Giuventetgna senza Dieu

by Ödön von Horváth

Ils nairs

Ils 25 da mars.

Sin mia maisa hai flurs. Charin. In regal da mia brava chasarina, pertge che oz è mes anniversari.

Ma jau dovr la maisa e stausch da la vart las flurs ed er la brev da mes vegls geniturs. Mia mamma ha scrit: «Sin tes trentaquatteravel anniversari ta giavisch jau, mes char uffant, tut il bun. Dieu, il Tutpussant, ta dettia sanadad, fortuna e cuntentientscha!» E mes bab ha scrit: «Sin tes trentaquatteravel anniversari, mes char figl, ta giavisch jau tut il bun. Veglia Dieu, il Tutpussant, ta dar fortuna, cuntentientscha e sanadad!»

Fortuna pon ins adina duvrar, pens jau per mai, e saun sun jau er, per fortuna! Ma cuntent? Na, cuntent na sun jau atgnamain betg. Ma quai n’è la finala nagin. Jau ma met a maisa, scucun ina tinta cotschna, ma fatsch tut da tinta la detta e ma grittent lasura. Ins stuess finalmain inventar ina tinta, cun la quala ins na po nunpussaivel sa far da tinta!

Na, cuntent na sun jau pelvaira betg.

Na pensa betg uschè tup, renfatsch jau a mamez. Ti has bain ina plazza segira cun dretg a la pensiun, e gliez è gia ina massa – ozendi che nagin na sa sch’il mund vegn anc a sa girar damaun! Quants sa litgassan giu tut la detta, sch’els fissan en tes lieu?! Quant pitschna è gea la procentuala dals candidats per in post d’instrucziun che pon propi daventar magister! Engrazia a Dieu che ti fas part da la magistraglia d’in gimnasi citadin e che ti dastgas pia vegnir senza gronds quitads economics vegl e tup! Ti pos gea er vegnir tschient onns vegl, forsa daventas ti in di il pli vegl abitant da l’entir pajais! Alura vegns ti il di da tes anniversari en l’illustrada e sutvart vegn a star: «Ses spiert è anc viv.» E quai tut cun pensiun! Pensa a quai e na fa betg entiert!

Jau na fatsch betg entiert e cumenz a lavurar. Ventgasis carnets blaus giaschan sper mai, ventgasis giuvens, tuts enturn quattordesch onns vegls, han gì da scriver ier en l’ura da geografia in cumponiment. Jau instruesch numnadamain istorgia e geografia.

Dadora splendura anc il sulegl, en il parc stoi esser empernaivel! Ma professiun è obligaziun. Jau curregel ils carnets e scriv en mes cudeschet tgi che vala insatge u betg.

Il tema prescrit da l’autoritad da surveglianza sa cloma: «Pertge stuain nus avair colonias?» Gea, pertge? Sche laschai udir!

L’emprim scolar cumenza cun in B: el ha num Bauer e ses prenum è Franz. En questa classa n’hai nagin che cumenza cun A, persuenter avain nus gist tschintg cun B. Ina raritad, uschè blers Bs tar in total da ventgasis scolars! Ma dus Bs èn schumellins, perquai l’insolit. A moda automatica surlegel jau la glista da nums en mes cudeschet e constatesch che B vegn sulettamain quasi cuntanschì da S – constat, quatter cumenzan cun S, trais cun M, mintgamai dus cun E, G, L e R, mintgamai in cun F, H, N, T, W, Z, entant che nagins dals giuvens cumenza cun A, C, D, I, O, P, Q, U, V, X, Y. Bun pia, Franz Bauer, pertge duvrain nus colonias?

«Nus duvrain las colonias», scriva el, «perquai che nus basegnain diversas materias primas, pertge che senza materias primas na pudessan nus betg occupar noss’industria fitg sviluppada tenor ses esser pli profund e sia valur, e quai avess la consequenza intolerabla ch’il lavurant indigen vegniss puspè senza lavur.» Pelvaira, mes bun Bauer! «Cumbain ch’i na sa tracta a la fin dals quints betg dal lavurant» – mabain, Bauer? – «i sa tracta anzi dal pievel en sia totalitad, pertge che er il lavurant tutga la finala tar il pievel.»

Quai è la finala pelvaira ina grondiusa scuverta, pens jau, e cun ina giada vegn jau puspè conscient, quant savens che sabientschas vegliandras vegnan servidas en noss temp sco parolas che fissan vegnidas formuladas l’emprima giada. U era quai gia adina uschia? Jau na sai betg.

Per il mument sai jau be che jau stoss puspè ina giada leger tras ventgasis cumponiments, cumponiments che tiran da supposiziuns guerschas conclusiuns faussas. Quant bel fissi sche ‹guersch› e ‹fauss› schliassan in l’auter, ma quai n’è betg il cas. Els chaminan maun en maun e chantan frasas vidas. Sco uffiziant citadin vegn jau a ma pertgirar d’exprimer er be la minima critica envers quest chant charin! Er sch’i fa mal – tge po il singul cuntanscher encunter tuts? El po be sa grittentar dascusamain. Ed jau na ma vi betg grittentar! Curregia svelt, ti vuls anc ir en il kino! Tge scriva qua pomai il N? «Tut ils nairs èn malizius, bugliacs e marschs.» – Betg da crair! Quai stoss jau propi stritgar! Ed jau vi gia scriver cun tinta cotschna a l’ur:

«Generalisaziun absurda!» – qua ma retegna insatge. Attenziun, n’hai jau betg gia udì ina giada l’ultim temp questa frasa davart ils nairs? Nua pomai? Geabain: Ella ha strasunà or da l’autpledader en il restaurant e m’ha bunamain lavagà l’appetit.

Jau lasch pia star la frasa, pertge che quai ch’ins di al radio, na dastga nagin magister stritgar en il carnet da scola. E durant che jau legel vinavant, aud jau adina il radio: el ramura, el sbragia, el giappa, el smanatscha – e las gasettas stampan tut, ed ils uffants scrivan giu tut.

Uss hai jau bandunà il bustab T e gia sun jau tar Z. Nua è restà W? Hai jau mess a perder il carnet? Na, W era gea malsaun ier – el aveva tschiffà malcostas la dumengia en il stadion, constat, il bab m’ha gea communitgà quai correctamain en scrit. Pover W! Pertge vas ti er en il stadion, sch’i fa fraid e daratga?

Questa dumonda pudessas ti atgnamain er tschentar a tatez, ma vegni endament pertge che ti eras gea la dumengia medemamain en il stadion ed has tegnì la dira fin il tschivel final, e quai cumbain che las duas squadras n’han tuttavia betg purschì in ballape d’auta qualitad. Gea, il gieu è schizunt stà fitg lungurus – pia: pertge es ti restà? E cun tai ensemen trentamilli aspectaturs ch’han pajà?

Pertge?

Cur che l’ala dretga surgioga il giugader en la part sanestra dal champ central e centrescha, cur ch’il giugader dal center sajetta la balla en il spazi vid ed il goli sa bitta per lung, cur ch’il giugader mez sanester distgargia sia defensiun ed intensivescha il gieu d’ala, cur ch’il defensur spendra la situaziun sin la lingia dal gol, cur ch’in stumpla a moda betg faira ubain fa in gest galant, cur che l’arbiter è bun u flaivel, partischant u nunpartischant, alura n’exista per l’aspectatur nagut auter sin il mund che ballape, tuttina sch’i dat sulegl, plova u naiva. Alura ha el emblidà tut.

Tge «tut»?

Jau stoss surrir: ils nairs, probablamain –

I plova

Arrivond l’autra damaun en il gimnasi e giond da stgala si vers la stanza da magisters, hai jau udì sin la segunda auzada ina terribla canera. Jau sun currì siador ed hai vis che tschintg giuvens, numnadamain E, G, R, H e T patangavan in, numnadamain F.

«Tge as dat pomai en il chau?», hai jau sbragì. «Sche vus pensais d’as stuair strair sco scolars da la primara, sche faschai quai almain in cunter in, ma tschintg cunter in, quai è fatg da bugliac!»

Els m’han guardà plain nunchapientscha, er F, al qual ils auters eran siglids a dies. Ses culier era stgarpà. «Tge as ha el pomai fatg?», hai jau cuntinuà; ma ils eroxs na vulevan betg propi vegnir or cun il marmugn ed er il bastunà betg. Be in pau a la giada sun jau vegnì a savair che F n’aveva fatg nagut als tschintg, mabain ch’igl era gist il cuntrari: ils tschintg avevan engulà ad el sia mitga, betg per la mangiar, mabain be per ch’el n’haja nagina. Els han bittà la mitga or da fanestra en la curt.

Jau guard giu. Là giascha ella sin la sulada grischa. I plova anc adina, e la mitga traglischa siador.

Ed jau pens: Forsa n’han ils tschintg nagina mitga ed igl als ha vilentà che F aveva ina. Ma na, els avevan tuts lur mitga, e G schizunt duas. Ed jau dumond anc ina giada: «Pertge avais pia fatg quai?» Els na san sezs betg daco. Els stattan davant mai sghignond perplex. Gea, l’uman vegn bain ad esser nausch, e quai stat er gia en la Bibla. Cur ch’igl ha chalà da plover e l’aua dal diluvi è puspè tschessada, ha Dieu ditg: «Jau na vi da qua davent betg pli chastiar la terra pervi da l’uman, pertge ch’il cor da l’uman tschertga il nausch da giuven ensi.»

Ha Dieu tegnì si’empermischun? Quai na sai jau betg anc. Ma jau na dumond uss betg pli pertge ch’els han bittà la mitga en la curt. Jau als dumond be, sch’i n’hajan anc mai udì ch’i saja sa furmà dapi millis e millis onns, dapi il cumenzament da la civilisaziun umana, adina pli e pli ferm ina lescha nunscritta, ina lescha masculina: Sche vus as stirais gia, alura duaja adina be sa strair in cunter in! Mantegnì adina ina tenuta da chavalier! Ed jau ma driz puspè als tschintg e dumond: «N’as vargugnais atgnamain betg?»

Els na sa vargugnan betg. Jau discur in’autra lingua. Els fan egls gronds, be il pluntà surri. El ma ri or.

«Serrai la fanestra», di jau, «uschiglio plovi anc viaden!»

Els la serran.

Tge generaziun vegn quai pomai a dar ? Ina dira u be ina criva?

Jau na di pli betg pled e vom en stanza da magisters. Sin stgala ma ferm jau e taidlel: Schebain els sa dattan puspè? Na, igl è ruassaivel. Els sa smirveglian.

Ils ritgs plebeians

Da las 10 fin las 11 hai jau gì geografia. Durant questa lecziun hai jau gì da tractar la lezia areguard la dumonda coloniala che jau hai curregì ier. Sco gia menziunà na devi tenor las prescripziuns da far naginas objecziuns areguard il cuntegn dals cumponiments. Durant reparter als scolars ils carnets hai jau pia be discurrì da sentiment linguistic, ortografia e formalitads. Uschia hai jau ditg ad in dals Bs da betg scriver adina sur l’ur sanester or, a R ch’ils alineas stoppian esser pli gronds, a Z ch’ins scrivia colonias cun in l, betg cun dus. Be cur che jau hai returnà a N ses carnet, na sun jau betg stà bun da ma retegnair: «Ti scrivas», hai jau ditg, «che nus alvs stettian culturalmain e civilisatoricamain sur ils nairs, e quai vegn er a constar. Ma ti na pos tuttina betg scriver ch’i na dependia betg sch’ils nairs possian viver u betg. Er ils nairs èn gea umans.»

El m’ha fixà in mument, alura è ì in tratg malempernaivel sur sia fatscha. U era jau ma sbaglià? El ha prendì ses carnet cun la buna nota, è s’enclinà correctamain ed ha puspè prendì plaz en ses banc. Bainbaud dueva jau vegnir a savair che jau na m’era betg sbaglià.

Gia l’auter di è cumparì il bab da N en mi’ura da consultaziun che jau stueva porscher ina giada l’emna per vegnir en contact cun ils geniturs. Els s’infurmavan davart ils progress da lur uffants e dumandavan scleriment davart da tuttas sorts problems d’educaziun che n’eran per gronda part betg da grond’impurtanza. Igl eran bravs burgais, funcziunaris, uffiziants, commerziants; lavurants n’avevi nagins.

Tar inqual bab aveva jau l’impressiun ch’el pensia areguard il cuntegn dals divers cumponiments da ses figl a moda sumeglianta sco jau. Ma nus guardavan be in sin l’auter, surrievan e discurrivan davart l’aura. La gronda part dals babs eran pli vegls che jau, in era schizunt in veritabel vegliurd. Il pli giuven è vegnì avant stgars duas emnas ventgotg. El aveva surmanà cun deschset onns la figlia d’in industrial, ina persuna eleganta. El arriva adina en in auto da sport. La dunna resta mintgamai tschentada, jau la poss vesair da surengiu. Ses chapè, sia bratscha, sias chommas. Nagut auter. Ma ella ma plascha. Ti pudessas er gia avair in figl, pens jau alura, ma jau ma poss retegnair da metter en il mund in uffant. Be per laschar sajettar quel en x-ina guerra!

Uss steva il bab da N davant mai. El aveva in pass segir da sasez e m’ha guardà cun tutta franchezza en ils egls. «Jau sun il bab dad Otto N.» «Ma fa plaschair d’As emprender a conuscher, signur N», hai jau respundì, sun m’enclinà sco ch’i descha, al hai dumandà da prender plaz, ma el n’è betg sesì giu. «Signur magister», ha el cumenzà, «il motiv per mia preschientscha è ina chaussa ordvart seriusa che vegn bain anc ad avair consequenzas seriusas. Mes figl Otto m’ha communitgà ier en gronda agitaziun che Vus, signur magister, hajas fatg ina remartga pelvaira incredibla –»

«Jau?»

