FEGLS SGULANTS DA LA ROSA ALVA I
edit
Per in pievel civilisà na datti nagut pli nundegn che da sa laschar ‹reger› senza resistenza d’ina clicca da regents senza senn da responsabladad e manada d’inclinaziuns stgiras. N’èsi betg uschia che mintga undraivel Tudestg sa turpegia oz da sia regenza?; e tgi da nus smina la dimensiun da la vargugna che vegn a vegnir sur nus e noss uffants, cura ch’il vel è crudà in di da noss egls e cur ch’i vegnan a la glisch ils pli terribels crims che surpassan tutta mesira? Sch’il pievel tudestg è gia corrut e ruinà talmain en ses pli profund intern ch’el renunzia senza muventar in maun – sa fidond da levsenn sin ina regularitad da l’istorgia dubiusa – al pli aut ch’in uman posseda, numnadamain a la libra voluntad, renunzia a la libertad da l’uman d’intervegnir sez en la roda da l’istorgia e da suttametter quella a si’atgna decisiun raziunala – sch’ils Tudestgs èn gia, senza nagina individualitad, daventads en tala moda ina massa senza spiert e senza curaschi, lura, gea lura meritan els la perdiziun.
Goethe numna ils Tudestgs in pievel tragic, tuttina sco ils Gidieus u ils Grecs; ma oz fa quel plitost l’impressiun d’esser ina muntanera d’opportunists superfiziala e senza voluntad, als quals il magugl è vegnì tschitschà dal pli profund e ch’èn uss, privads da lur essenza, pronts da sa laschar chatschar en la perdiziun. I para dad esser uschia – ma i n’è betg uschia; anzi han ins chatschà mintga singul, applitgond ina violaziun plauna, engianusa e sistematica, en ina praschun spiertala, e pir cur ch’el era mess en chadainas en quella, è el daventà conscient da la fatalitad. Be paucs han enconuschì la perdiziun smanatschanta, e la paja per lur admonir eroic è stada la mort. Davart il destin da quests umans vegnin nus anc a stuair discurrer.
Sche mintgin spetga fin che l’auter cumenza, vegnan ils segns da la nemesis che prenda vendetga a daventar adina pli evidents, ed alura vegn er l’ultima unfrenda ad esser bittada adumbatten en bucca al demon insaziabel. Perquai sto mintgin, sco commember da la cultura cristiana ed occidentala, far gist en quest’ultima ura resistenza tant sco ch’el po, lavurar cunter la tribulaziun da l’umanitad, cunter il faschissem e cunter mintga sistem sumegliant al stadi absolut. Faschai resistenza passiva – r e s i s t e n z a – nua che vus sajas, impedì che questa maschina da guerra ateistica possia currer vinavant, avant ch’igl è memia tard, avant che las ultimas citads èn idas en muschna sco Cologna, avant che l’ultima giuventetgna dal pievel ha perdì tut il sang per la hibris d’in sutuman. N’emblidai betg che mintga pievel merita la regenza ch’el supporta!
Or da Friedrich Schiller, ‹La legislaziun da Licurg e Solon›:
«...Resguardà be sut ses agen intent, furma la legislaziun da Licurg in’ovra maisterila areguard il manar il stadi ed ils umans. El vuleva in stadi pussant, fundà sin sasez, indestruibel; fermezza politica e duraivladad eran la finamira ch’el aveva avant egl e questa finamira ha el cuntanschì tant enavant sco che quai era pussaivel sut sias circumstanzas. Ma sch’ins conguala la finamira che Licurg ha dà a sasez cun la finamira da l’umanitad, alura sto passar ina gronda dischapprovaziun al lieu da l’admiraziun ch’era resultada da l’emprima egliada svelta. Tut dastga vegnir unfrì a megliurar il stadi, mo betg quai, al qual il stadi serva sez be sco in med. Il stadi sez n’è mai in intent, el è be impurtant sco ina cundiziun che serva ad ademplir l’intent da l’umanitad, e quest intent n’è nagin auter che da sviluppar tut las forzas da l’uman e d’avanzar. Impedescha ina constituziun dal stadi ch’il spiert avanzia, alura è ella condemnabla e nuschaivla, saja ella uschè ponderada ed en sia moda uschè perfetga sco ch’ella veglia. Sia duraivladad sezza l’è sinaquai plitost da donn che quai ch’ella serviss a sia gloria – ella è en quest cas be in mal prolungà; pli ditg ch’ella è en vigur e pli nuschaivla ch’ella è.
...Sin donn e cust da tuts sentiments morals vegnivan cuntanschids ils merits politics e sviluppada l’abilitad persuenter. A Sparta na devi nagina charezza matrimoniala, nagin’amur materna, nagina charezza uffantila, nagina amicizia, i na deva nagut auter che burgais, nagut auter che virtid burgaisa.
