Fuzuliy Bag‘dodiy

by Vadud Mahmud

(Yubilay munosabati-la)

Fuzuliy o‘ninchi asr hijriyda Iroq Arabida yashag‘on bir shoirdir. Bag‘dod tevarakida — Karbaloda, bir rivoyatga qarag‘onda Hullada to‘qquzinchi asri hijriyning oxirlarida tug‘ulmishdir. Oti Muhammaddir. Otasi Sulaymon degan olim bir zotdir. Aslining biri turk, biri fors bo‘lg‘onig‘a doir ikki rivoyat mavjuddir. Faqat o‘zining siyoqi turklik tomonig‘a og‘irlig‘ini ko‘rsatadir.
Fors devonining muqaddimasida shunday deydir: «Gohi ba ash’ori arabiy pardoxtam va fusahoi arabro bafununi tozi filjumla mahzuz soxtam va on bar man oson bud, ziro zaboni mubohisi ilmiy man bud va gohi dar maydoni turkiy samandi tabiat davondam va zarifoni turkro bilatoyifi guftori turkiyi tamattu rasondam, on niz tashvisham nadod, chun ba saliqai asliy man muvofiq aftod. Gohi barishtai iborati forsi guhar kashidam va az on shoxsor mevai komi gul chidam (Ba’zan arabiy she’rlarga qo‘l urdim va arab fusaholarini ajamlarga tanishtirdim. Bu menga oson edi. Zero, bu mening ilmiy tilim edi. Goho turkiy maydonda tab’im otini yeldirdim va turk zariflarini (tilni nozik sezuvchilar, tushunuvchilarini) turkiygo‘ylik latoyiflari bilan (tamatgu) qoyil qildim. Bu ham menga tashvish keltirmadi. Zero, mening aslimga muvofiq tushdi. Goho forsiy ibratlar ipiga gavhar terdim va shoxidan ko‘nglim tilagi mevasini terdim)».
Turkchaning asli sateqasiga to‘g‘ri kelganini aytadirkim, ona tilining turkcha ekanini bildiradir. Forscha haqida «az on shoxsor mevai komi gul chidam» — ul buyuk shoxdan ko‘ngil tilagi mevasini terdim deydirki, fors tilining nozukligi va dilbarlikiga ishorat qiladir va o‘zining undan zavq olg‘onini bildirmak istaydir.
Asri ikki buyuk islom davlatining chorishmasi va ikki islom mazhabining — shia va sunniyning bir-biroviga hujumining eng keskin davridir. Islom ulamo va fuzalosi ikki jabhaga bo‘lingan, ikki tarz tafakkur vositasi-la ikki tarz siyosatga olat bo‘lg‘on, bu ikki davlat tevarakig‘a yig‘ilg‘onlar olim bo‘lsalar bir-birovlariga ilmiy hujumlarda, shoir bo‘lsalar hajviyalar bilan munozaada edilar.
O‘rta asr islom madaniyati davridan ikki yuz yilcha keyin u madaniyatning yuksalgan shoxqa (eng baland tog‘ tepasi)larining kulagalari holo davom etgan bir davr edi. 5 va 6-nchi asri hijriy islom ilmining ikkinchi martaba qo‘zg‘olg‘on va yangi ruh, yangi jon bilan maydong‘a otilg‘on asri edi. Eng buyuk islom hakim va olimlarining har jihatdan yagonalik tug‘ini ko‘targan vaqtlari shu asrga to‘g‘ri keladir.
Bir yoqdan arabning Maarriy kabi shoirlari asarlarining eng tarqalg‘on vaqti, ikkinchi jihatdan fors she’rining eng yoruq, yuzining nihoyat xafif, ikki asrlik bir parda bilan o‘ratulgan bo‘lsa ham hali bahorning xazondan uzoq bo‘lg‘on chog‘i; uchunchi va eng muhimi turk yozma adabiyotining Sharqda Navoiy, Lutfiy, G‘arbda Ahmad va Oshiq Posholar davriga voris bo‘lg‘on turkda Fuzuliy, forsda muhtasham Koshiy asri edi.
Fuzuliyning tug‘ilg‘on joyi Iroq uch buyuk: arab, fors, turk til va adabiyotining uchrashqon maydoni edi.
Bag‘dod islom markazi bo‘lish e’tibori bilan Abbos xalifalari zamonidan beri arab, fors, turkning umumiy mushtarak markazi holiga kirgan edi.
Fuzuliyning asli Bag‘dodning Kufriy qasabasi jivorida yashayturg‘on turklarning Bot otliq ashiratidan ekani aytiladir. Shu hol va shu mavqeda o‘sgan Fuzuliyning qanday tarzi tafakkurga mansub va qanday ruhda bir shoir bo‘lishini belgilash ko‘b qiyin emas. Otasi ham zamonaning olim — muftiylaridan biri va ustodi Jabibiy zamonining shoirlaridan biri bo‘lg‘oni ma’lumdir. Ustodi ham bir turk shoiridir. Fuzuliyning uning g‘azallariga muxammas bog‘lag‘oni ma’lumdir.
Bu uning taxmislaridandir:

To junun raxtin kiyub dutdim fano mulkin vatan,
Ahli tajridim qabul etmam qabou pirahan,
Har qabou pirahan kiysam misoli g‘unchaban,
«Gar saning-chun qilmasam chok, ey buti nozuk badan»,
«Go‘rim o‘lsun ul qabo, egnimda pirahan kafan».

Shu taxmisda ham ko‘rilgani kabi, Fuzuliy tasavvuf ruhi bilan anchagina sug‘orilg‘on bir shaxsiyatdir. Bu tabiiydir. Chunki undan ilgari kelgan fikriy jarayon din edi. Va uning javhari bo‘lg‘on islomiy tasavvuf uning ruhi edi.
Forsdan o‘qug‘on shoirlari va eng yaxshi ko‘rganlari dostonchi bo‘lish e’tibori ila Nizomiy, g‘azalsaro bo‘lish e’tibori-la Hofiz bo‘lishi tabiiy edi. Nizomiyni «Xamsa»sida ustod deb xitob qiladir:

Billohki, na xush deyub Nizomiy,
Bu bobda xatm edub kalomi.
Asbobi suxan nishotu noz ast,
Zin har du suxan bahonasoz ast.
Maydoni suxan firox boyad,
To tab’ dar o‘ hunar namoyad.
Dar garmiyi regu saxtiyi kuh,
To chand suxan ravad baanduh.
Bir ishki qilur shikoyat ustod,
Shogirda o‘lur rujui bedod.

Forsiyning eng buyuk g‘azal shoiri Hofizdir. Fuzuliyning tabiati bu ikki shoirdan mutaassir bo‘lgondir va bularning maslaki bo‘lgon tasavvufni shu e’tibor ila o‘zlashtirgandir.
Tasavvufda Fuzuliyning ancha rusuxi bor. Bu to‘gridagi ma’lumotini tafsir va hadis o‘qush bilan ortdirdi. Buning ustiga u zotan dardli va oshiq bir yurak sohibi bo‘lg‘onidan, bu ishqning ruhi unga uyg‘un keldi. Va ilmning quruqligi unga hech narsa bermadi, barcha mutasavvuflar bilan birga madrasaga qarshi shu so‘zlarni yozdi:

Ilm kasbi-la poyai rif’at,
Orzuyi mahol emish onjoq,
Ishq emish har na vorsa olamda,
Ilm bir qiylu qol emish onjoq.

Va tasavvufning eng so‘ngi bo‘lg‘on fano martabasi uning suygani edi.

Eyki, ahli ishqa so‘ylarsan malomat tarkin et,
So‘ylakim, mumkinmidir tag‘yiri taqdiri Xudo?!
Ishq kilki chekdi xati harf vujudi oshiqa,
Kim o‘la sobit haq isbotinda nafyi moado.
Ey Fuzuliy, intihosiz zavq bo‘lding ishqdan,
Bo‘yladir har ishq Haq odi-la qilsang ibtido.

Fuzuliyning dindorlig‘i va shar’ yo‘li bilan borish tamannosi va bundan maqsad «rizoyi Xudo» ekanini shu g‘azal ochiq ko‘rsatadir:

Yo Rab, hamisha lutfingi qil rahnamo bango,
Gustarma ul tariyqki, yetmas sango, bango.
Qat’ ayla oshnolig‘im undanki, g‘ayrdir,
Onjoq o‘z oshnolaring et oshno bango.
Bir yerda sobit et qadami e’tiborimi
Kim rahbari shariat o‘la muqtado bango.
Ban bilmazam bango kerakin, san hakimsan,
Man’ ayla, verma har na kerakmaz sango bango.
Uldir bango murodki, uldir sango murod,
Hoshoki sandin o‘zga avvalo muddao bango.
Hibsi havoda qo‘yma Fuzuliysifat asir,
Yo Rab, hidoyat ayla tariqi fano bango.