«Geabain, Vus!»

«Cura?»

«Durant la lecziun da geografia. Ils scolars han scrit in cumponiment davart problems colonials, e qua avais Vus ditg a mes Otto: Er ils nairs èn umans. Vus savais bain tge che jau manegel?»

«Na.»

Jau na saveva propi betg tge ch’el ma vuleva dir. El m’ha guardà cun egliada examinanta. Dieu, quant tup che quel sto esser, hai jau pensà per mai.

«Mia preschientscha», ha el puspè cumenzà plaun e decidì, «ha ses motiv en il fatg che jau sun dapi mes onns d’uffanza adina en tschertga da giustia. Jau As dumond pia: È lezza remartga ominusa davart ils nairs propi crudada da vossa vart en questa furma ed en quest connex u betg?»

«Gea», hai jau ditg surriend: «Vossa preschientscha na fiss pia betg adumbatten –»

«I ma displascha», m’ha el interrut a moda andetga, «jau na sun betg en la luna da far spass! Vus n’essas bain betg anc conscient, tge ch’ina tala remartga davart ils nairs munta?! Quai è sabotascha envers la patria! Mai na tegnais vus betg per il nar! Jau sai bain avunda sin tge vias zuppadas e cun tge rampigns perfids ch’il tissi da Voss umanissem sentimental emprova da subvertir olmas d’uffants innocentas!»

Uss m’èsi vegnì da memia! «Ma tge crajais», hai jau tegnì encunter! «quai stat gia en la Bibla che tut ils umans sajan umans!»

«Cur che la Bibla è vegnida scritta, na devi betg anc colonias en noss senn», ha il maister pasterner docì fermamain persvas. «Ina Bibla ston ins chapir en il senn figurativ, metaforic u insumma betg! Mes signur, crajais Vus pia che Adam ed Eva hajan propi vivì u be en il senn figurativ?! Vesais! Vus na vegnis betg ad As pudair zuppentar davos il bun Dieu, per quai vegn jau a procurar!»

«Vus na vegnis a procurar per nagut dal tut», hai jau ditg al cumplimentond viadora. Igl è stà ina veritabla expulsiun. «A Philippi ans vesain nus puspè!», ha el anc clamà ed è svanì.

Dus dis pli tard steva jau a Philippi.

Il directur m’aveva fatg clamar. «Tadlai», m’ha el ditg, «igl è arrivà qua in scriver da l’autoritad da surveglianza. In tschert maister pasterner N è sa lamentà da Vus. Vus duais avair fatg tschertas remartgas. – Basta, jau enconusch quai e sai co che talas reclamaziuns naschan, a mai na duvrais Vus declerar nagut! Ma igl è mi’obligaziun, mes char collega, d’As render attent che quai na dastga betg sa repeter. Vus emblidais la circulara secreta 5679 u/33! Nus stuain tegnair davent da la giuventetgna tut quai che pudess restrenscher en ina furma u l’autra lur abilitads militaras futuras – vul dir: nus la stuain educar moralmain a la guerra. Punct!»

Jau hai fixà il directur, el ha surris e chapì dalunga tge che jau pensava. Alura è el stà si ed è ì vi e nà. El è in bel um vegl, hai jau pensà.

«Vus essas surstads», ha el ditg tuttenina, «che jau sun la posauna da guerra, e Vus As smirvegliais cun raschun! Vus pensais uss, guarda be tge uman! Avant paucs onns suttascriveva el anc messadis da pasch flammegiants, ed oz? Oz sa prepara el sin la guerra!»

«Jau sai che Vus faschais quai be sfurzadamain», al hai jau empruvà da quietar.

El è sa fermà stupefatg davant mai e m’ha fixà attentamain. «Giuven um», ha el ditg en tun serius, «insatge As pudais scriver davos las ureglias: I na dat nagin sforz. Jau pudess gea cuntradir al spiert dal temp e ma laschar serrar en dal signur maister pasterner. Jau pudess gea ir davent da qua, ma jau na vi betg, geabain, jau na vi betg! Pertge che jau vi cuntanscher la vegliadetgna che jau poss retrair l’entira pensiun.»

Quest qua tuna bain, hai jau pensà.

«Vus pensais che jau saja in cinicher», ha el cuntinuà, ma contemplond uss cun egliada paterna. «Oh na! Nus tuts ch’aspiravan valurs pli autas da l’umanitad avain survesì ina chaussa: il temp! Il temp, en il qual nus vivain. Mes char collega, tgi ch’ha vis tant sco jau, tschiffa plaunsieu l’essenza da las chaussas.»

Ti has bel rir, hai jau pensà, ti has anc enconuschì il bel temp d’avantguerra. Ma jau? Jau hai pir amà l’emprima giada l’ultim onn da guerra e na dumond betg suenter.

«Nus vivain en in temp plebeic», ha el dà dal chau. «Pensai be a la veglia Roma, 287 avant Cristus. Il cumbat tranter ils patrizians e plebeians n’era anc betg decidì, ma ils plebeians avevan gia occupà ina part dals pli impurtants uffizis publics.»

«Ma, signur directur», sun jau ma lubì da remartgar, «tant sco che jau sai na regian tar nus bain nagins povers plebeians, mabain sulettamain ils daners». El m’ha puspè guardà cun egls gronds e surriend adascus. «Quai constat. Ma jau As vegn uss gist a dar in nunsuffizient en istorgia, signur professer d’istorgia! Vus emblidais gea cumplettamain ch’i deva er ritgs plebeians. As regurdais?»

Jau sun ma regurdà da quai. Natiralmain! Ils ritgs plebeians han bandunà il pievel e furmà cun ils patrizians ch’eran gia in pau decadents la nova noblezza d’uffizi, ils uschenumnads optimates.

«N’emblidai po betg pli quai!»

«Na.»

Il paun

Cur che jau hai la proxima giada ina lecziun en la classa nua che jau m’era lubì da dir insatge davart ils nairs, sent jau immediat ch’insatge n’è betg en urden. Han ils signurs unschì en mia sutga cun tinta? Na. Pertge ma fixeschan els be uschè malign?

Qua auza in il maun. Tge datti? El vegn tar mai, s’enclina levamain, ma surdat ina brev e sa tschenta puspè en ses plaz.

Tge dat quai?

Jau avrel la brev, la surlegel, vuless siglir si, ma retegn però e fatsch sco sche jau la legess precisamain. Gea, tuts l’han suttascrit, tuts ventgatschintg, W è anc adina malsaun.

«Nus na giavischain betg pli», stat en la brev, «da vegnir instruids da Vus. Pertge che suenter quai ch’è succedì n’avain nus sutsegnaders nagina fidanza pli en Vus e dumandain per in’autra persuna d’instrucziun.»

Jau fixesch ils sutsegnaders, in suenter l’auter. Els taschan e na guardan betg sin mai. Jau supprim mi’agitaziun e dumond sco a l’ur: «Tgi ha scrit quai?»

Nagin na s’annunzia.

«Na sajas tuttina betg uschè temelitgs!»

Els na din betg pled.

«Bun pia», di jau e stun si, «i na m’interessescha er betg pli, tgi ch’ha scrit quai, vus avais gea tuts suttascrit. – Er jau n’hai betg il minim gust d’instruir ina classa che n’ha nagina fidanza en mai. Ma vus ma pudais crair, jau vuleva tenor meglra conscienza –» Jau hai chalà da discurrer, pertge che jau hai remartgà tuttenina ch’in scriveva sut il banc.

«Tge scrivas ti là?»

El emprova da zuppar il fegl.

«Da nà!»

Jau al prend davent quel, ed el surri be malign. Sin il palpiri ha el stenografà mintgin da mes pleds.

«Ah, vus ma vulais spiunar?»

Els sghignan.

Sghignai be, jau as detestesch. Qua n’hai jau pelvaira pers nagut pli. Duaja in auter sa strair enturn cun vus!

Jau vom tar il directur, al raquint tge ch’è succedì ed al supplitgesch per in’autra classa. El surri: «Manegiais Vus che las autras sajan meglras?» Alura m’accumpogna el enavos en la classa. El sbragia e fa zacras cun quests maltratgs ch’igl è in vair daletg. Quai saja in’impertinenza, in’infamia nunditga, els n’hajan nagin dretg da pretender in auter magister, tge ch’als dettia en il chau, sch’els sajan daventads nars etc.! Alura ma lascha el puspè enavos persul.

Qua sesan els uss davant mai. Els m’odieschan. Els ma vulan ruinar, mi’existenza e tut, be perquai ch’els na pon betg supportar ch’in nair è er in uman. Vus n’essas nagins umans, na!

Ma be spetgai, mes amis! Pervi da vus na ma vegn jau a trair a dies nagin chasti disciplinar nundir perder mes da viver – nagut da mangiar duai jau avair, u tge? Nagina vestgadira, nagins chalzers? Nagin tetg? Quai as plaschess mettain! Na, jau as vegn be a raquintar da qua davent ch’i na dat nagins umans danor vus, jau as vi raquintar quai uschè ditg, fin ch’ils nairs as brassan! Vus na vulais gea betg auter!

La pesta

Lezza saira na vuleva jau betg ir a letg. L’entir temp veseva jau il stenogram davant mai – gea, els ma vulan ruinar.

Sch’els fissan Indians, ma liassan els vi dal pal da tortura e ma scalpassan, e quai cun la meglra conscienza.

Els èn persvas ch’els hajan raschun.

Ina terribla banda!

U n’als chapesch jau betg? Sun jau gia memia vegl cun mes trentaquatter onns? È il foss pli grond tranter nus che uschiglio tranter las generaziuns?

Oz crai jau ch’ella saja insurmuntabla. Che quests giuvenots refusan tut quai che m’è sontg n’era bain betg anc uschè nausch. Gia pli nausch èsi, co ch’els refusan, numnadamain: senza enconuscher quai. Ma il mender è ch’els na vulan insumma betg emprender a conuscher quai!

Tut pensar als è malvis.

Els s’empipan da l’uman! Els vulan esser maschinas, struvas, rodas, pistuns, tschintas – ma anc pli gugent che maschinas fissan els muniziun: bumbas, schrapnels, granatas. Quant gugent crappassan els sin x-in champ da guerra! Il num sin in monument da guerra è il siemi da lur pubertad.

Ma stop! N’èsi betg ina gronda virtid, questa prontadad da purtar l’unfrenda maximala.

Franc, sch’i sa tracta d’ina chaussa gista –

Per tge vai qua?

«Gist è quai che serva a nossa stirpa», di il radio. Quai che na fa betg bain a nus, è malgist. Pia è tut lubì, mazzar, assassinar, incendiar, prestar in fauss engirament – gea, quai n’è betg mo lubì, mabain i na sa tracta gnanc da malfatgs, sche quels vegnan commess en l’interess da la stirpa! Tge è quai?

Il puntg da vista dal malfatschent.

Cur ch’ils ritgs plebeians en la veglia Roma han gì tema ch’il pievel pudess chatschar tras sia pretensiun da reducir la taglia, èn els sa retratgs en la tur da la dictatura. Il patrizian Manlius Capitolinus, che vuleva liberar cun sia facultad debiturs plebeians da lur daivets, han els sentenzià sco auttraditur a la mort ed al han bittà giu dal grip tarpeian. Dapi che la societad umana exista, na po ella, per conservar sasezza, betg desister da commetter malfatgs. Ma ils malfatgs èn vegnids taschentads, zuppentads, ins è sa turpegià dad els.

Oz èn ins loschs dad els.

Igl è ina pesta.

Nus essan tuts infestads, ami ed inimi. Nossas olmas èn plain biergna naira, prest vegnan ellas a murir. Alura vivain nus vinavant ed essan tuttina morts.

Er mi’olma è gia flaivla. Sche jau legel en gasetta ch’in da quels è vegnì per la vita, pens jau: «Memia pauc! Memia pauc!»

N’hai jau betg er pensà oz: «Giai tuts a smerscha»? Na, uss na vi jau betg ponderar vinavant! Uss ma lav jau ils mauns e vom en il café. Là sesa adina insatgi cun il qual jau poss giugar schah! Be viador uss or da mia stanza! Aria! –

Las flurs che jau hai retschet da mia chasarina èn vegnidas passas. Ellas vegnan sin la grascha. Damaun è dumengia.

En il café na sesa nagin che jau enconusch. Nagin.

Tge far?

Jau vom en il kino.

En il cineschurnal ves jau ils ritgs plebeians. Els inaugureschan lur agens monuments, fan las emprimas badigliadas e prendan giu las paradas da lur guardias. Alura suonda ina mieuretta che gudogna cunter ils pli gronds giats ed alura in’istorgia criminala plain tensiun, en la quala vegn sajettà bler, sinaquai ch’il bun princip possia triumfar.

Cur che jau bandun il kino èsi notg.

Ma jau na vom betg a chasa. Jau hai tema da mia chombra.

Vi là hai ina bar, là vom jau a baiver insatge, sch’ella n’è betg memia chara.

Ella n’è betg chara.

Jau entrel. Ina giuvna dunna ma vul far cumpagnia.

«Sul sulet?», dumonda ella.

«Gea», surri jau, «deplorablamain –».

«Dastg jau seser sper Vus?»

«Na.»

Ella sa retira permalada. Jau n’As vuleva betg far mal, buna dunna. Na sajas betg vilada sin mai, ma jau sun sulet.