...Ina lescha statala ha obligà ils Spartans a l’inumanitad envers lur sclavs; en questas sventiraivlas unfrendas da battaglia vegniva l’umanitad insultada e maltractada. En il cudesch da leschas spartan sez vegniva predegiada la maxima privlusa da resguardar umans sco med e betg sco intent; uschia èn ils fundaments dal dretg natiral e da la moralitad vegnids destruids tras leschas.
...Tge scena bundant pli bella porscha il criv guerrier Gaius Marcius en ses champ davant Roma, unfrind el la vendetga e la victoria, perquai ch’el na sa betg vesair a cular las larmas da la mamma!
...Il stadi (da Licurg) pudess be cuntinuar sut la suletta cundiziun ch’il spiert dal pievel stess airi; el pudess pia be sa mantegnair tras quai ch’el fallass il pli suprem e sulet intent d’in stadi.»
Or dad ‹Il resvegl dad Epimenides›, segund act, quarta scena:
«Schenis:
Quai ch’è plain forz’e vanitad
sortì da la profunditad,
gudogna forsa mez il mund
ma croda a la fin profund.
Gia sin las barricadas van,
el bain sa dosta – ma invan!
Tgi ch’adurond sin quel sa derscha,
vegn sez per forz’ad ir a smerscha.
Speranza:
Uss mes bravs as hai scuvert,
en il guaud, amez in verd.
Là da notg avais taschì,
ma tuttina betg durmì.
Be bufatg auzais las vuschs,
bandunond plaunsieu ils cuschs.
E voss levs ils pleds intunan
che pli tard dals auts strasunan:
(Plain persvasiun, dad aut:)
Libertad!
(Pli moderà:)
Libertad!
(Resunond da tuttas varts:)
Libertad!»
Nus As supplitgain da scriver giu quest fegl cun uschè bleras copias sco pussaivel e d’al derasar vinavant!
FEGLS SGULANTS DA LA ROSA ALVA II
edit
Ins na po betg sa confruntar a moda spiertala cun il naziunalsocialissem, perquai ch’el è nunspiertal. Igl è fallà da discurrer d’ina concepziun dal mund naziunalsocialistica; existiss quella, stuess ins empruvar da la cumprovar u da la cumbatter cun meds spiertals – la vardad ans preschenta però in tut auter maletg: gia en ses emprim scherm era quest moviment avisà ad engianar ils conumans; gia da quel temp era el smarschì en ses profund intern e pudeva be sa salvar tras la manzegna permanenta.
Scriva Hitler gea sez en ina da las emprimas ediziuns da ‹ses› cudesch (in cudesch ch’è vegnì scrit en il pli miserabel tudestg che jau hai insumma legì insacura; tuttina è el vegnì auzà dal pievel dals poets e pensaders a la Bibla): «Ins na crai betg co ch’ins sto engianar in pievel per al reger.» Sche quest carcinom dal pievel tudestg n’era anc betg sa fatg valair talmain a l’entschatta, sche be perquai ch’i agivan anc bunas forzas avunda per al retegnair.
Vegnind quel però adina pli e pli grond ed arrivond el la finala cun agid d’ina ultima perfida corrupziun a la pussanza, rumpend la creschientscha quasi si ed infectond l’entir corp, è la gronda part dals adversaris da pli baud sa zuppada, è l’intelligenza tudestga fugida en in tschaler nausch e là, zuppada da la glisch e dal sulegl sco ina planta da la notg, è ella plaunsieu pirida. Uss stain nus davant la fin. Uss è il mument da puspè chattar in l’auter, da sclerir in l’auter d’uman tar uman, da pensar permanentamain londervi e da betg dar ruaus fin ch’era l’ultim è persvas da la necessitad absoluta da ses cumbat cunter quest sistem. Sch’ina tala unda d’insurrecziun va tras il pajais, sch’i ‹giascha en l’aria›, sche blers sa participeschan, alura èsi pussaivel da sa deliberar da quest sistem en in ultim, immens sforz. Ina fin cun sgarschur è anc adina meglier ch’ina sgarschur senza fin.
I n’ans è betg dà da giuditgar a moda definitiva davart il senn da noss’istorgia. Ma sche questa catastrofa ans duaja servir al salid, alura be en quel senn da vegnir purifitgads tras la suffrientscha, da desiderar or da la profunda notg la glisch, da sa far si e finalmain gidar a bittar giu il giuf che squitscha il mund.