Yaratilish to‘g‘risida fikri mutasavvuflarning vahdatlaridan boshqa narsa emas edi:

Haqqoki, hamin vujud birdir,
Bir zota vujud munhasirdir.
Aksidir oning vujudi ag‘yor,
Ma’nida yo‘q e’tibor ila vor, —

der edi. Va o‘zini yetishtirgan asarlarining mayuumai fikrnyasiga mansubligin ko‘rsatar edi.
Fuzuliy din, tasavvufdan boshqa ilmlar bilan ham shug‘ullandi, hikmatga, tibga keng bir yo‘sunda voqif edi. Tibga oid «Chor unsur» otli bir asari bordir. Arabcha yaxshi bilar edi. Qasidalari arablar orasida taqdirlar ila o‘qulur edi. Forsiyda ham bir devoni, bir necha qasida va masnaviyoti bordir. Faqat bular turkchasi qadar samimiy, san’atkorona va go‘zal emasdir. Buda Fuzuliyning aslan turkligiga kuchli bir dalil bo‘la olur.
Fuzuliy turk she’rida, forsiyda Hofiz qadar lirik-rubobiydir. Turkda Fuzuliy kabi dardli va o‘tli bir shoir yo‘qdir. Fors va turkda dostonchililardan ikki kishi bordir — Nizomiy va Fuzuliy. Nizomiy haqiqatan nozik, zarif, san’atkor va olim bir shoirdir. Fuzuliy uiing shogirdidir, faqat bu ko‘b dardli, o‘tli bir oshiqdir.
Fuzuliy o‘zining e’tiroficha, avvalda qasida aytishga rag‘bat etgan, so‘ngra doston va g‘azalchilikka kirishgan va shu ikkoviga haqiqatan muvaffaq bo‘lg‘ondir. «Mister Gip»lar qadar jasorat sohibi bo‘lolmasaq ham, fors va turk dostonchilik olamida Nizomiydan so‘ng birinchi o‘riini Fuzuliyga berishdan tortinmaymiz. Fuzuliy bu o‘ringa haqiqatan loyiqdir. «Mister Gip»ning:
«Sharqning sharq bo‘lg‘onidan beri yetishdirgan shoirlari orasida eng samimiy va eng hassosi Fuzuliydir» (Ozarboyjon adabiyot jamiyati tomonidan chiqorilg‘on «Fuzuliy» majmuasi; Bakir Cho‘bonzoda maqolasi, sahifa 97), degan hukmini bir oz mubolag‘ali hisob qilamiz. Fuzuliyga Nizomiydan keyin birinchi o‘rin berish eng muvofiq va eng sharafli bir o‘rin berishdir. Chunki Nizomiyga ergashib bu kungacha yuzlarcha shoir doston aytgandir, lekin bulardan yolg‘iz Fuzuliy muvaffaqbo‘la olg‘ondirkim, buning oson bo‘lmag‘oni shundan ham ma’lumdir.
Shoirlig‘ini ko‘rsatmak uchun bir g‘azali va «Layli-Majnun»dan bir parcha taqdim qilamiz:

Manimtak hech kim zoru parishon o‘lmasun, yo Rab,
Asiri dardi ishqu dog‘i hijron o‘lmasun, yo Rab.
Damodam javrlardur chekdikim berahm butlardan,
Bu kofirlar asiri bir musulmon o‘lmasun, yo Rab.
Ko‘rub andeshai qatlimda ul mohi budir dardim—
Ki, ul andishadin ul mah pushaymon o‘lmasun, yo Rab.
Chiqarmoq istasa tandin chekub paykonin ul sarving,
Chiqon o‘lsun dili majrahu paykon o‘lmasun, yo Rab.
Jafou javr ila mo‘tadim unlarsiz no‘lur holim,
Jafosina haddu javrina poyon o‘lmasun, yo Rab.
Demankim, adli yo‘q yo zulmi cho‘q, har hol ila o‘lsa,
Ko‘ngil taxtina undan o‘zga sulton o‘lmasun, yo Rab.
Fuzuliy bo‘ldi ganji ofiyat mayxona kunjinda,
Muborak mulkdir ul, mulki vayron o‘lmasun, yo Rab.