En il segn dals peschs

Suenter avair bavì il sisavel vinars, hai jau pensà per mai ch’ins stuess inventar in’arma, cun la quala ins pudess prender a mintg’arma ses effect, pia quasi: il cuntrari d’ina arma – ah, sche jau be fiss in inventader, tge n’inventass jau betg tut! Quant ventiraivel fiss il mund!

Ma jau na sun nagin inventader, e tge na manchentass il mund betg tut, sche jau n’avess mai vis sia glisch? E tge schess il sulegl da quai? E tgi vivess alura en mia chombra?

Na dumonda betg uschè tup, ti es sturn! Ti es oramai qua. Tge vuls anc: Ti na sa gea gnanc savair sch’i dess insumma tia stanza sche ti na fissas betg naschì. Forsa fiss tes letg lura anc ina planta! Vesas! Ta turpegia, ti vegl asen, ti tschentas cun attitudas metafisicas dumondas sco in mattatsch da scola da lezza giada che n’ha betg anc magunà si’educaziun en dumondas d’amur! Na fa betg retschertgas en il zuppà, baiva pli gugent tes settavel vinars! Jau baiv, jau baiv – mias damas, mes signurs, jau n’am betg la pasch! Jau giavisch a nus tuts la mort! Ma betg ina simpla, mabain ina cumplitgada, ins stuess puspè introducir la tortura, geabain: la tortura! Ins na po betg sfurzar avunda confess da culpa, pertge che l’uman è nausch!

Suenter l’otgavel vinars hai jau fatg amiaivlamain segn al pianist, cumbain che sia musica m’aveva displaschì malamain fin il sisavel vinars. Jau n’hai gnanc remartgà ch’in signur steva davant mai che m’aveva gia pledentà duas giadas. Pir tar la terza giada m’è el dà en egl.

Jau al hai enconuschì dalunga.

Igl era noss Julius Caesar.

Oriundamain in collega stimà, in filolog classic dal liceum da mattas, era el sa chavistrà malamain. El era sa laschà en cun ina scolara minorenna ed era vegnì serrà en. Ditg n’han ins betg vis el, alura hai jau udì ch’el giaja a chasegliar cun da tutta sort rauba da pauc. El purtava ina gluva da cravatta tut aparti gronda, ina chavazza da mort en miniatura; quella cuntegneva in pitschen pair electric ch’era collià cun ina battaria en sia giaglioffa. Smatgava el sin in nuf, glischavan las foppas dals egls da sia chavazza da mort cotschen. Quai eran ses stinchels. In’existenza ch’aveva fatg naufragi.

Jau na sai betg pli co ch’igl è vegnì ch’el seseva tuttenina sper mai e che nus ans chattavan amez ina viva debatta. Gea, jau era fitg sturn e ma regord be da fragments dal discurs –

Julius Caesar ha ditg: «Quai che jau aud qua da Vus, stimà collega, èn spir chaussas mez cotgas! Nairas uras che Vus discurris ina giada cun in uman che n’ha nagut pli da sperar e che tschiffa perquai la midada da las generaziuns cun egliada libra! Vus, collega, ed jau, quai fan tenor Adam Riese duas generaziuns, ed ils lumpazis en Vossa classa èn er ina generaziun, ensemen essan nus pia tenor Adam Riese trais generaziuns. Jau sun sessanta, Vus circa trenta e lezs rampuns circa quindesch. Uss tadlai! Decisivs per la tenuta generala da l’entira vita èn ils eveniments da la pubertad, surtut tar la schlattaina masculina.»

«Na m’unfisai betg», hai jau ditg.

«Er sche jau As unfisesch, ma tadlai, uschiglio vegn jau grit! Pia, il pli central e sulet problem general da la pubertad da mia generaziun era la dunna, vul dir: la dunna che nus na survegnivan betg. Pertge che da lez temp n’era quai anc betg uschia. En consequenza da quai era noss’experientscha la pli marcanta da lezs dis la masturbaziun inclus tut ses effects ch’èn daditg ord moda, numnadamain la tema – dal tuttafatg nungiustifitgada, sco ch’i dueva deplorablamain sa mussar pir pli tard – da consequenzas nuschaivlas per la sanadad etc. Cun auters pleds: nus essan stgarpitschads sur la dunna ed essan glischnads viaden en la guerra mundiala. Vossa pubertad, collega, ha gì lieu cur che la guerra era gist sin il zenit. I na deva nagins umens e las dunnas èn daventadas pli ligeras. Vus n’avais gnanc gì temp d’as focussar sin vus sezs, las dunnas sutnutridas èn sa bittadas sin voss resvegl primavaun. Per vossa generaziun n’era la dunna nagina sontga pli, perquai na vegn ella er mai a pudair cuntentar vus dal tuttafatg, pertge che en il pli profund da voss’olma bramais vus il pur, sublim, inaccessibel – cun auters pleds: la masturbaziun. En quest cas èn las dunnas stgarpitschadas sur vus giuvens ed èn glischnadas viaden en la virilisaziun.»

«Collega, Vus essas in erotoman.»

«Pertge?»

«Perquai che Vus contemplais l’entira creaziun or d’ina perspectivs sexuala. Quai è bain ina caracteristica da Vossa generaziun, surtut en Vossa vegliadetgna, ma na restai tuttina betg adina enta letg! As auzai, tirai ils sumbrivals, laschai entrar glisch e guardai viadora cun mai!»

«E tge vesain nus dadora?»

«Nagut dal bel, ma tuttina!»

«A mai pari che Vus sajas in romanticher zuppà! Jau As supplitgesch, na m’interrumpai betg pli! Sesa giu! Nus vegnin uss tar la terza generaziun, numnadamain tar quels ch’èn oz quattordesch: per els n’è la dunna insumma nagin problem pli, pertge ch’i na dat naginas dretgas dunnas pli, i dat be pli monsters ch’emprendan, remblan, fan gimnastica, marschan! As èsi dà en egl che las dunnas daventan adina damain attractivas?»

«Vus avais ina vista unilaterala!»

«Tgi vul s’entusiasmar per ina Venus che porta satgados? Jau betg! Gea, gea, la sventira da la giuventetgna dad oz è ch’ella n’ha nagina dretga pubertad pli, eroticamain, politicamain, moralmain, tut è vegnì masdiglià, schlunganà, bittà en la medema chazzetta! Ed ultra da quai vegnan memia bleras terradas festegiadas sco victorias, memia savens vegnan ils sentiments ils pli intims da la giuventetgna duvrads per x-in babau, entant che quella ha da l’autra vart puspè memia cumadaivel: els ston gea be scriver giu las tuppadads che vegnan or dal radio, e gia survegnan els las meglras notas. Ma i dat er anc singuls, per fortuna!»

«Tge singuls?»

El ha guardà enturn preoccupà, è s’inclinà vers mai ed ha ditg da bass: «Jau enconusch ina dama, da la quala il figl è al gimnasi real. Robert ha el num ed ha quindesch onns. Dacurt ha el legì in tschert cudesch, adascus – na, nagin erotic, mabain in nihilist. Quel sa numnava ‹Davart la dignitad da la vita umana› ed è scumandà severamain.»

Nus avain guardà in sin l’auter. Nus avain bavì.

«Vus crajais pia che singuls da quels legian dascusamain?»

«Jau sai quai precis. Tar lezza dama sa raduna magari in veritabel circul da lectura, ella è gia mez or da senn. Ils giuvens legian tut. Ma els legian be per pudair far beffas surlonder. Els vivan en in parvis da tuppadad, e lur ideal è il spretsch. I s’avischinan temps fraids, en il segn dals peschs.»

«Dals peschs?»

«Jau sun bain be in amatur en fatgs d’astrologia, ma la Terra sa mova viaden en il segn dals peschs. Qua vegn l’olma da l’uman immovibla sco la fatscha d’in pesch.» –

Quai è tut quai che m’è restà da la lunga debatta cun Julius Caesar. Jau sai be anc ch’el illuminava durant che jau discurriva adina puspè sia chavazza da mort per m’irritar. Ma jau n’hai betg laschà vegnir adaquella, cumbain che jau era sturn sco ina mola. –

Alura ma svegl jau en ina chombra estra. Jau giaschel en in auter letg. Igl è stgir ed jau aud insatgi a trair ruassaivlamain flad. Igl è ina dunna – aha. Ella dorma. Es ti blonda, naira, brina, cotschna? Jau na ma regord betg. Co vesas ti or? Duai jau envidar la lampa? Na. Dorma be vinavant.

Precautamain stun jau si e vom a la fanestra. Igl è anc notg. Jau na ves nagut. Nagina via, nagina chasa. Be tschajera. E la glisch d’ina laterna lontana croda sin il nivel, ed il nivel vesa or sco aua. Sco sche mia fanestra fiss sut l’aua. Jau na guard betg pli viador.

Uschiglio nodan ils peschs a la fanestra e guardan viaden.

Il goli

Returnond la damaun a chasa, spetgava gia mia chasarina sin mai. Ella era fitg agitada. «In signur è qua», ha ella ditg, «el spetga gia ventg minutas sin Vus. Jau al hai fatg prender plaz en il salun. Nua essas pomai stà?»

«Tar enconuschents. Els vivan ordaifer ed jau hai manchentà l’ultim tren, perquai sun jau gist restà là sur notg.»

Jau sun entrà en il salun. Là steva in um pitschen, modest sper il piano. El sfegliava en l’album da musica, jau n’al hai betg gist enconuschì. El aveva egls inflammads. In chau da sien, hai jau pensà. U ha el bragì. «Jau sun il bab da W», ha el ditg. «Signur magister, Vus ma stuais gidar, igl è capità insatge terribel! Mes figl vegn a murir!»

«Tge?!»

«Gea, el aveva bain piglià terribel dafraid avant otg dis tar il gieu da ballape en il stadion, ed il medi manegia che mo in miracul al possia spendrar. Ma i na dat nagins miraculs, signur magister. La mamma na sa anc da nagut, jau n’hai anc betg ristgà da la metter al current – mes figl è be pli mintgatant tar sasez, signur magister, uschiglio ha el adina be sias fantasias da fevra, ma cur ch’el è tar sasez, giavischa el adina fervent da vesair insatgi –»

«Mai?»

«Na, betg Vus, signur magister, el vul vesair il goli, il giugader da ballape che duai avair giugà uschè bain la dumengia vargada, quai è ses grond ideal! Ed jau hai pensà che Vus sappias forsa, nua che jau pudess chattar quest goli, e sch’ins al dumonda, sche forsa ch’el vegn.»

«Jau sai nua ch’el abitescha», hai jau ditg, «ed jau vegn a discurrer cun el. Giai be a chasa, jau main il goli cun mai!»

El è ì.

Jau sun svelt ma stgamià e sun er ì. Tar il goli. El abitava en mia vischinanza. Jau enconusch sia butia da sport che sia sora maina.

Damai ch’igl era dumengia, era quella serrada. Ma il goli viva en la medema chasa, en la terz’auzada.

El era gist vi da l’ensolver. La stanza era plain trofeas. El è immediat stà pront da m’accumpagnar. El ha schizunt laschà star l’ensolver ed è currì davant mai da stgala giu. El ha prendì per nus dus in taxi e na m’ha betg laschà pajar.

Sin isch-chasa ans ha retschet il bab. El pareva d’anc esser vegnì pli pitschen. «El n’è betg tar sai», ha el ditg sut vusch, ed il medi è qua, ma entrai be, mes signurs! Jau As engraziel fitg, signur goli!»

La chombra era mez stgira ed en il chantun steva in letg lad. Là giascheva el. Ses chau era cotschen sco il fieu ed a mai è vegnì endament ch’el era il pli pitschen da la classa. Sia mamma era er pitschna.

Il grond goli è sa fermà malsegir. Qua giascheva pia in da ses admiraturs ils pli sincers. In dals blers milli ch’al applaudeschan, che sbragian il pli fitg, ch’enconuschan sia biografia, ch’al dumondan per autograms, che sesan uschè gugent davos ses gol e ch’el fa adina puspè scurrentar tras ils guardians. El è sesì senza dir pled sper il letg ed ha guardà sin el.

La mamma è s’enclinada sur il letg. «Heinrich», ha ella ditg, «il goli è qua.»

Il giuven ha avert ils egls e vis il goli. «Stupent», ha el surris.

«Jau sun vegnì», ha ditg il goli, «pertge che ti ma vulevas vesair.»

«Cura giugais cunter l’Engalterra?», ha dumandà il giuven.

«Sappia Dieu cura», ha manegià il goli, «els sa dispitan en la federaziun. Nus avain difficultads da chattar termins – jau crai che nus vegnin plitgunsch a giugar cunter la Scozia.»

«Cunter ils Scots vai pli tgunsch –»

«Oho! Ils Scots sajettan fitg andetg ed or da mintga posiziun.»

«Raquinta, raquinta!»

Ed il goli ha raquintà. El ha discurrì da victorias famusas e da terradas nunmeritadas, d’arbiters severs e da guardialingias corrupts. El è stà si, ha prendì duas sutgas, ha marcà cun quellas il gol e demonstrà co ch’el aveva ina giada parà dus penaltis in suenter l’auter. El ha mussà sia nata sin il frunt che derivava d’ina parada da vaglia fatga a Lissabon. Ed el ha discurrì da pajais esters, en ils quals el pertgirava ses sanctuari, da l’Africa nua ch’ils beduins sesan cun la buis en il public e da la bella insla Malta, nua che la plazza da gieu consista deplorablamain da crap –

E durant ch’il goli raquintava, è il pitschen W sa durmentà. Cun in surrir beà, quiet e paschaivel. – – –

La sepultura ha gì lieu ina mesemna, il suentermezdi da l’ina e mesa. Il sulegl da mars scleriva, Pasca n’era betg pli lontan.