Betg davart la dumonda dals Gidieus vulain nus scriver en quest fegl e cumpilar nagin pled da defensiun – na, be sco exempel vulain nus allegar curtamain il fatg che dapi la conquista da la Pologna èn traitschientmilli Gidieus vegnids mazzads en quest pajais a moda bestiala. Qua sa mussa il pli terribel crim cunter l’onur da l’uman, in crim sco ch’i n’ha mai dà en l’entira istorgia da l’umanitad. Er ils Gidieus èn bain umans – independentamain tge tenuta ch’ins ha envers la dumonda dals Gidieus – ed envers umans è quai vegnì commess. Forsa ch’insatgi di ch’ils Gidieus hajan merità in tal destin; questa pretensiun fiss ina terribla impertinenza; ma prendì il cas ch’insatgi pretendess quai, tge schess el alura dal fatg che l’entira giuventetgna aristocrata polonaisa è vegnida extincta (dettia Dieu che quai na saja anc betg capità!)?
En tge moda, As dumandais Vus, è quai capità? Tut ils descendents masculins or da schlattainas noblas tranter 15 e 20 onns èn vegnids deportads en champs da concentraziun en Germania a prestar lavur sfurzada e tut las giuvnas da la medema vegliadetgna en la Norvegia en ils burdels da la SS! Pertge che nus Ans raquintain tut quai, cumbain che Vus savais quai gia sezs, e sche betg quests, sche alura enconuschais Vus auters e betg main grevs crims da la terribla ductrina dal sutuman? Perquai ch’i vegn tangada qua ina dumonda ch’ans pertutga tuts en il pli profund e che sto dar da pensar a tuts. Pertge sa cumporta il pievel tudestg a moda uschè apatica en vista a tut quests terribels crims plain spretsch da l’umanitad? Strusch insatgi che sa fa patratgs pervi da quai. Il fatg sco tal vegn prendì per enconuschientscha e mess ad acta. E puspè dorma il pievel tudestg vinavant ses sien apatic e stupid e dat a quests malfatschents faschistics il curaschi e la chaschun da mazzar vinavant –, e quels fan quai.
Duess quai esser in segn ch’ils Tudestgs èn daventads rubiestis en lur pli primitivs sentiments umans, che nagina corda en els lascha sentir in tun penetrant en vista a talas ovras, ch’els èn crudads en in sien profund, dal qual i na dat nagin resvegl pli, mai, maina pli? I para prest ed è destinà uschia, sch’il Tudestg na siglia betg finalmain si or da questa apatia, sch’el na protesta betg nua ch’el sa e po cunter questa clicca da criminals, sch’el na suffrescha betg er sez cun questas tschientmillis unfrendas. E betg be cumpassiun sto el sentir, na anc bler dapli: el è conculpaivel. Pertge che tras ses cumportament apatic dat el pir la pussaivladad a quests umans sombers d’agir en questa moda, el supporta questa ‹regenza› ch’ha chargià sin sai ina culpa infinita, gea el è sez la culpa che quella ha insumma pudì sa furmar!
Mintgin che vul sa declerar liber d’esser conculpaivel, mintgin fa quai e dorma alura puspè cun la pli ruassaivla e buna conscienza. Ma el na po betg sa declerar innocent, mintgin è culpant, culpant, culpant! Ma i n’è anc betg memia tard da metter or dal mund questa pli terribla da tut las regenzas defurmadas, per betg chargiar sin sai anc dapli culpa. Uss che noss egls ans èn vegnids averts dal tuttafatg ils ultims onns e che nus savain cun tgi che nus avain da far, uss èsi nairas uras d’extirpar questa banda brina. Fin che la guerra è rutta ora era la gronda part dal pievel tudestg tschorventà, ils naziunalsocialists na sa mussavan betg en lur vaira cumparsa. Ma uss ch’ins als ha enconuschì, sto la suletta e pli auta obligaziun, gea sontga obligaziun da mintga Tudestg esser d’eliminar questas bestias!
«Il pievel dal qual l’administraziun na dat betg en egl, è cuntent. È l’administraziun insistenta, è il pievel rut. La fortuna sa fundescha sin miseria. Fortuna percunter zuppenta be miseria. Nua duai quai ir a finir? La mira n’è betg da vesair. L’ordinà sa transfurma en dischurden, il bun en nausch. Il pievel vegn en scumbigls. N’èsi betg uschia, mintga di, dapi daditg? Perquai è l’uman da nobla tenuta rectangular, ma senza stumplar, el è chantunus, ma senza vulnerar, el è sidretg, ma betg grop. El è cler, ma na vul betg splendurar.»
Lao-tse
«Tgi che vul dominar il reginavel ed al furmar tenor sias intenziuns arbitraras – jau al ves a far naufragi; quai è tut.»
«Il reginavel è in organissem viv; el na po betg vegnir fatg, pelvaira! Tgi ch’al vul sfurzar tras, al lavaga, tgi ch’al vul obtegnair cun la forza, al perda.»
