai kaito maggibo; su parakarakal habo nin mga cuadro na al oleo, nama kun igwa nin magakala na gibo nin mga artistang filipino...!sya, mangatig sa mga artistang filipino, sagkod pa man! nakakaiba duman an saiyang katiwasayan asin sakalé an pagkabuhay, asin aram nya kun paano an panakay sa Filipinas! Totoo ngani na nakadangog sya na naorawihan an mga dapleng pintor siring baga ki Rafael, ki Murillo, ki Velasquez, alagad dai nya aram kun paanong mapakihoronan nya an mga ito, asin mangyaring maging panunumang sa pamahalaan... Huli sa mga cromo daing isinasapanganib na ano man, ,dai iyan piggigibo kan mga filipino, minaluwas saiya na lalong mga barato, an efecto garong iyo mansana, kun bakong orog karahay, su mga kuray orog na mga makintab asin mabansay su pagkagibo !Hilinga sana kun baga tataong magpata-tama si Don Timoteo sa Filipinas!
Su dakulang caida, na nasasamnohan na bulanos nin mga burak, ginibong comedor: sa tahaw sarong daku[ 315 ]lang latok na matutukawan nin tolong polo katawo, asin sa palibot, dorokot sa lanob, igwa pang mga saraday, na magkakaturukawan nin duwa asin tolo. Mga sinarapong na burak, mga bantuwag nin mga bungang-kahoy, sa tahaw nin mga cintas asin mga flaw, nagpapakatahob kan mga centro. Su tukawan kan novio may tanda na sarong sanga nin mga rosas, su sa novia, nin mga burak nin lukban asin mga azucena. Sa atubang nin siring kakuring lujo asin sa siring kadakol na mga burak mapapaghona-hona na mga ninfa na maninipis an damit asin mga cupido na may mga pakpak na garong mga kiniso magtataragay nin nectar asin ambrosia sa mga tagadoros na mga pananawhon sa tanog nin mga lira asin mga arpang eolias.
Alagad, dai duman nin latok nin mga darakulang dioses, itoon duman pinaglilingkodan sa tahaw nin malapad na azotea, sa sarong tihantik na kiosko na talagang ginibo sa bagay na ito. Sarmong celosia nin kahoy na dorado, na pinagkakanapan nin mga maalimyong mga tinanom na kanap, nakakatago kan sa laog sa mata kan banwaan dai man nakakaolang kan hiwas na paglibotlibot kan angkas, sa pagingat kan kinakaipuhan na hayahay sa katarahanan na ito. Sarong halangkaw na pasanggan minapaitaas kan latok sa kapantayan nin iba na kakaonan nin mga hamak na tawo, asin sarong takombo, na sinamnohan kan mga orog karahay na mga artista, makakalindong kan mga may kamahalan na mga bonga sa mga maorihon na paghiling kan mga bitoon.
Dai duman nin ibang tukawan kundi pito; su vagilla gadot na pirak, su mantel asin su servilleta linong pinong marhay, su mga arak, su mga orog kamahal asin su mga manag-omon. Hinanap ni Don Timoteo su orog na gayong pambihira asin orog kamahal asin dai mangangalangalang sa atubang nin sarong crimen kun sinabihan na amoma kan Capitan General an carne nin tawo.