Nus stevan enturn la fossa averta. Il vaschè avev’ins gia laschà giuaden.

Il directur era preschent cun quasi tut ils collegas, be il fisicher mancava, in pau in agen. Il plevon ha tegnì in pled da funeral, ils geniturs ed intgins parents èn restads senza sa mover.

Ed en il mez rudè visavi nus stevan ils conscolars dal defunct, l’entira classa, tuts ventgatschintg.

Sper la fossa giaschevan las flurs. In bel tschupè purtava sin in bindel mellen-verd ils pleds: «Ultims salids, Tes goli.»

E durant ch’il plevon discurriva da la flur che flurescha e rumpa, hai jau scuvert N.

El steva davos L, H e F.

Jau al hai observà. Nagut na sa muventava en sia fatscha.

Uss ha el guardà sin mai.

El è tes inimi mortal, hai jau sentì. El è da l’avis che ti ruineschias la giuventetgna. Pover tai, cur ch’el vegn pli vegl! Alura vegn el a destruir tut, schizunt las ruinas da tia memoria.

El giavischa che ti giaschessas uss giu là. Ed el vegn er a destruir tia fossa, sinaquai che nagin na vegnia a savair che ti hajas vivì.

Ti na dastgas betg laschar percorscher che ti sas tge ch’el pensa, m’èsi cun ina giada ì tras il chau. Als salva per tai, tes ideals modests, i vegnan er anc a vegnir auters suenter in N, autras generaziuns – pensa gea betg, ami N, che ti vegnias a surviver mes ideals! Mai forsa.

E sco che jau pensava uschia, hai jau sentì ch’anc in auter sper N ma fixava. Igl era T.

El surrieva levet, da surengiu, beffegiant.

Ha el engiavinà mes patratgs?

El surrieva anc adina, a moda pitgiva, steria.

Dus egls clers, radunds ma guardavan. Senza nagina glischur.

In pesch?

La guerra totala

Avant trais onns ha l’autoritad da surveglianza relaschà in’ordinaziun ch’ha en in tschert senn quasi abolì las vacanzas da Pasca usitadas. A tut las scolas medias è numnadamain vegnì dà la directiva da retrair suenter la festa da Pasca il champ da tendas. Cun ‹champ da tendas› era manegiada ina furmaziun premilitara. Ils scolars avevan da sa render en classa per diesch dis en l’uschenumnada libra natira a champar là sco ils schuldads en tendas, sut surveglianza dal magister da classa. Els vegnivan scolads da sutuffiziers en pensiun, stuevan exercitar, marschar ed a partir d’ina vegliadetgna da quattordesch onns er sajettar. Sa chapescha ch’ils scolars eran fieu e flomma, e nus magisters ans legravan er, pertge che er nus giugain gugent Indian.

Il mardi suenter Pasca han pia ils abitants d’in vitg giud via vis a s’avischinar in grond bus. Il manischunz ha tibà sco sch’arrivassan ils pumpiers; aucas e giaglinas èn fugidas a dretga ed a sanestra, ils chauns han urlà e tut è currì ensemen. «Ils giuvens èn qua! Ils giuvens or da la citad!» A las otg da la damaun eran nus partids davent da noss gimnasi ed uss eri las duas e mesa cur che nus essan ans fermads davant l’uffizi communal.

Il president da vischnanca ans salida, in inspectur da schandarmaria salutescha. Il magister dal vitg è sa chapescha er al lieu e là s’avischina er gia il plevon, el è sa retardà, in signur radund, amiaivel.

Il president da vischnanca ma mussa sin ina charta, nua che sa chatta noss champ da tendas. Ina bun’ura sch’ins prenda patgific. «Il primsergent è er gia là», di l’inspectur, «dus piuniers han manà natiers sin in camiun las tendas, gia la damaun marvegl!»

Entant ch’ils giuvens descendan e rimnan ensemen lur bagascha, contemplel jau anc in pau la charta: il vitg sa chatta 761 meters sur la mar lontana, nus essan gia fitg datiers da la gronda muntogna, tut pizs da passa 2000 m s.m. Ma davos quels sa chattan pir ils propi auts e stgirs cun la naiv perpetna.

«Tge è quai?», dumond jau il president da vischnanca mussond sin la charta sin in cumplex d’edifizis situà en il vest dal vitg. «Quai è nossa fabrica», di il president, «la pli gronda resgia en l’entir district, ma deplorablamain è ella vegnida serrada l’onn passà. Per motivs da rentabilitad» – ha el anc agiuntà e surris. «Uss avain nus blers dischoccupads, igl è ina miseria.»

Il magister sa maschaida en il discurs e m’explitgescha che la resgia tutgia ad in concern, ed jau sent ch’el na simpatisescha betg cun ils acziunaris e cussegls da surveglianza. Jau er betg. Il vitg saja pover, cuntinuescha el, la mesadad vivia da lavur a chasa per ina paja miserabla, in terz dals uffants sajan sutnutrids –

«Gea, gea», surri l’inspectur da schandarmaria, «e quai tut en la bella natira!»

Avant che nus partin vers il champ da tendas, ma prenda anc il plevon da la vart e di: «Tadlai, stimà signur magister, jau As vi be render attent ad ina chaussetta: In’ura e mesa davent da Vossa plazza da champar sa chatta in chastè ch’il stadi ha acquistà e nua ch’èn uss alloschadas giuvnas pli u main da la medema vegliadetgna sco Voss giuvens. E las giuvnas giran medemamain enturn l’entir di e mez la notg, faschai in pau attenziun che jau na stoppia udir naginas lamentaschuns – el surri.

«Jau vi dar adatg.»

«Betg per mal», manegia el, «ma sch’ins ha passentà trentatschintg onns en il confessiunal, daventan ins sceptic tar ina distanza d’ina ura e mesa.» El ri. «Ma vegni a visitar insacura, jau hai survegnì in bun vin nov!»

A las trais ans mettain nus sin viadi. L’emprim tras ina chavorgia, alura a dretga d’ina spunda siador. En serpentinas. Nus vesain enavos en la vallada. I savura da rascha, il guaud è lung. Finalmain sa sclerescha el: davant nus sa chatta la prada, nossa plazza. La muntogna ans è vegnida adina pli datiers.

Il primsergent ed ils dus pioniers sesan sin tailas da tendas e giogan a chartas. Cur ch’els ans vesan a vegnir s’auzan els svelt ed il primsergent sa preschenta a moda militara. In um da circa tschuncant’onns en la reserva. El porta simpels egliers, franc betg in fauss uman.

Uss hai num sa metter a la lavur. Il primsergent ed ils dus piuniers mussan als giuvens co ch’ins fa tendas, er jau contribuesch mia part. Amez il champ laschain nus liber in quadrat, là train nus si nossa bandiera. Suenter trais uras è la citad construida. Ils piuniers saluteschan e descendan en il vitg.

Sper l’asta-bandiera sa chatta ina gronda chista che cuntegna las buis. Las nodas vegnan drizzadas si: schuldads da lain en in’unifurma estra. I va vers saira, nus faschain fieu e cuschinain. Tuts sa laschan gustar, alura chantain nus chanzuns militaras. Il primsergent baiva in vinars e vegn rauc. Uss va in vent frestg.

«Quel vegn dals glatschers», din ils giuvens e tussan.

Jau pens a W ch’è mort.

Gea, ti eras il pli pitschen en classa – ed il pli amiaivel. Jau pens che ti fissas stà il sulet che n’avess scrit nagut cunter ils nairs. Perquai has ti er stuì davent. Nua es ti uss?

È in anghel vegnì a prender tai, sco en la paraula? È el sgulà cun tai là nua che giogan tut ils ballapedists barmiers? Nua ch’er il goli è in anghel e surtut l’arbiter che tschivla sch’in sgola suenter a la balla. Pertge che quai è en tschiel ord gieu. Sesas ti bain? Sa chapescha! Si là mintgin che sesa sin la tribuna, emprima retscha, amez, entant ch’ils nauschs guardians che ta scurrentavan davos il gol, stattan uss davos gigants e na pon betg guardar sin la plazza da giugar. –

I fa notg.

Nus giain a durmir. «Damaun vegni serius!», manegia il primsergent.

El dorma cun mai en la medema tenda.

Jau envid anc ina giada mia lampa da maun per guardar sin l’ura e scuvrel sper mai vi da la paraid da la tenda in flatg cotschen brin.

Tge è quai?

Ed jau pens, damaun vegni serius. Gea, serius. En ina chascha sper l’asta-bandiera giascha la guerra. Gea, la guerra.

Nus essan sin il champ.

Ed jau pens als dus piuniers, al primsergent en la reserva che sto anc cumandar, ed als schuldads da lain, vi dals quals ins emprenda da sajettar; il directur ma vegn endament, N e ses bab, il signur maister pasterner davant Philippi; ed jau pens a la resgia che na resgia betg pli ed als acziunaris che gudognan tuttina dapli, al schandarm che surri, al plevon che baiva, als nairs che na ston betg viver, als lavurants a chasa, a l’autoritad da surveglianza ed als uffants sutnutrids. Ed als peschs.

Nus essan tuts sin il champ. Ma nua è la front? Il vent da notg sufla, il primsergent runca. Tge èsi cun quest flatg cotschen brin? È quai sang?

La Venus che marscha

Il sulegl vegn, nus stain si. Nus ans lavain en il dutg e faschain té. Suenter ensolver fa il primsergent sa metter ils giuvens en duas retschas in davos l’auter tenor grondezza. Els dumbran in ad in, el als parta en secziuns e gruppas. «Oz na vegn anc betg sajettà», di el, «oz vegn l’emprim exercità in pau!»

L’emprim controllescha el rigurusamain che las retschas sajan gulivas sco tratg la corda. In egl serra el: «In pau enavant, in pau enavos – surtut il terz là davos stat gea in kilometer memia lunsch enavant!» Il terz è Z. Quant grev ch’igl è d’al metter en retscha, ma smirvegl jau, e tuttenina aud jau la vusch da N che giappa si per Z: «Nà qua, ti idiot!»

«Da quai na vi jau betg udir!», intervegna il primsergent. «Pli baud sgulavan als schuldads da tuttas maltscheccadads enturn las ureglias, oz però na datti naginas blastemmas pli, has chapì?!»

N tascha. El vegn cotschen e lascha crudar sin mai ina curt’egliada. Uss ta pudess el dalunga stranglar, sent jau, pertge ch’el è quel che fa nauscha figura. Quai ma legra, ma jau na surri betg.

«Regiment, enavant marsch!», cumonda il primsergent, ed alura parta el, il regiment. Davant ils gronds, davos is pitschens. Suenter curt temp èn els svanids en il guaud. Dus èn restads enavos cun mai en il champ, in M e B. Els mundan tartuffels e cuschinan la schuppa. Els spaletschan cun in entusiassem mit.

«Signur magister!», cloma tuttenina M. «Avais vis tge che s’avischina là?» Jau guard vi: Var ventg giuvnas cun grevs satgados marschan vers nus en urden militar, e cur ch’ellas vegnan pli datiers, las udin nus a chantar. Ellas chantan chanzuns da schuldads, cun lur vuschs da sopranistas. B ri dad aut. Uss chattan ellas adagur noss champ da tendas e sa ferman. La manadra di a las giuvnas intgins pleds e vegn alura suletta vers nus. Circa duatschient meters. Jau vom encunter ad ella.

Nus ans preschentain. Ella è magistra en ina citad da provinza pli gronda e las giuvnas van en sia classa. Uss vivan ellas en in chastè, igl èn pia quellas, da las qualas il signur plevon m’aveva avertì.

Jau accumpogn enavos mia collega, las giuvnas guardan sin mai sco vatgas sin la prada. Na, il signur plevon na dovra betg far quitads, pertge che, ditg sincer, propi giavinant na vesan questas creatiras betg or!

Bagnadas da suaditsch, plain merda e maltarschinadas na porschan ellas a l’observatur betg propi in bel aspect.

La magistra para d’engiavinar mes patratgs, almain puncto leger patratgs è ella pia anc ina dunna, e ma dilucidescha il suandant: «Per nus na quintan ni firlefanzas ni battaclanc, nus dain dapli paisa al princip da prestaziun che a quel da represchentaziun.»

Jau na vi betg ma laschar en sin in discurs davart la nunvalur dals differents princips, di be «Aha!» e pens, sper quests povers animals è gea schizunt N anc in uman.

«Nus essan oramai Amazonas», cuntinuescha la magistra. Las Amazonas èn però be ina ditga, ma vus essas pitra realitad. Spir figlias dad Eva manadas en èr!

Julius Caesar ma vegn endament. El na po betg s’entusiasmar per Venus che portan satgados. Jau er betg.–

Avant ch’ellas marschan vinavant, ma raquinta la magistra anc che las giuvnas giajan oz l’avantmezdi en tschertga dal pilot sparì. Daco, è in crudà giu? Na, la tschertga dal pilot sparì saja be in gieu da sport militar per la giuventetgna feminina. In grond chartun alv vegn zuppà insanua en il chagliom, las giuvnas sa mettan alura en lingia en tschertga dal chartun zuppà. «Quai è pensà en cas da guerra», explitgescha ella anc, «sinaquai che nus possian dalunga entrar en acziun sch’in è crudà giu. En la retroterra sa chapescha, pertge che deplorablamain na dastgan dunnas gea betg ir a la front.»