Perquai: «Da las creatiras van intginas ordavant, las autras las suondan, intginas respiran chaud, autras fraid, intginas èn fermas, autras flaivlas, intginas sa fan valair, autras succumban.»
«Perquai na surfa l’uman da nobla tenuta betg, el n’è betg prepotent ed el n’usurpescha betg.»
Lao-tse
Nus supplitgain da scriver giu questa scrittira cun uschè bleras copias sco pussaivel e da la dar vinavant.
FEGLS SGULANTS DA LA ROSA ALVA III
edit
«Salus publica suprema lex.»
Tar tut las furmas statalas idealas sa tracti d’utopias. In stadi na po betg vegnir construì a moda puramain teoretica, mabain sto crescher e madirar gist sco il singul uman. Ma ins na dastga betg emblidar che a l’entschatta da mintga cultura era avant maun la prefurma dal stadi. La famiglia è uschè veglia sco l’uman sez e partind da quest’emprima convivenza ha l’uman raschunaivel stgaffì in stadi, il fundament dal qual è la giustia e la lescha suprema il bainstar da tuts. Il stadi duaja represchentar in’analogia da l’urden divin e la pli suprema da tuttas, la civitas Dei, è l’exempel al qual el duaja la finala s’avischinar.
Nus na vulain betg giuditgar qua davart las differentas furmas statalas pussaivlas, la democrazia, la monarchia constituziunala, la monarchia etc. Be ina chaussa vulain nus far resortir cleramain: mintga singul uman ha il dretg sin in stadi duvrabel e gist, il qual segirescha tant la libertad dal singul sco er il bainstar da tuts. Pertge che tenor la voluntad da Dieu duaja l’uman empruvar da cuntanscher libramain ed independentamain, en la convivenza e cooperaziun cun la cuminanza statala, sia finamira natirala, numnadamain sia ventira terrestra en independenza ed activitad persunala.
Noss ‹stadi› dad oz però è la dictatura dal nausch. «Quai savain nus gia daditg», aud jau tai a dir, «e nus n’avain betg da basegn che quai ans vegnia anc tegnì avant ina giada.» Ma sche vus savais quai, dumond jau tai, pertge n’as faschais vus betg sentir, pertge tolerais vus che quests mandataris as engolan pass per pass, avertamain ed en il zuppà, ina domena da voss dretg suenter l’autra, enfin ch’in di na vegn a restar insumma nagut pli auter ch’in manaschi statal mecanisà, cumandà da criminals e bavaders? Ha voss spiert gia stuì succumber talmain a la violaziun che vus emblidais ch’i n’è betg be voss dretg, mabain voss’obligaziun morala d’allontanar quest sistem?
Sch’in uman n’ha però betg pli la forza da pretender ses dretg, alura sto el ir necessariamain a smerscha. Nus meritassan da vegnir sparpagliads en tut il mund sco la pulvra en il vent, sche nus na stessan betg si en questa dudeschavla ura e na prendessan betg finalmain il curaschi ch’ans ha mancà dapi lura. Na zuppentai betg vossa mancanza da curaschi sut il mantè da la prudientscha. Pertge che cun mintga di che vus targlinais, che vus na resistis betg a questa creaziun infernala, crescha vossa culpa adina pli ad aut, sco ina curva parabolica.
Blers, forsa la gronda part dals lecturs da quests fegls na san betg propi co ch’els duain far resistenza. Els na vesan nagina pussaivladad. Nus vulain empruvar d’als mussar che mintgin è abel da contribuir insatge a derscher quest sistem. Betg en furma d’opposiziun individualistica, sco eremits tribulads, vegni ad esser pussaivel da preparar il terren per derscher questa ‹regenza› ubain da manar schizunt natiers la vieuta il pli spert pussaivel, mabain be tras la collavuraziun da blers umans persvas ed energics, d’umans ch’èn perina cun tge meds ch’els pon cuntanscher lur finamira. Nus na disponin betg d’ina gronda schelta da tals meds, be in sulet ans stat a disposiziun – la resistenza passiva.
Il senn e la finamira da la resistenza passiva è da cupitgar il naziunalsocialissem; ed en quest cumbat na duai ins sa starmentar da nagin’ovra, saja quai sin tge champs ch’i veglia. En tut ils lieus nua che quai è pussaivel sto il naziunalsocialissem vegnir attatgà. A quest stadi nunpussaivel sto vegnir mess il pli spert pussaivel ina fin – ina victoria da la Germania faschistica en questa guerra avess consequenzas imprevisiblas, sgarschaivlas. Betg da victorisar il bolschevissem sto esser l’emprim quità per mintga Tudestg, mabain la sconfitta dals naziunalsocialists. Quai sto avair absoluta prioritad. La gronda necessitad da quest’ultima pretensiun as vegnin nus a cumprovar en in da noss proxims fegls.