 * * *

Falak ayirdi bani javr ila jononimdan,
Hazar etmazmi ajab, nolau afg‘onimdan.
O‘da yondirsam agar shu’la ila naflarni,
Na batar otashi ohi dili so‘zonimdan.
G‘ami pinhon bani o‘ldirdi, bu ham bir g‘amkim,
Gulruhim o‘lmadi ogah g‘ami pinhonimdan.
Oh edi hamnafasim, ohki ul ham oxir
Chiqdi igroh qilub kulbai ahzonimdan.
Ban na hojatki qilam dog‘i nihonim sharhin,
Oqibat zohir o‘lur choki giribonimdan.
Haq bilur, yor dagil jonu dilimdan g‘oib,
No‘la gar g‘oyib esa diydai giryonimdan.
Jon agar chiqsa tanimdin asari mehr ila,
Asari mehrini sonmongki, chiqar jonimdan.
Lutf edubsan magar, ey bod, bukundan bo‘yla,
Verasan bir xabar ul sarvi xiromonimdan.
Ey Fuzuliy, g‘ami hajr ila parishondir hol,
Kimsa ogoh dagil holi parishonimdan.

Masnaviysidan parcha:

Soqiy, karam ayla, jom gezdir,
Durma, qadahi mudom gezdir.
Davrona cho‘q e’tibor qilma,
Gezdir qadahi, qaror qilma.
To‘k olub ala kumush sarohi,
Zar sog‘ara ruhbaxsh rohi.
Sarf ayla rioyatimda altof,
Tanholig‘imi go‘r, ayla insof.
Shug‘lim bu bisot ichra cho‘qdir,
Sandin o‘zga madadchi yo‘qdir.
Hamdamligim ila or qilma,
Bandan nafrat shior qilma,
Gar bilmaz esangki, ban na zotam,
Na zulmati chashmai hayotam.
Fayzi hunarim sharobidan so‘r,
So‘zi jigarim kabobidan so‘r.
Tutsang alini bani faqiring,
Haq o‘la hamisha dastgiring.
Man shoiri Musoviy kalomam,
Sohirlara mo‘jazi tamomam.
Ban sohiri Bobliyi najodam,
Horuna bu ishda ustodam.
So‘z darkina sarf edub farosat,
Amlokina bo‘lmisham rayosat.
Gah tarza qasida aylaram soz,
Shahbozim o‘lur balandparvoz.
Gah da’ba g‘azal o‘lur shiorim,
Ul da’ba ravon verar qarorim.
Gah masnaviya o‘lub havasnok,
Ul bahrdan istadim duri nok.
Har dildaki vor axdi rozim,
Majmui fununa ishqbozam.
Purkorgaram hazor pesha,
Jonlar chekub istaram hamesha.
Do‘konim o‘la rivoji bozor,
Har istadigin bo‘la xaridor.
Soqiy, na edi bu jomi kulgun
Kim ayladi holimi digargun.
Sarmast o‘lubam so‘zim habodir,
Har lofki aylaram xatodir.
Ta’siri solib dimog‘a tashvir,
Tashviri mizojim etdi tag‘yir.
Man qandanu lofi lutfi guftor,
Kim, so‘z demaga o‘lam sazovor.
O‘lsaydi banam so‘zimda bir hol,
Albatta o‘lurdim ahli iqbol.
Soqiy, tut alimki, xasta holam,
G‘am rahguzarinda poymolam.
Sansan mani mubtaloya g‘amxor,
Sandan o‘zga daxi kimim vor?!
Mushgul isha dushmisham, madad qil,
May harzi ila balomi rad qil.
Hal aylaya go‘r bu mushkiloti —
Kim, etma qulingdan iltifoti.