Deplorablamain!

Alura marschan ellas vinavant en urden militar. Jau las guard suenter: dal marschar senza fin èn las chommas curtas daventadas adina pli curtas. E pli grossas.

Marschai be, mammas da l’avegnir!

Zerclim

Il tschiel è miaivel, la terra fustga. Il mund è in aquarel cun num ‹Avrigl›.

Jau vom enturn il champ e suond alura ina via champestra. Tge sa chatta là davos la collina?

La via fa ina gronda storta per guntgir il chagliom. L’aria è quieta sco il ruaus perpeten. Nagin sumsumar e schuschurar. La gronda part dals baus dorman anc.

Davos la collina sa chatta en ina foppa in bain puril solitari. Gnanc persuna n’è da vesair. Er il chaun para dad esser ì davent. Jau vi gist descender che jau ma ferm andetgamain, pertge che davos la saiv viva sper la via graschla che maina sper il bain vi ves jau tuttenina trais figuras. Igl èn uffants che sa zuppan, dus mattatschs ed ina giuvna. Ils mattatschs pon avair var 13 onns, la giuvna è forsa dus onns pli veglia. Tuts èn a pe blut. Tge fan els là, daco sa zuppan els? Jau spetg. Uss stat in dals giuvens si e va vers il bain. Cun ina giada sa spaventa el e sa zuppa svelt puspè davos la saiv viva. Jau aud a ramplunar in char. Ina chargia laina, tratga da chavals grevs, sa mova plaunsieu sperasvi. Cur ch’il char n’è betg pli da vesair, s’avischina il mattatsch danovamain al bain, passa davant l’isch-chasa e splunta. El sto avair spluntà cun in martè, pens jau, pertge ch’i strasuna terriblamain. El taidla ed ils dus auters er. La giuvna è sa stendida e guarda sur la saiv viva. Ella è gronda e satiglia, ma vai tras il chau. Uss splunta il mattatsch puspè, anc pli dad aut. Qua s’avra l’isch-chasa ed i cumpara ina pura veglia, sgobada e giond vi da la channa. Ella guarda enturn, sco sch’ella savurass. Il mattatsch na fa betg tun. Tuttenina cloma la veglia: «Tgi è qua?!» Pertge sbragia ella, sch’il mattatsch stat gist davant ella? Uss sbragia ella puspè: «Tgi è qua?!» Ella va cun il fist a palpond sper il giuven or, ella na para betg d’al vesair – è ella tschorva? La giuvna mussa sin l’isch-chasa ch’è avert, i vesa or sco sch’i fiss in cumond, ed il giuven sa schluita sin ils pizs dals pes en chasa. La veglia stat là e taidla. Gea, ella è tschorva. Uss stgadaini en chasa sco sch’in plat fiss ì en stgaglias. La tschorva sa snuescha e sbragia a tut pudair: «Agid! Agid!» – qua curra la giuvna vers ella e la tegna serrà la bucca, il mattatsch cumpara sin isch-chasa cun in paun ed ina vasa, la giuvna pitga a la veglia la channa or da maun – jau cur giuador. La tschorva ballucca, stgarpitscha e croda, ils trais uffants èn svanids.

Jau m’occup da la veglia, ella schema. In pur siglia natiers, el ha udì il sbragim e sa gida cun mai. Nus la manain en chasa ed jau raquint al pur tge che jau hai observà. El n’è betg fitg surstà da quai: «Gea, gea, els han carmalà nauadora la mamma per pudair entrar tras l’isch avert; igl è adina la medema brajada, mo ch’ins n’als tschiffa betg. Els engolan sco ils corvs, in’entira banda da laders!»

«Uffants?!»

«Gea», dat il pur dal chau, «er là vi nua che las giuvnas dorman hani gia engulà. Pir dacurt mez la laschiva. Faschai be attenziun ch’els na fan betg ina visita tar Vus en il champ!»

«Na – na! Nus faschain attenziun!»

«Quels èn abels da far tut. Igl è zerclim che sto vegnir extirpà!»

Il pilot sparì

Jau return en il champ. La tschorva è sa quietada e m’è stada engraziaivla. Per tge? Na sa chapeschi betg da sez che jau na l’hai betg laschà giaschair giun plaun?

Propi ina societad ch’ha pers tutta morala e creanza, quests uffants!

Jau ma ferm tuttenina, perquai ch’i ma vegn tut curius. Jau na ma vilent gea gnanc pervi da quest act rubiesti, nundir pervi dal paun engulà, jau condemnesch be. Pertge na m’indignesch jau betg? Perquai ch’i sa tracta da povers uffants che n’han nagut da mangiar? Na, quai n’èsi betg.

La via fa ina gronda storta, jau prend ina scursanida. Quai ma poss jau tuttavia prestar, pertge che jau hai ina bun’orientaziun e vegn senz’auter a chattar il champ da tendas.

Jau ma mov tras il chagliom. Qua sa chatta il zerclim e prosperescha a tut pudair. Adina stoss jau pensar a la giuvna, co ch’ella sa stenda e guarda sur la saiv viva. È ella la manadra dals laders? Ses egls vuless jau vesair. Na, jau na sun nagin sontg!

Il chagliom daventa adina pli spess.

Tge giascha là?

In chartun alv. Sin quel stat scrit cun bustabs cotschens: ‹Aviun›. Ah, il pilot sparì! Ellas n’al han anc betg chattà.

Qua es ti pia crudà giu. Èsi stà in cumbat en l’aria u defensiun cunter aviuns? Es ti stà in bumbardader? Uss giaschas ti qua, smardeglià ed ars. Chartun, chartun!

U vivas ti anc? Es ti grev blessà ed ellas na ta chattan betg? Tutgas ti tar l’inimi u es ti in agen? Per tge moras ti uss, pilot sparì?

Chartun!

E qua aud jau ina vusch: «Nagin na po midar quai» – igl è la vusch d’ina dunna. Ina vusch trista e chauda. Ella vegn or dal chagliom.

Bufatg stausch jau da la vart la roma.

Là sesan duas giuvnas dal chastè. Cun chommas curtas e grossas. L’ina tegna in petgen enta maun, l’autra bragia.

«Tge ma va tiers il pilot sparì?», singlutta ella. «Tge duai jau girar enturn en il guaud? Guarda co che mias chommas èn scufladas, jau na vi betg pli marschar! Pervi da mai duai el murir, il pilot sparì, jau vi er viver! Na, jau vi ir davent, Annie, davent! Mo betg pli durmir en il chastè, quai è gea ina chasaforz! Jau vi ma lavar, petgnar e barschunar!»

«Ta calma», la consolescha Annie e la petgna plain affecziun ils chavels grass or da la fatscha tut en larmas. «Tge duain nus povras giuvnas far? Er la magistra ha bragì dacurt adascus. Mamma di adina ch’ils umens sajan vegnids nars e fetschian las leschas.»

Jau giz las ureglias. Ils umens?

Uss bitscha Annie si’amia sin il frunt, ed jau ma turpegel. Quant svelt aveva jau beffegià oz ellas!

Gea, forsa ha la mamma dad Annie raschun. Ils umens èn daventads nars, ed als betg nars manca il curaschi da chatschar quels che furieschan en gippas da sforz.

Gea, ella ha raschun.

Er a mai manca il curaschi.

Va a chasa!

Jau entrel en il champ. Ils tartuffels èn mundads, la schuppa fima. Il regiment è puspè a chasa. Ils giuvens èn sauns e frestgs, be il primsergent sa lamenta da mal il chau. El è sa strapatschà in pau, na vul però betg laschar valair quai. Tuttenina dumonda el: «Quant vegl manegiais che jau saja, signur magister?»

«Circa tschuncanta.» «Sesantatrais», surri el sa sentind onurà. «Jau era gia en la Guerra mundiala en la davosa reserva.» Jau al aud gia a s’externar davart schabetgs da guerra, ma per fortuna sun jau ma sbaglià. «Na lain pli gugent betg discurrer davart la guerra», di el, «jau hai trais figls creschids.» El contempla las muntognas approfundà en patratgs e tragutta l’aspirin. In uman.

Jau al raquint da la banda da laders. El siglia si e lascha dalunga sa metter en retscha ils giuvens. El tegna in pled davant ses regiment: La notg vegnian ins a tschentar si guardias, mintgamai quatter giuvens per quatter uras. Ost, vest, sid, nord. Il champ stoppia vegnir defendì fin il davos um!

Ils giuvens sbragian «Hurra!»

«Curius», manegia il primsergent, «uss n’hai jau betg pli mal il chau.»

Suenter gentar vom jau giu en il vitg. Jau stoss sclerir cun il president da vischnanca inqual dumonda: intginas formalitads ed il provediment da mangiativas; pertge che senza mangiar na pon ins betg exercitar.

Tar il president da vischnanca entaup jau il plevon. El na dat betg suenter, jau al stoss accumpagnar a chasa a sagiar ses nov vin squisit. Jau baiv gugent e cun il plevon sa lascha tuttavia star en cumpagnia. Nus giain tras il vitg, ils purs al salidan. El ma maina sin la via la pli directa vers la chasa pravenda. Uss entrain nus en ina via laterala. Qua èsi finì cun ils purs. «Qua vivan ils lavurants a chasa», di il plevon e guarda si vers tschiel.

Las chasas grischas stattan en spessas retschas. Vi da las fanestras avertas sesan spir uffants cun fatschas alvas, veglias e colureschan poppas giaglias. Davos els èsi nair. «Els spargnan la glisch», di il plevon ed agiunta anc: «Els na ma salidan betg, ins als ha instigà.» El cumenza tuttenina ad ir pli svelt. Jau tegn gugent pass cun el.

Ils uffants fan egls gronds, ma fixeschan a moda sula. Na, quai n’èn nagins peschs, quai n’è nagin sdegn, quai è gritta. E davos la gritta sesa la tristezza en las chombras stgiras. Els spargnan la glisch, pertge ch’els n’han nagina glisch. La chasa-pravenda sa chatta sper baselgia. La baselgia è segnada d’ina architectura severa, la chasa-pravenda percunter fa in’impressiun cumadaivla. Enturn baselgia s’extenda il santeri, enturn chasa-pravenda in curtin. Sin clutger tutgan ils zains, or dal chamin da la chasa-pravenda s’auza in fim blau. En il curtin da la mort flureschan las flurs alvas, en il curtin dal plevon creschan ils legums. Là hai cruschs, qua in nanin d’iert. Ed in chavriel che ruaussa. Ed in bulieu.

En chasa pravenda è tut schuber net. Nagina pulvra che sgola tras l’aria. Sin il santeri daspera tut che daventa pulvra.

Il plevon ma maina en sia pli bella chombra. «Prendai plaz, jau vom a prender il vin!»

El va en tschaler, jau rest persul.

Jau na ma tschent betg.

Vi da la paraid penda in maletg.

Jau al enconusch.

El penda er tar mes geniturs.

Els èn fitg pietus.

Igl è stà dal temp da guerra che jau hai bandunà Dieu. Igl era pretendì da memia d’in giuvenot d’acceptar che Dieu laschia succeder ina guerra mundiala. Jau contemplel anc adina il maletg.

Dieu penda vi da la crusch. El è mort. Maria bragia, e Johannes la consolescha. In chametg sclerescha il tschiel nair. E davant a dretga stat in guerrier cun chapellina e cuirass, il chapitani roman.

E contemplond il maletg lasch jau tuttenina encrescher per mia chasa paterna. Jau vuless puspè esser pitschen.

Guardar or da fanestra cur ch’arriva il stemprà. Cur ch’ils nivels pendan a bass, cur ch’i tuna, cur che croda la granella.

Cur ch’i fa stgir. Ed a mai vegn endament mi’emprima amur. Jau na la vi betg revair. Va a chasa!

Ed a mai vegn endament il banc sin il qual jau seseva e ponderava: tge vuls ti vegnir? Magister u medi?

Pli gugent che medi vuleva jau vegnir magister. Pli gugent che guarir malsauns, vuleva jau dar a sauns insatge sin via, in pitschen crap per construir in avegnir pli bel.

Ils nivels tiran suravi, uss vegn la naiv.

Va a chasa!

A chasa, nua che ti es naschì. Tge tschertgas anc sin il mund? Mia professiun na ma legra betg pli. Va a chasa!

En tschertga dals ideals da l’umanitad

Il vin dal plevon gusta suenter sulegl. Ma la petta suenter intschains.

Nus sesain en il chantun.

El m’ha mussà sia chasa.

Sia cuschiniera è grossa. Franc cuschina ella bain.

«Jau na mangel betg bler», di tuttenina il plevon.

Ha el lignà mes patratgs?

«Jau baiv però tant pli bler», di el e ri.

Jau na poss betg propi rir. Il vin gusta e na gusta betg. Jau discur e m’interrump, embarassà adina puspè da nov. Pertge be?

«Jau sai tge ch’As occupa», manegia il plevon. «Vus pensais als uffants che sesan sin fanestra e colureschan las poppas e na ma salidan betg.»

Gea, als uffants pens jau er.

«Jau crai che Vus sajas surstà che jau lign Voss patratgs. Ma quai n’è nagin striegn: il signur magister qua en il vitg vesa numnadamain er dapertut be lezs uffants. Nus debattain nua che nus ans entupain. Cun mai pon ins numnadamain tuttavia discurrer, jau na tutg betg tar ils plevons che na taidlan betg u che daventan nauschs. Jau ves quai plitost sco sontg Ignatius ch’ha ditg: ‹Jau vom cun mintga uman tras ses isch per al manar viador da mes isch.›»

Jau surri in pau e taschel.