Ed uss sto mintga singul adversari decidì dal naziunalsocialissem sa tschentar la dumonda: Co po el cumbatter il pli effizientamain il ‹stadi› actual, co al dar ils culps ils pli dolurus? Senza dubi tras la resistenza passiva. Igl è cler che nus na pudain betg dar a mintgin directivas per ses cumportament, be a moda generala pudain nus dar d’encleger quellas; chattar la via per las realisar sto mintgin sez.
Sabotascha en manaschis d’armament e da gronda’impurtanza per la guerra, sabotascha en tut las radunanzas, manifestaziuns, festivitads, organisaziuns che vegnan realisadas tras la partida naziunalsocialistica. Impedir che la maschina da guerra funcziunia spert e bain (ina maschina che lavura be per ina guerra che serva sulettamain a spendrar e mantegnair la partida naziunalsocialistica e sia dictatura). Sabotascha sin tut ils champs scientifics e spiertals che lavuran per la cuntinuaziun da la guerra actuala – sajan quai universitads, scolas autas, laboratoris, instituts da perscrutaziun, biros tecnics. Sabotascha en tut las occurrenzas culturalas che pudessan augmentar la ‹reputaziun› dals faschists en il pievel. Sabotascha en tut las spartas dals arts figurativs che stattan er be il minim en connex cun il naziunalsocialissem ed al servan. Sabotascha en tut las scrittiras, en tut las gasettas ch’èn en servetsch da la ‹regenza›, che cumbattan per sias ideas, per la derasaziun da la manzegna brina. Tar collectas sin via n’unfrì betg in fennic (er sche quellas vegnan fatgas sut il pretext d’intents caritativs). Pertge che quai è be in camuflagi.
En vardad va il resultat ni a favur da la Crusch Cotschna ni als basegnus. La regenza na dovra betg quests daners, n’è finanzialmain betg dependenta da questas collectas – las maschinas da stampar lavuran gea d’in cuntin e produceschan tge quantum da bancnotas ch’ins mo vul. Il pievel sto però vegnir tegnì cuntinuadamain en tensiun, mai na dastgan las stentas da tegnair quel en frain laschar suenter! Na dai nagut per las collecziuns da metal, da rauba da filar etc. Empruvai d’er persvader tut ils enconuschents or da las classas socialas bassas ch’i na fetschia nagin senn e saja invan da cuntinuar questa guerra, ch’il naziunalsocialissem mainia a sclavaria spiertala ed economica e destrueschia tuttas valurs moralas e religiusas ed als animai da far resistenza passiva!
Aristoteles ‹Davart la politica›:
«...ultra da quai tutgi [tar las atgnadads da la tirannia] da procurar che gea nagut da quai ch’in subdit pensa u fa restia en il zuppà, mabain che spiuns al taidlian ora dapertut, ...en pli d’instigar tut il mund in cunter l’auter e da far vegnir malperina amis cun amis ed il pievel cun ils nobels ed ils ritgs tranter pèr. Alura tutgi tar talas mesiras tirannicas da far povers ils subdits, sinaquai che la garda possia vegnir pajada e ch’els, occupads cun il quità per lur existenza quotidiana, n’hajan betg temp e peda da metter ad ir conspiraziuns... Ma medemamain autas taglias sin las entradas, sco quellas ch’ins ha adossà a Siracus, pertge che sut Dionisos avevan ils burgais da quest stadi dà ora fortunadamain entaifer tschintg onns tut lur facultad. Ed er da provocar permanentamain guerra sa stenta il tiran...»
P.pl. multiplitgar e dar vinavant!
FEGLS SGULANTS DA LA ROSA ALVA IV
edit
Igl è ina veglia sabientscha ch’ins predegia adina puspè da nov als uffants: tgi che na vul betg udir, sto sentir. In uffant perdert vegn però be a sa brischar ina giada la detta vi da la pigna chauda. Las ultimas emnas aveva Hitler pudì nudar success tant en l’Africa sco er en Russia. En consequenza da quai è creschì l’optimissem d’ina vart, la consternaziun ed il pessimissem da l’autra vart dal pievel, e quai cun ina spertadad incumparegliabla per la lassiadad tudestga. Dapertut udiv’ins tranter ils adversaris da Hitler – pia entaifer la meglra part dal pievel – lamentaschuns, expressiuns da trumpada e da decuraschament; quellas na finivan betg darar en l’exclamaziun: «Duess Hitler uss tuttina...?»
En il fratemp è l’attatga tudestga sin l’Egipta vegnida retegnida e Rommel sa trategna en ina posiziun ordvart exponida e privlusa. Ma anc avanzan las truppas en l’ost. Quest success apparent è be stà pussaivel cun chaschunar las pli sgarschaivlas unfrendas, uschia ch’el na po betg pli vegnir numnà avantagius. Nus avertin perquai da mintga optimissem.