Asarlari

Ilmi kalomga oid «Matla’ ul-e’tiqod», «Hadisi arbaiyn» tarjimasi, arabiy, forsiy va turkiy uch devoni. «Haqiqat us-suado», «Bang va Boda» (Ismoil Hikmat «Bang va Boda»ni 14 yasharliqda yozilg‘on deydirki (Ozarboyjon adabiyot jamiyati tomonidan chiqarilg‘on «Fuzuliy», Ismoil Hikmat maqolasi), bunga dalil o‘laroq Shoh Ismoilga taqdim qilg‘onlig‘ini va uning esa 914 da Bag‘dodni fath etganini ko‘rsatadir. Lokin bu dalil bo‘la olmaydir. Shoh Ismoilga taqdim qilmoq bilan 14 yasharliqda yozilish lozim kelmaydir. Avvalo, Shoh Ismoil 914 dan 940 gacha Bag‘dodda turgondir. Ikkinchidan, «Bang va Boda»nikg mundarijasi va uslubi 14 yashar bir bola kuchidan ko‘b yuqori turadir. Bizcha, uning yozilishi 914 bilan 940 orasidadir), «Layli va Majnun», «Chor unsur» (Sihhat va maraz risolasi), «Layli-Majnun» yozilish tarixi 942 hijriydirki, agar tavalludi 900 bo‘lsa, uni 42 yoshligida yozg‘on bo‘ladir.

Fuzuliyning Turkistonga ta’siri

G‘arb turkchasining eng buyuk ustodi Fuzuliy Turkistonning chig‘atoy shoirlari ustiga ham kuchli ta’sir ijro qilg‘ondir.
Fuzuliy maktablarimizda buguncha o‘qulaturg‘on ma’ruf kitoblardan biridir. Fuzuliyning Turkistonda tarqalishidan so‘ng bizda g‘arb turkchasining ta’siri kuchaydi va ikki lahja bilan yozatirg‘on shoirlar ko‘runa boshladi. Hatto aytish mumkinki, Fuzuliy bilan birga bizda ikkinchi bir lahja ham tug‘di. Chunki chig‘atoy tili soyasida yashab turub ham xolis «g‘arb turkchasi» bilan devonlar to‘ldurg‘on shoirlar kam emasdir. Hatto ilova qilish mumkinki, xolis chig‘atoycha yozg‘on hech bir shoir yo‘qki, Fuzuliy yo‘lida ham ba’zi parchalar yozmag‘on yoki unga tatabbu qilmag‘on bo‘lsun.
Namuna uchun Fuzuliyga tatabbu qilg‘on shoirlardan ba’zilarining she’rlaridan ko‘rsatamiz:
Umarxonning Fuzuliyga ko‘b muxammaslari bordir:

Balo dashtida g‘am tog‘i meningdek zor o‘landan so‘r,
Muhabbat ramzini Majnun kibi afgor o‘landan so‘r.
Mazoqi la’li nobin ishq aro xummor o‘landan so‘r,
Shifoyi vasli qadrin hajr ila bemor o‘landan so‘r,
Zuloli zavq shavqin tashnai didor o‘landan so‘r.

Bu yo‘lda yozilmish bir musaddasdir:

Go‘zimda ashki gulgun qon kabi choki jigardandir,
Bu mehnat donasi naxli dili kulfat samardandir.
Azal sarmoyasindin, hosilim sudu zarardandir,
Dagil bu shomi kulfat toli’i zulmat asarindandir,
Na sandandir, na bandandir, na charxi kinavardandir,
Bu dardisar xummori nash’ai jomi qadardandir.

Muhsinning bu g‘azali ham shu yo‘lda yozilg‘onlardandir:

Kuyub o‘ldug‘im bani sham’tak o‘shal oftob jamoladir,
Na qamar, na mehru na sarvgul, na suman, na badr, hiloladir,
Bani sho‘ri ishqi jununosar hama g‘amdin ayladi bexabar,
Na xayol moyili karrufar, na fasis johi jaloladir.

Bu Xotifning taxmisidir:

Verdi Xotif oh urib boda aloyiq xirmanin,
Sarvdek oromgoh etdi tajarrud gulshanin,
Pora aylab, bo‘ynida ozodalik pirohanin,
Bir-bir ofoq ilgidin chekmish taalluq domanin,
To Fuzuliy xastaya vasling tammanodir saning.

Bu Rizoyining bir g‘azalidir:

Qaro zulfing kibi yo‘qdir qarorim, yo Rasululloh,
Parishondir banim har lahza korim, yo Rasululloh.
Rahi ishqingda orom aylamazdim bir qadam, billoh,
Dagil alda zimomi ixtiyorim, yo Rasululloh.