El baiva or ses magiel.

Jau al fixesch plain spetgas. Anc sun jau memia pauc al current.

«Il motiv per la miseria», cuntinuescha el, «na consista betg en quai ch’il vin ma gusta, mabain che la resgia na resgia betg pli. Noss magister è qua da l’avis che nus dovrian pervi dal svilup sfranà da la tecnica tut autras relaziuns da producziun ed ina controlla dal possess dal tuttafatg nova. El ha raschun. Pertge ma guardais uschè surprais?»

«Dastgan ins discurrer avertamain?»

«Be curaschi.»

«Jau pens che la baselgia sa chattia adina sin la vart dals ritgs.»

«Quai constat. Perquai ch’ella sto.»

«Sto?»

«Enconuschais Vus in stadi en il qual na regian betg ils ritgs? ‹Esser ritg› n’è gea betg be identic cun ‹avair daners› – e sch’i na vegn betg pli a dar acziunaris da resgias, vegnan auters ritgs a reger, ins na dovra naginas aczias per esser ritg. I vegn adina a dar valurs, da las qualas intgins vegnan ad avair dapli che tut ils auters ensemen. Dapli stailas vi dal culier, dapli strivlas vi da la mongia, dapli decoraziuns vi dal pez, visiblas u nunvisiblas, pertge che pover e ritg vegni adina a dar, precis tuttina sco tup e perdert. Ed a la baselgia, signur magister, n’è deplorablamain betg dada la pussanza da decider co ch’in stadi duaja vegnir regì. Igl è però si’obligaziun d’adina esser sin la vart dal stadi che vegn deplorablamain adina be a vegnir regì dals ritgs.»

«Si’obligaziun?»

«Essend l’uman da natira ennà ina creatira che stat gugent da cumpagnia, dependa el da relaziuns en famiglia, vischnanca e stadi. Il stadi è in’instituziun puramain umana che serva be a pussibilitar tenor meglier pudair la fortuna terrestra. El è necessari da natira ennà, correspunda oramai a la voluntad divina, e d’al obedir è in’obligaziun da conscienza.»

«Vus na vulais bain betg pretender che per exempel il stadi odiern stgaffeschia a tut pudair fortuna terrestra?»

«Quai na pretend jau tuttavia betg, pertge che l’entira societad umana sa basa sin egoissem, ipocrisia e pura forza. Co di Pascal? ‹Nus desiderain la vardad e chattain en nus be intschertezza. Nus tschertgain la fortuna e chattain be miseria e mort.› Vus As smirvegliais ch’in simpel plevon da purs citescha Pascal – ma bain, Vus na duvrais betg As smirvegliar, pertge che jau na sun betg in simpel plevon da purs, jau sun be vegnì transferì nà qua per intgin temp. Spustà per forza, per uschè dir» – el surri: «Gea, gea, be darar daventa in sontg che n’è mai stà nunsontg, be darar daventa in sabi che n’è mai stà tup! E senza las pitschnas tuppadads na fissan nus gea tuts betg sin terra.»

El ri bufatg, ma jau na ri betg cun el.

El svida puspè ses magiel. Jau dumond tuttenina: «Sche l’urden statal correspunda pia a la voluntad divina –»

«Fauss!», m’interrumpa el. «Betg l’urden statal, mabain il stadi correspunda ad ina necessitad natirala ed oramai a la voluntad divina.»

«Quai è bain il medem!» «Na, quai n’è betg il medem. Dieu ha stgaffì la natira, pia è vulì da Dieu quai ch’è necessari per la natira. Ma las consequenzas da la stgaffiziun da la natira, vul dir en quest cas: l’urden statal, èn in product da la libra voluntad umana. Pia correspunda be il stadi a la voluntad da Dieu, betg però l’urden statal.» «E sch’in stadi va en ruina?»

«In stadi na va mai en ruina, tut il pli che sia structura sociala sa schlia, per far plazza ad in’autra. Il stadi sez sa mantegna adina, er sch’il pievel ch’al furma mora. Pertge che alura vegn in auter.»

«Pia n’èsi betg ina necessitad natirala che l’urden statal sa disfa?»

El surri: «Magari è ina tala dissoluziun schizunt la voluntad da Dieu.»

«Pertge prenda pia il stadi adina partida per ils ritgs, cur che la structura sociala d’in stadi dat ensemen? En noss temp: Pertge sa tschenta la baselgia adina sin la vart dals acziunaris da la resgia e betg sin la vart dals uffants en las fanestras?»

«Perquai ch’ils ritgs victoriseschan adina.»

Jau na poss betg pli ma retegnair: «Quai è la detga morala!»

El resta quiet: «Il princip da la morala è da pensar endretg.» El svida puspè ses magiel. «Gea, ils ritgs vegnan adina a victorisar, perquai ch’els èn ils pli brutals, ils pli infams e senza scrupels. Gia en la scrittira statti ch’in chamel passia pli tgunsch tras la stretga che quai ch’in ritg vegnia enta parvis.»

Quest prer è smaladet scort, pens jau, ma el n’ha betg raschun. El n’ha betg raschun! Ed jau di: «La baselgia serva pia als ritgs ed i na la vegn gnanc endament da cumbatter per ils povers –»

«Ella batta tuttavia er per ils povers», ma dat el tranteren, «ma ad in’autra front.»

«Ad ina celestiala, mettain?»

«Er là pon ins crudar.»

«Tgi?»

«Jesus Cristus.»

«Ma quai era bain Dieu! E co èsi ì vinavant?» El ma derscha en e guarda pensiv. «Igl è bun», manegia el bufatg, «ch’i na va oz cun la baselgia betg uschè bain en blers pajais. Bun per la baselgia.»

«Pussaivel», respund jau curt e remartgesch che jau sun agità. «Ma lain vegnir enavos sin lezs uffants en las fanestras! Cur che nus gievan tras la giassa, avais Vus ditg: ‹Els na ma salidan betg, els èn instigads.› Vus essas in um scort. Vus stuais bain savair che lezs uffants n’èn betg instigads, mabain ch’els n’han nagut da mangiar!»

El fa egls gronds.

«Jau hai ditg ch’els sajan instigads», ha el respundì plaunsieu, «perquai ch’els na crain betg pli en Dieu.»

«Co pudais Vus spetgar quai dad els!»

«Dieu va tras tut las giassas.»

«Co po Dieu ir tras lezza giassa e vesair ils uffants senza als gidar?»

El tascha. El baiva plaunsieu ses vin. Alura ma fixescha el puspè e di: «Dieu è il pli terribel en tut il mund.»

Jau guard pitgiv. Hai jau udì endretg? Il pli terribel?!

El stat si, va a la fanestra e guarda viador sin il santeri. «El chastia», aud jau sia vusch. Tge miserabel Dieu è quai che chastia ils povers uffants, pens jau!

Uss va il plevon si e giu.

«Ins na dastga betg emblidar Dieu», di el, «er sche nus na savain betg pertge ch’el chastia nus. Be sche nus n’avessan mai gì ina libra voluntad!»

«Ah, Vus manegiais il putgà original!»

«Gea.»

«Jau na crai betg en quai.»

El m’emprova da chatschar a chantun.

«Alura na crajais er betg en Dieu.»

«Correct. Jau na crai betg en Dieu.» –

«Tadlai», interrump jau tuttenina il silenzi, pertge che jau stoss discurrer. «Jau instruesch istorgia e sai bain avunda ch’igl ha er existì avant la naschientschas da Cristus in mund, il mund antic, Hellas, in mund senza putgà original –»

«Jau crai che Vus As sbaglias», m’interrumpa el e va tar sia curuna da cudeschs. El sfeglia en in cudesch. «Damai che Vus instruis istorgia n’As stoss jau bain betg raquintar tgi ch’è stà l’emprim filosof grec, vul dir il pli vegl.»

«Thales da Milet.»

«Gea. Ma sia figura è anc vaira mistica, nus na savain nagut concret dad el. Il pli vegl document scrit da la filosofia greca ch’è sa mantegnì deriva dad Anaximander, medemamain da la citad da Milet – naschì 610, mort 547 a.C. I sa tracta be d’ina frasa.»

El va a la fanestra, pertge ch’i cumenza gia a far stgir, ed el legia:

«Or da quai che las chaussas naschan, en quai ston ellas er puspè ir a finir tenor il destin; pertge ch’ella ston far penetienza e vegnan punidas per la culpa da lur esser tenor l’urden dal temp.»

Il chapitani roman

Quatter dis essan nus uss en il champ. Ier ha il primsergent declerà als giuvens il mecanissem da la buis, co ch’ins mantegna e schubregia quella. Oz schubregian els l’entir di, damaun vegnan els a sajettar. Ils schuldads da laina spetgan gia da vegnir tutgads.

Ils giuvens sa sentan ordvart bain, il primsergent percunter betg. En quests quatter dis è el vegnì diesch onns pli vegl. Anc quatter dis ed el vesa or pli vegl che quai ch’el è. Ultra da quai è el surpassà ed ha probablamain stratg ina tarschola, pertge ch’el zoppegia.

Ma el supprima sia dolur. Be a mai ha el raquintà ier avant sa durmentar ch’el giavischass da dar puspè tgeiels, giugar a chartas, durmir en in dretg letg, piztgar ad ina camariera robusta en il davos, ditg curt: dad esser a chasa. Alura è el sa durmentà ed ha runtgì.

El ha siemià ch’el saja in general ed haja gudagnà ina battaglia. L’imperatur haja prendì davent a sasez tut las medaglias e pendì quellas ad el vi dal pez. E vi dal dies. E l’imperatura al haja bitschà ils pes.

«Tgi sa tge che quai ha da muntar?», m’ha el dumandà la damaun marvegl.

«Probablamain sa tracti d’in giavisch zuppà», hai jau ditg. El ha manegià ch’el n’haja anc mai giavischà en sia vita ch’ina imperatura al bitschia ils pes. «Jau scriv quai a mia dunna», ha el manegià pensiv. «Quella ha in cudesch da siemis. Ella duaja guardar suenter tge che signifitgan general, imperatur, medaglias, battaglia, pèz e dies.»

Durant ch’el scriveva davant nossa tenda, è tuttenina cumparì tut agità in dals giuvens, numnadamain L.

«Tge èsi?»

«Jau sun vegnì spoglià!»

«Spoglià?»

«Ins m’ha engulà mes apparat, signur magister, mes apparat da fotografar!»

El era mez or da senn.

Il primsergent ha guardà sin mai. Tge far?, scheva si’egliada. «Els duain sa metter en retscha», hai jau ditg, pertge che a mai n’è er vegnì endament nagut meglier. Il primsergent ha dà dal chau satisfatg, è zoppegià sin la plazza averta nua che sgulatschava la bandiera ed ha sbragì sco in vegl tschierv:

«Regiment, en retscha!»

Jau sun ma vieut vers L:

«Suspecteschas ti insatgi?»

«Na.»

Il regiment era sa mess en retscha. Jau als hai interrogà, nagin n’ha savì dir insatge. Jau sun ì cun il primsergent en la tenda, nua che L durmiva. Ses satg da durmir sa chattava gist sper l’entrada a sanestra.

Nus n’avain chattà nagut.

«Jau sun persvas», hai jau ditg al primsergent, «che nagin dals giuvens è il lader, uschiglio avessi er gia dà durant l’onn da scola enguladitschs. Jau crai plitost che las guardias na fan betg propi lur duair, uschia che la banda da laders ha pudì sa schluitar viaden.» Il primsergent m’ha dà raschun e nus avain decidì da controllar la proxima notg las guardias. Ma co?

Circa tschient meters davent dal champ sa chattava in bargun. Là vulevan nus star sur notg e controllar da là anora las guardias. Il sergent da las nov fin l’ina ed jau da l’ina fin las sis.

Suenter tschaina essan nus ans schluitads adascus or dal champ. Nagin dals giuvens n’ans ha remartgà. Jau sun m’endrizzà cumadaivel en il fain. –

L’ina da la notg m’ha sveglià il primsergent.

«Fin uss è tut stà en urden», ma rapporta el. Jau raiv or dal fain e ma post en la sumbriva da la tegia. En la sumbriva?

Gea, pertge ch’igl è ina notg da glina plaina.

Ina notg grondiusa.

Jau ves il champ e poss distinguer las guardias. Uss vegnan ellas midadas. Ellas stattan al lieu u van in pèr pass vi e nà.

Ost, vest, nord, sid – da mintga vart in. Els pertgiran lur apparats da fotografar.

E sesend qua ma vegn endament il maletg che penda tar il plevon ed er tar mes geniturs.

Las uras passan.

Jau instruesch istorgia e geografia.

Jau stoss explitgar la furma da la Terra ed interpretar si’istorgia.

La Terra è anc radunda, ma las istorgias èn daventadas quadraticas.

Uss ses jau qua e na dastg betg fimar, pertge che jau survegliesch las guardias.

Igl è vair: mia professiun na ma fa betg pli plaschair. Pertge m’è be puspè dà en il chau lez maletg?

Pervi dal crucifitgà? Na.

Pervi da sia mamma – na. Tuttenina ma va si ina glisch: pervi dal guerrier en chapellina e cuirass, pervi dal chapitani roman.

Tge èsi pia cun quel?

El ha dirigì l’execuziun d’in gidieu. E cur ch’il gidieu è mort, ha el ditg: «Pelvaira, uschia na mora nagin uman!»

El ha pia enconuschì Dieu.

Ma tge ha el fatg? Tge consequenzas ha el tratg or da quai? El è restà ruassaivlamain sut la crusch.