Tgi ha dumbrà ils morts? Hitler u Goebbels – bain nagin dad els dus. Mintga di crodan en Russia millis. Igl è il temp da racolta ed il medunz meda cun gust la semenza madira. La tristezza surprenda las chasettas en la patria e nagin n’è qua che sienta a las mammas las larmas. Hitler però engiona quels, dals quals el ha engulà il bain il pli custaivel als tramettend en la mort invana.
Mintga pled che vegn or da la bucca da Hitler è ina manzegna. Sch’el discurra da pasch, manegia el guerra e sch’el dovra a moda la pli vargugnusa il num dal Tutpussant, manegia el la pussanza dal nausch, l’anghel crudà, il satan. Sia bucca è l’entrada spizzalenta da l’enfiern e sia pussanza è tras e tras infama. Bain ston ins manar il cumbat cunter il stadi da terror naziunalsocialistic cun meds raziunals; ma tgi che dubitescha oz anc adina vi da l’existenza reala da las pussanzas demunicas, n’ha per lunschor betg chapì la dimensiun metafisica da questa guerra. Davos il concret, davos quai ch’è perceptibel cun ils senns, davos tut las ponderaziuns raziunalas, logicas, stat l’irraziunal, vul dir il cumbat cunter il demuni, cunter il mess da l’anticrist.
Dapertut e da tut temp han ils demunis spetgà en il stgir sin l’ura che l’uman vegn flaivel, ch’el banduna or d’agen impuls sia posiziun en l’ordo – stgaffida da Dieu e fundada sin libertad –, ch’el sa separa da las pussanzas superiuras e vegn uschia, suenter avair fatg da sasez l’emprim pass, chatschà da far il segund e terz ed uschia vinavant e quai en in tempo adina pli spert. Dapertut e da tut temp èn umans stads si en temps da miseria, profets, sontgs ch’avevan mantegnì lur libertad, rendend attent al sulet Dieu ed admonind il pievel cun ses agid da returnar. Bain è l’uman liber, ma el na sa betg sa dustar cunter il nausch senza il vair Dieu, el è sco in bastiment che vegn bittà vi e nà en il stemprà senza timun, sco in pop senza mamma, sco in nivel che sa schlia.
Jau dumond tai ch’es in cristian: Èsi giustifitgà en quest cumbat per il mantegniment da tes bains ils pli custaivels da targlinar er be in pitschen mument, da giugar cun intrigas, da spustar la decisiun sperond ch’insatgi auter vegnia ad auzar las armas per ta defender? N’ha betg Dieu sez dà a tai la forza ed il curaschi da batter? Nus stuain attatgar il nausch là nua ch’el è il pli pussant, ed il pli pussant è el en la pussanza da Hitler.
«Jau ma sun vieut ed hai contemplà tutta malgiustia che succediva sut il sulegl; ed jau hai vis las larmas da quels als quals vegniva fatg entiert e che n’avevan nagin ch’als consolavan; e quels ch’als tractavan a moda malgista eran uschè pussants ch’els na pudevan avair nagin ch’als consolava. Qua hai jau ludà ils morts ch’eran gia spartids, pli fitg ch’ils vivs ch’avevan anc la vita...»
Cudesch dals proverbis
Novalis: «L’anarchia totala è l’element che schendra la religiun. Or da la destrucziun da tut il positiv auza ella siadora ses chau glorius sco fundatura d’in nov mund... Co fiss quai sche l’Europa sa svegliass puspè, sch’i sa furmass in stadi dals stadis, ina scienza politica! Duess forsa l’ierarchia ... esser il princip da l’uniun dals stadis? ... I vegn a cular en l’Europa uschè ditg sang, fin che las naziuns s’accorschan la terribla narradad che las fa ir en rudè e passan, tutgadas e pacifitgadas tras sontga musica, en unitad avant anteriurs altars, faschond ovras da pasch e celebrond cun chaudas larmas sin ils champs da battaglia fimants ina gronda festa da la pasch. Be la religiun po puspè svegliar l’Europa e segirar il dretg dals pievels ed installar cun nova splendur il cristianissem sin terra en ses uffizi da pacifitgader.»
Nus menziunain explicitamain che la Rosa alva na vegn betg dirigida d’ina pussanza exteriura. Cumbain che nus savain che la pussanza naziunalsocialistica sto vegnir rutta cun meds militars, ans spruvain nus da renovar il spiert tudestg – ch’è grevamain blessà – nà da l’intern. A questa renaschientscha sto però preceder la clera enconuschientscha da tutta culpa ch’il pievel tudestg ha chargià sin sai ed in cumbat senza resguard cunter Hitler e ses grond dumber da gidanters, commembers da partida, collavuraturs etc. Cun tutta brutalitad sto vegnir rut si il foss tranter la meglra part dal pievel e tut quai che stat en connex cun il naziunalsocialissem. Per Hitler e ses aderents na datti sin quest mund nagina paina che correspundess a lur ovras.