Bulardan boshqa Fuzuliy tili ila she’r aytgan shoirlar ham ko‘pdir. Bularning eng mashhuri Umarxonning o‘g‘li Muhammad Alixondirkim, she’rlarini Fuzuliynikidan ayirish qiyindir:

Ohkim, do‘kdi falak qonimni mujgonimdan,
Qilmadi bok damodam do‘kuvni qonimdan.
Mavji to‘fon balo boshima do‘ndirdi falak,
To judo etdi hazin jonimi jononimdan.
Ko‘nglimi seli balo birla xarob etdi sipehr,
Bo‘lur obod g‘ubor dili vayronimdan.
Kechalar g‘uncha kabi ko‘nglumy qon yig‘ladug‘i,
Subhlar zohir o‘lur choki giribonimdan.
Ohkim, hajr tuni qochti dilim hasratidan,
Soya ham ko‘chdi firoqing kechasi yonimdan.
Ey ko‘ngil, sonmaki zoyil o‘la oshuftalig‘im,
Jam qil xotiringi holi parishonimdan.
Subhlar didai giryonima rahm ayla, sabo,
Bir xabar ver bango ul g‘unchai xandonimdan.
Xon kibi mohvashim sham’i ruxin yod edaram,
Yonajakdir falak ohi dili so‘zonimdan.

Fano ham turkchada Fuzuliy yo‘lida she’r aytkanlardandir.
So‘ng davrda bu yo‘lda aytkanlardan muosirimiz Ajziydirkim, bir devonchasi va birda «Mir’oti ibrat» otli masnaviyoti bordur. Uning bir muxammasini ko‘raylik:

1

Yo Rab, eshit bu xasta dilimning navosini,
Kim sandin o‘zga chora edar muddoasini,
Toki chekayim zamonayi bor jafosini,
Har dam otar nishonima tiri balosini,
Maydoni jahla surdi nifoq ajdahosini.

2

Subhi qiyomat o‘ldi, biz uyqudayiz hanuz,
Go‘z ochdi har jamoa biz osudayiz hanuz,
Xabtu nuhus nakbata oludayiz hanuz,
Ag‘yor zeri poyina farsudayiz hanuz,
Kim soddi bizni bu yera topsin jazosini.

3

Millat evini yihdi falokat edib xarob,
Mavjin talotum etdi bugun bahri inqilob,
Bizdan arusi aql yuzina chekub niqob,
Yo Rab, qachon duchorimiz o‘lg‘ay rahi savob,
Daf et, ilohiy, rohi xato rahnomasini.

Fuzuliy tilining bukunkisi, ya’ni usmonlicha ila shoirimiz Cho‘lpon ham ba’zan chiroylik parchalar yozadir. Bu odam eski shoirlarimiz kabi Fuzuliy ta’siri bilan emas, bukunki Turkiya adabiyoti ta’siri ostida «g‘arb turkchasi» bilan yozadir. Bu parchasi u yo‘lda yozilg‘onlardandir:

Ilk avval go‘zimi ishq ila ochdim,
Ishqning maydonina qonimi sochdim,
Ishqsiz o‘lkalardan u onda qochdim,
Na zamon bog‘ladim zunnori ishqi.
Jannat banim ichun quru sahrodir,
Ishqing sahrosikim, bango ma’vodir.
Aksini san bango na qadar qondir,
Qonmam chunki, bo‘ldim gulzori ishqi.
So‘ylarkan dillarim na yomon so‘zlar?!
Yozarkan qalamim na hazin og‘lar?!
Soda dil bunlardan na ma’ni onglar?
Bilmaz kuj o‘ldug‘in izhori ishqi!

Eng so‘ngida shuni aytishga to‘g‘ri keladirki, g‘arb turkchasi ham bizga yot kelmaydir. Fuzuliy uni o‘zimizniki qilib yuborg‘ondir. Fuzuliy bizda Navoiydan ko‘b o‘qulmasa, Navoiydan kam ham o‘qulmaydir.
Navoiy asrida chig‘atoycha g‘arb turklari ustiga ko‘b ta’sir qoldirg‘on edi. Ahmad va Oshiq Posholar va hatto Fuzuliyga ham Navoiyning ta’siri kuchlidir. Faqat Fuzuliydan so‘ng g‘arb turkchasi sharq turkchasiga ta’sirini kuchaytirdi va bukun usmonli lahjasining takomuli bilan bu ta’sir yana ko‘paydi va bu hol bundan buyon ham davom etsa va kun sayin kuchaysa kerak. Chunki Turkiya tili asri madaniy til holiga kirgandir va biz hozir ham undan mutaassirmiz va istiqbolda bizning madaniy harakatimiz kuchaygan sari g‘arb turkchasi bilan robitamiz kuchayadir.