In chametg ha sclerì la notg, il sumbrival dal tempel è stgarpà, la Terra ha stremblì – el è stà airi.

El ha enconuschì il nov Dieu, cur che quel è mort vi da la crusch, e saveva uss che ses mund saja condemnà a la mort. E lura?

È el forsa crudà en ina guerra? Ha el savì ch’el crodia per nagut?

Aveva el anc plaschair vi da sia professiun.

U è el forsa daventà vegl? È el vegnì pensiunà? Viveva el a Roma u insanua al cunfin, nua ch’igl era pli bunmartgà?

Forsa aveva el là ina chasetta. Cun in nanin d’iert. E la damaun al ha sia cuschiniera raquintà che da l’autra vart dal cunfin sajan puspè cumparids novs barbars. La Lucia dal signur maior als haja vis cun agens egls.

Novs barbars, novs pievels.

Els sa preparan, els sa preparan. Els spetgan.

Ed il chapitani roman saveva ch’ils barbars vegnian a destruir tut. Ma i n’al commuventava betg. Per el era gia tut destruì.

El viveva quiet sco pensiunist. El aveva realisà co ch’i steva cun il grond Imperi roman.

La merda

La glina penda uss directamain sur las tendas.

I sto esser circa las duas. Ed jau pens ch’ils cafés sajan anc plains da quellas uras.

Tge vegn bain Julius Caesar a far gist en quest mument?

El vegn ad illuminar sia chavazza fin ch’il diavel al vegn a prender!

Curius: jau crai en il diavel, ma betg en il char bun Dieu.

Propi betg?

Jau na sai betg. Bain, jau sai! Jau na vi betg crai en el! Na, jau na vi betg!

Igl è mia libra voluntad.

E la suletta libertad che m’è restada: da decider schebain jau vi crair u betg.

Ma da far, sa chapescha, uffizialmain uschia sco sche jau cartess.

Tut tenor: ina giada gea, ina giada na.

Tge di il prer?

«La professiun dal plevon consista en quai da preparar l’uman sin la mort; n’ha el numnadamain nagina tema pli da murir, al daventa la mort pli leva.»

Da dustar la fom na vegn el betg cun quai!

«Or da questa vita plain miseria e cuntradicziuns», ha ditg il prer, «ans spendra sulettamain la grazia da Dieu e la cretta en la palentada.»

Stgisas! «Nus vegnin punids e na savain betg pertge.»

Dumonda ils regents!

E tge ha il prer er anc ditg?

«Dieu è il pli terribel sin Terra.»

Quai constat! –

Daletgaivels eran ils patratgs che tschiffavan mes cor. Els vegnivan or dal chau, sa costumavan cun sentiments, sautavan e sa tutgavan strusch.

In bal exquisit. Ina societad exclusiva!

En il clerglina sa giravan ils pèrs.

La bugliaccaria cun la virtid, la manzegna cun la giustia, la bassezza cun la forza, il rampign cun il curaschi.

Be la raschun na sautava betg.

Ella aveva bavì sturn, s’enriclava uss e singluttava d’in cuntin: «Jau sun tuppa, jau sun tuppa!» –

Ella ha stuì sa render.

Ma ins ha sautà suravi sco sch’i na fiss stà nagut.

Jau taidlel la musica da saut.

Ella suna ina chantinella entitulada: «Il singul en la merda.»

Sortids tenor lingua, razza e naziun stattan ils mantuns in sper l’auter ed examineschan in l’auter tgi che saja il pli grond.

Merda! Tut be merda!

Engraschai cun tut!

Engraschai la terra, sinaquai ch’i creschia insatge!

Betg flurs, mabain paun!

Ma n’as adurai betg!

Betg la merda che vus avais maglià!

Z ed N

Jau avess bunamain emblidà mi’obligaziun: da seser davant in bargun senza dastgar fimar e da controllar la guardia.

Jau guard giuador: là fan els guardia.

Ost e vest, nord e sid.

Tut en urden.

Ma stop! Là capita bain insatge –

Sche tge pia?

En il nord.

Là discurra bain il post cun insatgi. Tgi è il post?

Igl è Z.

Cun tgi discurra el?

U èsi be la sumbriva d’in pign?

Na, quai n’è nagina sumbriva, quai è ina figura.

Uss resplenda il sulegl sin ella: igl è in giuven. In giuven ester.

Tge marscha là?

L’ester al para da dar insatge, alura è el svanì.

In curt mument na sa mova Z betg, el stat là tut airi.

Taidla el?

El guarda enturn precaut e tira alura ina brev or da giaglioffa. Ah, el ha survegnì ina brev!

El l’avra svelt e legia en il clerglina.

Tgi scriva a Z? –

La damaun arriva ed il primsergent s’infurmescha, sch’i ma saja dà en egl insatge suspectus. Jau di che jau n’haja remartgà nagut dal tut e che las guardias hajan fatg lur obligaziun.

Jau hai taschì areguard la brev, pertge che jau na sai gea betg anc, schebain questa brev stat en connex cun l’apparat da fotografar engulà. Quai sto anc sa sclerir e fin ch’i n’è betg cumprovà, na vi jau betg suspectar Z.

Sch’ins be pudess leger la brev!

Cur che nus entrain en il champ, ans retschaivan ils giuvens surstads. Cura che nus hajan bandunà il champ? «Amez la notg», smanzegna il primsergent, «e quai giond sidretg, ma da vossas guardias nagin che n’ans ha vis. Vus stuais star pli attents, pertge che tar ina guardia uschè miserabla ans portani anc davent l’entir champ, las buis, la bandiera e tut quai ch’ans ha manà nà qua!»

Alura lascha el sa metter en lingia ses regiment e dumonda schebain in haja remartgà insatge suspectus.

Nagin na s’annunzia.

Jau observ Z.

El stat là senza sa mover.

Tge stat pomai en la brev?

Uss l’ha el en giaglioffa, ma jau la vegn a leger, jau la stoss leger.

Al duai jau dumandar directamain?

Quai na faschess nagin senn. El vegniss a snegar tut, stgarpass alura la brev, la brischass, ed jau na la pudess mai pli leger. Forsa l’ha el gia destruì. E tgi era il giuven ester? In giuven che cumpara a las duas da la notg, en ina distanza d’ina ura dal vitg? U viva el sin il bain puril tar la veglia tschorva? Ma er en lez cas: i para adina pli evident ch’el sto tutgar tar la banda da laders. Tar il zerclim. È pia er Z zerclim? In delinquent?

Jau stoss leger la brev, stoss, stoss! La brev daventa plaunsieu in’idea fixa.

Bumm!

Oz sajettan els per l’emprima giada.

Bumm! Bumm! – Il suentermezdi vegn R tar mai.

El ha in giavisch.

«Signur magister», di el, «jau As supplitgesch da pudair durmir en in’autra tenda. Ils dus cun ils quals jau sun ensemen, fan tut il temp baruffa ch’ins na po strusch durmir!»

«Sche tgi èn quels dus?»

«N e Z.»

«Z?»

«Gea. Ma cumenzà ha adina N!»

«Ma fa ina giada vegnir quels dus!»

El va ed N arriva.

«Pertge ta stiras ti adina cun Z?»

«Perquai ch’el na ma lascha betg durmir. El ma dasda adina. Savens envida el amez la notg ina chandaila.»

«Pertge?»

«Perquai ch’el scriva sias tuppadads.»

«El scriva?»

«Gea.»

«Sche tge scriva el pia? Brevs?»

«Na. El scriva ses diari.

«Diari.»

«Gea. El è tup.»

«Pervi da quai na dovran ins betg esser tup.»

In’egliada destructiva ma tutga.

«Scriver diari è la tipica expressiun da la tipica survalitaziun da l’agen jau», di el.

«Quai po bain constar», respund jau precaut, pertge che jau na poss betg gist ma regurdar, schebain il radio n’ha betg gia derasà ina giada questa tuppadad.

«Z ha aposta prendì cun sai ina chascha, en quella serra el en ses diari.»

«Fa vegnir nà qua Z!»

N va e Z vegn.

«Pertge ta stiras ti adina cun N?»

«Perquai ch’el è in plebeian.»

Jau stun stut e stoss pensar als ritgs plebeians.

«Gea», di Z, «el na supporta numnadamain betg ch’ins reflectescha davart sasez. Quai al fa vegnir vilà. Jau scriv numnadamain diari e quel giascha en la chascha; tschel di ha el vulì destruir quella, perquai al zup jau uss adina. Durant il di en il satg da durmir, la notg al tegn jau enta maun.»

Jau al observ.

Ed al dumond plaunsieu: «E nua è tes diari, cur che ti has da far guardia?»

Nagina reacziun en sia fatscha.

«Puspè en il satg da durmir», respunda el.

«Ed en quest cudesch scrivas ti tut quai che capita?»

«Gea.»

«Quai che ti audas, vesas? Tut?»

El vegn cotschen.

«Gea», di el da bass.

Al duai jau dumandar uss tgi ch’al haja scrit la brev e tge che saja scrit en quella? Na. Pertge che jau sun gia fermamain decis da leger il diari.

El va ed jau al guard suenter.

El reflectescha davart sasez, ha el ditg.

Jau vegn a leger ses patratgs. Il diari da Z.

Adam ed Eva

Pauc suenter las quatter è il regiment puspè marschà davent. Schizunt il ‹persunal da cuschina› ha stuì esser da la partida, pertge ch’il primsergent vuleva explitgar a tuts co ch’ins sa chava en la terra e nua che quella è adattada il meglier per foss da protecziun e refugis. Dapi ch’el va zop explitgescha el pli gugent.

Nagin n’è pia restà enavos en il champ auter che jau. Apaina ch’il regiment è svanì en il guaud, sun jau entrà en la tenda, en la quala Z durmiva cun N e R. En la tenda avevi trais satgs da durmir. Sin quel a sanestra avevi ina brev. Na, quel n’eri betg. «Signur Otto N» steva sin la busta, «Speditur: dunna Elisabeth N» – la dunna dal maister pasterner. Jau n’hai betg pudì resister, tge pudeva la mamma bain scriver a ses mattet?

Ella ha scrit: «Mes char Otto, grazia per tia charta postala. I legra mai e bab fitg che ti ta sentas bain. Fa be vinavant uschia. Ma fa attenziun da tes chaltschiels sinaquai che quels na vegnian betg puspè scumbigliads! En dus dis vegnis vus pia gia a sajettar? Dieu, co ch’il temp passa! Bab ta lascha dir che ti duais pensar ad el tar tes emprim sajet, pertge ch’el era il meglier tiradur da sia cumpagnia. Pensa be, Mandi è mort ier. Stersas sigliva el anc enturn allegher en sia chascha e tschivlottava per noss plaschair. Ed oz era el stagn mort. Jau na sai betg, i furia ina malsogna da canarins. Las chommas aveva il poveret stendì or, jau al hai brischà en platta da fieu. Ier avain nus gì in grondius dies-chavriel cun giglidras. Nus avain pensà a tai. Ta pavlani er en urden? Bab ta lascha salidar cordialmain, ti al duais be adina rapportar vinavant, schebain il magister na fa betg puspè da questas remartgas sco davart ils nairs. Na lascha betg luc! Bab al rumpa la tatona! I ta salida e ta bitscha, mes char Otto, tia chara mamma.»

En il satg da durmir daspera n’era zuppà nagut. Qua durmiva pia R. Alura sto la chascha sa chattar en il terz.

Là era ella er.

Igl era ina chascha da tola blaua cun in simpel marschlos.

Ella era serrada. Jau hai empruvà d’avrir il marschlos cun in toc fildarom.

Quai ha funcziunà senza problems.

En la chascha sa chattavan brevs, chartas postalas ed in cudesch lià en verd – ‹Mes diari› steva là en letras dad aur.

Jau al hai avert.

«Sin Nadal da tia mamma.»

Tgi era la mamma da Z? Jau crai la vaiva d’in funcziunari ni uschia.

Alura èn suandadas las emprimas endataziuns, insatge d’in pignol da Nadal – jau hai sfeglià vinavant, nus essan gia suenter Pasca. A l’entschatta ha el scrit mintga di, alura mo mintga segund, terz, alura mo mintga tschintgavel, sisavel e qua, qua sa chatta la brev!

Igl è propi quella! Ina busta smugliada, senz’adressa, senza marca!

Svelt! Tge stat scrit?!

«Na sai betg vegnir oz, vegn damaun a las duas – Eva.»

Quai era tut.

Tgi è Eva.

Jau sai be tgi che Adam è.

Adam è Z.