Ma per amur envers las generaziuns futuras sto vegnir statuì suenter la finiziun da la guerra in exempel, sinaquai che nagin n’haja er be pli il minim gust da puspè empruvar da nov insatge cumparegliabel. N’emblidai er betg ils pitschens canagls da quest sistem, as memorisai lur nums, sinaquai che nagin na mitschia! I n’als duaja betg reussir suenter questas monstrusitads d’anc midar la davosa minuta la bandiera e da far sco sche nagut na fiss stà! Per vossa quietezza vulain nus anc agiuntar che las adressas dals lecturs da la Rosa alva n’èn nudadas nagliur en scrit; las adressas èn vegnidas prendidas casualmain or da cudeschs d’adressas.
Nus na taschain betg, nus essan vossa nauscha conscienza; la Rosa alva n’as lascha nagin ruaus!
P.pl. multiplitgar e spedir vinavant!
FEGLS SGULANTS DAL MOVIMENT DA RESISTENZA EN GERMANIA
edit
Appel a tut ils Tudestgs!
La guerra va plaunsieu a fin. Sco l’onn 1918 emprova la regenza tudestga da manar tut l’attenziun sin il privel creschent tras sutmarins; a medem temp tschessan las armadas cuntinuadamain en l’ost e vegn spetgada en il vest l’invasiun. L’armament da l’America n’ha anc betg cuntanschì ses zenit, ma gia oz surpassa quel tut quai che l’istorgia ha enconuschì fin qua. Cun segirezza matematica maina Hitler il pievel tudestg en la profunditad. Hitler na po betg gudagnar, mabain be pli prolungar la guerra! Sia culpa e quella da ses gidanters ha surpassà infinitamain tutta mesira. La paina gista vegn adina pli datiers!
Tge però fa il pievel tudestg? El na vesa betg e n’auda betg. Senza ponderar suonda el ses manaders en la perdiziun. Victoria per mintga pretsch! han els scrit sin lur bandiera. Jau bat fin l’ultim um, di Hitler – entant che la guerra è gia persa.
Tudestgs! Vulais vus e voss uffants subir il medem destin sco ils Gidieus? Vulais vus vegnir giuditgads cun la medema mesira sco voss manaders? Duain nus esser en perpeten il pievel odià e sbittà da tut il mund? Na! Perquai as separai da l’idea naziunalsocialistica dals sutumans! Cumprovai tras l’ovra che vus pensais autramain! Ina nova guerra da liberaziun stat per entschaiver. La meglra part dal pievel batta sin nossa vart. Stgarpai il mantè da l’indifferenza che vus avais mess enturn voss cor! As decidì avant ch’igl è memia tard!
Na crajai betg a la propaganda naziunalsocialistica ch’as ha chatschà a dies la tema dals bolschevists. Na crajai betg ch’il salit da la Germania saja collià cumplettamain cun la victoria dal naziunalsocialissem! Criminals na pon acquistar nagina victoria tudestga. As separai a temp da tut quai ch’è collià cun il naziunalsocialissem! Silsuenter vegn a vegnir ina terribla, ma gista sentenzia sur da quels ch’èn sa tegnids a moda bugliaca ed indecisa en il zuppà.
Tge ans mussa il resultat da questa guerra che n’è mai stada ina naziunala?
L’idea da pussanza imperialistica sto, vegnia ella da tge vart ch’i saja, vegnir eliminada per tut temp. In militarissem prussian unilateral na dastga mai pli vegnir a la pussanza. Be en furma d’ina vasta collavuraziun tranter ils pievels europeics po vegnir stgaffì il terren, sin il qual è pussaivla ina reconstrucziun. Mintga pussanza centralistica sco che l’ha empruvà da pratitgar en Germania ed en l’Europa il stadi prussian, sto vegnir stenschentada da bell’entschatta. En futur po la Germania be avair in caracter federalistic. Be in saun urden statal federalistic po anc emplenir oz l’Europa flaivlentada cun nova vita. La classa dals lavurants sto vegnir liberada tras in socialissem raschunaivel or da lur relaziuns da la pli bassa sclavaria. L’illusiun da l’economia autarca sto svanir en l’Europa. Mintga pievel, mintga singula persuna ha in dretg sin ils bains dal mund!
La libertad d’expressiun e dal confess sco er la protecziun dal singul burgais envers l’arbitrariadad da stadis da pussanza criminals furman ils fundaments da la nova Europa.
Sustegnì il moviment da resistenza, derasai ils fegls sgulants!
COMMILITONAS! COMMILITONS!
edit
Profundamain commovì stat noss pievel davant la perdiziun dals umens da Stalingrad. Traitschienttrentamilli umens tudestgs ha la strategia scheniala da l’appuntà da la Guerra gronda chatschà senza senn e responsabladad en mort e perdiziun. Führer, nus engraziain a tai persuenter! I buglia en il pievel tudestg: Vulain nus affidar vinavant il destin da nossas armadas ad in dilettant? Vulain nus unfrir il rest da nossa giuventetgna tudestga als pli bass instincts da pussanza d’ina clicca da partida? Mai e pli mai!
Il di da far giu quint è arrivà, il di che la giuventetgna tudestga fa giu quint cun la pli abominabla tirannia che noss pievel ha insumma gì da supportar insacura. En num da l’entira giuventetgna tudestga pretendain nus enavos dal stadi dad Adolf Hitler la libertad persunala, il pli custaivel bain dals Tudestgs, dal qual el ans ha privà a moda la pli umilianta.
Nus essan creschids si en in stadi nua che vegn supprimida mintga libra manifestaziun da l’opiniun. Durant noss pli fritgaivels onns da furmaziun han la Giuventetgna da Hitler, la SA e la SS empruvà d’ans unifurmar, revoluziunar e narcotisar. «Furmaziun da la concepziun dal mund» sa numnava la metoda sdegnusa da stenschentar il minim scherm d’atgna reflexiun e d’atgna abilitad da giuditgar en in nivel da frasas vidas. Or d’ina selecziun da manaders sco ch’ella na pudess betg esser pli diabolica ed a medem temp pli bornada vegnan scolads sin chastels d’urdens ils bonzs da partida futurs, als transfurmond en sfruttaders ed assassins senza pietad, senza turpetg e senza scrupels, en aderents dal Führer tschorvs e stupids.
Nus ‹lavurants dal spiert› fissan bainvegnids da far ils famegls a questa nova classa da signurs. Cumbattants d’emprima lingia vegnan chastiads da manaders da students e d’aspirants da schef da gruppa sco mattatschs da scola. Schefs da gruppa dischonureschan studentas cun lur spass lascivs. A l’Universitad da Minca han studentas tudestgas chattà ina degna resposta sin l’emprova da maclar lur onur; students tudestgs èn sa mess en per lur camaratas ed han tegnì la dira. Quai è l’entschatta per conquistar nossa libra autodeterminaziun, senza la quala valurs spiertalas na pon betg vegnir stgaffidas. Grazia fitg a las valurusas camaratas e camarats ch’èn ids ordavant cun oraifer exempel!
I dat per nus be ina parola: cumbatter la partida! Bandunar la structura da partida, en la quala ins ans vul far taschair politicamain anc pli fitg! Bandunar ils auditoris dals sutschefs e schefs da la SS e litgachalzers da la partida! A nus vai per vaira scienza e vaira libertad dal spiert! Nagina smanatscha n’ans po rebatter, er betg quella da serrar nossas universitads. I quinta il cumbat da mintgin da nus per noss avegnir, nossa libertad ed onur en in stadi ch’è conscient da sia responsabladad morala.
Libertad ed onur! Diesch onns a la lunga han Hitler e ses socis explotà, banalisà e sfalsifitgà sin il pli aut grad quests dus bels pleds tudestgs, e quai en ina moda sco che be dilettants èn buns da far, ils quals bittan davent las pli autas valurs d’ina naziun. Quant ch’als munta libertad ed onur han els mussà avunda en diesch onns da destrucziun da tutta libertad materiala e spiertala, da tutta substanza morala en il pievel tudestg. Er al pli tgutg Tudestg è vegnì avert ils egls tras la terribla mazzacrada, la quala els han commess en tut l’Europa e commettan mintga di da nov, e quai en num da la libertad ed onur da la naziun tudestga. Il num tudestg resta dischonurà per adina, sche la giuventetgna tudestga na stat betg finalmain si, prenda vendetga ed expiescha a medem temp, smardeglia ses torturaders ed erigia ina nova Europa spiertala.
Studentas! Students! Las egliadas dal pievel tudestg èn drizzadas sin nus. Da nus spetga el, sco il 1813 da rumper il terrur napoleonic, uschia il 1943 da rumper or da la pussanza dal spiert il terrur naziunalsocialistic. Las flommas da Beresina e Stalingrad resplendan en l’ost, ils morts da Stalingrad ans imploran!
«Si, si mes pievel, ils fanals èn en plaina flomma!»
Noss pievel stat per s’auzar cunter la suppressiun da l’Europa tras il naziunalsocialissem, faschond strada ad ina nova libertad ed onur sut l’ensaina da la cretta!