Ed jau legel il diari:

«Mesemna

Ier essan nus arrivads en il champ. Nus essan tuts fitg leds da quai. Uss èsi la saira, ier na sun jau betg vegnì da scriver, perquai che nus eran tuts fitg stanchels dal construir las tendas. Nus avain er ina bandiera. Il primsergent è in vegl tabalori, el na remartga betg cur che nus al riain or. Nus marschain pli svelt che el. Il magister vesain nus per fortuna be darar. El na s’occupa er betg da nus. El fa adina ina tschera ascha. N è er in tabalori. Uss sbragia el gia la segunda giada che jau duaja stizzar la chandaila, ma quai na fatsch jau betg, uschiglio na vegn jau insumma betg da scriver diari, ed jau vi tuttina avair ina regurdientscha per la vita. Oz suentermezdi avain nus fatg in grond marsch, fin si sut las muntognas. Sin via essan nus vegnids sper grippa vi, en la quala igl ha bleras taunas. Cun ina giada ha il primsergent cumandà d’avanzar a moda sparpagliada tras il chagliom cunter in inimi fingì ch’era sa zuppà cun grevas mitraglias sin in’autezza. Nus essan ids in ord l’auter ed en il spessom n’hai jau tuttenina vis nagin pli ni a dretga ni a sanestra. Jau aveva pers la via ed era separà dals auters. Tuttenina ma chattava jau puspè davant in grip cun ina tauna, jau crai che jau era ì en rudè. Cun ina giada steva ina giuvna davant mai. Ella aveva chavels brin blonds e purtava ina blusa rosa. Jau sun ma dumandà danunder ch’ella vegnia e tge ch’ella fetschia insumma qua. Ella ha vulì savair tgi che jau saja. Jau hai dà resposta. Dus mattatschs eran anc cun ella, omadus a pe blut e sdratschads. In purtava in paun enta maun, l’auter ina vasa. Els han guardà sin mai a moda ostila. La giuvna ha ditg ad els dad ir a chasa, ella ma mussia be anc la via or dal chagliom. Jau era fitg led da quai ed ella m’ha accumpagnà viador. Jau l’hai dumandà nua ch’ella abiteschia ed ella ha ditg davos la grippa. Ma sin la charta militara che jau aveva na steva là nagina chasa ed insumma nagliur en questa cuntrada. La charta n’è betg correcta, ha ella ditg. Uschia essan nus vegnids a l’ur dal spessom ed jau hai pudì vesair en gronda distanza il champ da tendas. Qua è ella sa fermada e m’ha ditg ch’ella stoppia uss returnar ed ella ma dettia ina buna sche jau empermettia da dir a nagin d’avair entupà ella qua. Pertge?, hai jau dumandà. Perquai ch’ella na veglia betg quai, ha ella ditg. Va en urden, hai jau ditg, ed ella m’ha dà ina buna sin la vista. Quai na vala betg, hai jau ditg, ina buna vala be sin la bucca. Ella m’ha dà ina buna sin la bucca e chatschà viaden la lieunga. Jau hai ditg ch’ella saja ina portga e tge ch’ella fetschia cun la lieunga? Qua ha ella ris e puspè ma dà ina tala buna. Jau hai stuschà davent ella. Qua ha ella auzà si in crap e bittà quel suenter mai. Sche quel avess tutgà mes chau, fiss jau mort. Jau l’hai ditg quai. Ella ha ditg che quai la fiss stà tuttina. Alura pendessani tai, hai jau ditg. Gliez fani en tutta cas, ha ella respundì. Quai tut ha cumenzà a daventar fitg sul. Ella ha ditg che jau duaja vegnir fitg datiers dad ella. Jau n’hai betg vulì far da chajachautschas e sun ì. Qua m’ha ella dalunga tschiffà e danovamain chatschà sia lieunga en bucca. Jau sun vegnì grit, hai tschiffà in rom e dà sin ella. Jau l’hai tutgà si dies e sin ils givels, ma betg sin il chau. Ella n’ha fatg betg tun ed è dada ensemen. Qua giascheva ella. Jau hai piglià ina terribla tema, pertge che jau hai pensà ch’ella saja forsa morta. Jau sun m’avischinà e l’hai tutgà cun il rom. Ella n’è betg sa muvida. Sch’ella è morta, hai jau pensà, la lasch jau giaschair là e fatsch sco sch’i na fiss capità nagut. Jau vuleva gia m’absentar, ma qua hai jau remartgà ch’ella simulava. Ella ma tschegnava numnadamain suenter. Jau sun svelt puspè m’avischinà. Gea, ella n’era betg morta. Jau hai numnadamain gia vis blers morts e quels vesan or tut auter. Gia cun set onns hai jau vis in policist mort e quatter lavurants morts durant ina chauma. Spetga be, hai jau pensà, ti ma vuls be far tema, ma jau ta vi schon far star si – jau hai tschiffà precaut sut la rassa ed hai cun ina giada auzà si quella. Ella na purtava naginas chautschas. Ella na sa muventava però anc adina betg ed en mai èn sa dasdads da tuttas sorts sentiments. Ma cun ina giada è ella siglida si e m’ha stratg selvadiamain giu tar sai. Jau enconusch gia quai. Nus avain fatg l’amur. Gist daspera era in immens furmicler. E lura l’hai jau empermess che jau na vegnia a dir a nagin d’avair entupà ella. Ella è currida davent ed jau hai tut emblidà da dumandar ella co ch’ella haja num.

Gievgia

Nus avain tschentà si guardias pervi da las bandas da laders. N sbragia gia puspè che jau duaja stizzar la chandaila. Sch’el sbragia anc ina giada, al dun jau ina giu per il grugn. – Uss al hai jau dà ina craismada. El n’ha betg dà enavos. Il tup R ha sbragì sco sch’el avess survegnì ina, quest buglialatg! Jau ma vilent be che jau n’hai betg fatg giu cun la giuvna. Jau l’avess gugent puspè vis e discurrì cun ella. Jau l’hai sentì oz avantmezdi sut mai, cur ch’il primsergent ha cumandà «Si!» e «Giu!». Jau stoss pensar tut il temp vi dad ella. Be sia lieunga n’hai jau betg gugent. Ma ella ha ditg che quai saja ina chaussa da s’endisar. Sco tar l’ir cun auto da charrar svelt. Tge sentiment è quai be, l’amur! Jau crai a moda sumeglianta stoi esser cur ch’ins sgola. Ma sgular è franc anc pli bel. Jau na sai betg, jau vuless ch’ella giaschess uss sper mai. Sch’ella be fiss qua, jau sun uschè sulet. Pervi da mai duaja ella er chatschar la lieunga en bucca.

Venderdi

Puschmaun vegnin nus a sajettar, finalmain! Oz suentermezdi hai jau gì baruffa cun N, jau al maz anc insacura. R hai er tutgà, ma tge curra quest idiot er tranteren! Ma quai ma po esser tut tuttina, jau pens be ad ella ed oz anc pli ferm. Pertge che questa notg è ella vegnida. Tuttenina, cur che jau fascheva guardia. L’emprim hai jau tschiffà ina terribla tema, alura sun jau ma legra fitg e sun ma turpegià che jau hai piglià tema. Ma per fortuna n’ha ella remartgà nagut! Ella savurava uschè bain, da parfum. Jau l’hai dumandà danunder ch’ella haja quel? Ella ha ditg da la drogaria en il vitg. Quel sto esser stà char, hai jau ditg. O na, ha ella ditg, el n’ha custà nagut. Alura m’ha ella puspè embratschà e nus essan puspè stads ensemen. Durant m’ha ella dumandà, tge faschain nus uss? Jau hai ditg che nus ans amian. Schebain nus ans vegnian anc ad amar bleras giadas, ha ella dumandà. Gea, hai jau ditg, anc fitg bleras giadas. Sch’ella na saja betg ina giuvna lavagada? Na, co ch’ella possia be dir insatge uschia! Perquai ch’ella giaschia enturn cun mai la notg. Nagina giuvna n’è sontga, hai jau ditg. Tuttenina hai jau vis ina larma sin sia vista, la glina la glischava en fatscha. Pertge bragias? Ed ella ha ditg perquai che tut saja uschè somber. Sche tge pia? Ed ella m’ha dumandà sche jau la charezzia er sch’ella saja in’olma persa? Tge è quai? Ed ella ha ditg ch’ella n’haja nagins geniturs e saja daventada cun dudesch ina fantschella, ma il patrun-chasa la saja adina currì suenter, ed ella saja sa dustada, e qua haja ella engulà ina giada daners per pudair currer davent, perquai che la patruna l’haja adina dà enturn las ureglias pervi dal patrun e qua saja ella vegnida en ina chasa da correcziun, ma da là saja ella fugida ed uss vivia ella en ina tauna ed engolia tut quai che la vegnia per mauns. Quatter mattatschs dal vitg che na vulevan betg pli colurar poppas sajan er da la partida, ma ella saja la veglia e la manadra. Ma jau na dastgia dir a nagin ch’ella saja ina da quellas, pertge che uschiglio vegnia ella puspè en ina chasa da correcziun. Ed jau sun propi stà mal per ella ed hai sentì tuttenina che jau hai in’olma. Ed jau hai ditg quai ad ella ed ella m’ha ditg, gea, uss sentia ella medemamain d’avair in’olma. Jau na la dastgia però betg malchapir sch’i vegnia uss, ch’ella saja qua cun mai, engulà insatge en il champ. Jau hai ditg che jau na la vegnia mai a malchapir, mo a mai na dastgia ella engular nagut, pertge che nus tutgian ensemen. Alura avain nus stuì ans separar, pertge che la guardia dueva bainbaud vegnir midada. Damaun ans scuntrain nus puspè. Jau sai uss, co ch’ella ha num. Eva.

Sonda

Oz hai dà ina grond’agitaziun, pertge che ad L è vegnì engulà ses apparat da fotografar. El merita quai! Ses bab ha trais fabricas, e la povra Eva sto viver en ina tauna. Tge vegn ella a far l’enviern? N sbragia gia puspè pervi da la glisch. Jau al vegn anc a sturnir.

Jau na poss strusch spetgar la notg fin ch’ella arriva! Jau vuless viver cun ella en ina tenda, ma senza champ, tut persul! Be cun ella! Dal champ n’hai jau nagin plaschair pli. Tut quai n’è nagut.

O Eva, jau vegn adina ad esser qua per tai! Ti na vegns en nagina chasa da correcziun pli, en nagina pli, quai t’engir jau! Jau ta vegn adina a proteger! N sbragia ch’el vegnia a far ir en tocca mia chascha. Pauper tai sche ti gughegias da far quai! Pertge che qua èn cuntegnids mes secrets ils pli intims che na van tiers a nagin nagut. Mintgin che tutga mia chascha, mora!»

Condemnà

«Mintgin che tutga mia chascha, mora!»

Jau legel questa frasa duas giadas e stoss surrir.

Popparias!

Ed jau vuless pensar a quai che jau hai legì, ma jau na vegn betg da far quai. Nà da l’ur dal guaud resuna la trumbetta, jau stoss far prescha, il regiment s’avischina. Svelt met jau puspè enavos il diari en la chascha e vi serrar quella. Jau main vi e na il fildarom. Adumbatten! Ella na sa lascha betg pli serrar, jau hai ruinà il marschlos – tge far?

Els vegnan bainprest ad esser qua. Jau zup la chascha averta en il satg da durmir e bandun la tenda. Jau n’hai gì nagin’autra letga. Uss arriva il regiment.

En la quarta retscha marscha Z.

Ti has pia ina giuvna ed ella sa numna Eva. E ti sas che ti’amur engola. Ma ti engiras tuttina d’adina proteger ella.

Jau stoss puspè surrir. Popparias, terriblas popparias!

Uss sa ferma il regiment e tuts en relaschads.

Uss enconusch jau tes secrets ils pli intims. Pens jau, ma tuttenina na poss jau betg pli surrir. Pertge che jau ves il procuratur public. El sfeglia en sias actas. L’accusaziun sa cloma enguladitsch e favurisaziun. Betg be Eva, er Adam ha da sa responsar. Ins stuess dalunga metter a ferm Z.

Jau vi dir quai al primsergent e ma metter en contact cun la schandarmaria. U duai jau l’emprim discurrer sulet cun Z?

Uss stat el vi là sper las chazzettas e s’infurmescha tge ch’i dat da mangiar. L vegn a sgular da la scola, e la giuvna sto returnar en la chasa da correcziun.

Omadus vegnan empraschunads.

Adia avegnir, char Z!

Sur l’amur èn gia sa stgarpitschads pli gronds signurs, sur l’amur ch’è er necessaria da natira ed oramai vulida da Dieu. Ed jau aud puspè il prer: «Il pli terribel sin terra è Dieu.» Ed jau aud in terribel fracass, sbragir e stgadanar. Tut che sa precipitescha vers ina tenda.

Igl è la tenda cun la chascha. Z ed N sa dattan, ins als vegn strusch da trair dapart.

N è cotschen, sang curra or da sia bucca.

Z è alv.

«N ha rut si sia chascha!», cloma il primsergent en mia direcziun.

«Na», sbragia N. «Jau n’hai fatg nagut, jau betg!»

«Tgi uschiglio?!», sbragia Z. «Schai sez, signur magister, tgi pudess uschiglio avair fatg quai?!»

«Manzegna, manzegna!»

«El l’ha rut si e nagin auter! El m’aveva gea smanatschà ch’el la vegnia a far ir en tocca!»

«Ma jau n’hai betg fatg quai!»

«Ruaus!», sbragia cun ina giada il primsergent.

Igl è tut quiet.

Z na lascha betg or dals egls N.

Mintgin che tutga sia chascha, mora, ma vai tuttenina tras il chau.

Senza vulair guard jau siador.

Ma il tschiel è miaivel.

Jau sent che Z pudess mazzar N.

Er N para da sentir quai. Embarassà sa volva el vers mai.

«Signur magister, jau vi durmir en in’autra tenda.»

«Bun.»

«Jau n’al hai propi betg legì, ses diari. Ma gidai, signur magister!»

«Jau ta vi gidar». Uss ma guarda Z. Ti na sas betg gidar, di si’egliada.

Jau sai, jau hai condemnà N.

Ma jau vuleva gea be savair, schebain Z gieva cun ils laders, ed jau n’al vuleva betg suspectar da levsenn, perquai hai jau rut si la chascha.

Pertge pomai na di jau betg che jau haja avert il diari?

Na, uss betg! Betg qua davant tuts! Ma jau vegn a trair a strada la chaussa. Franc! Mo betg davant tuts, jau ma turpegel! Persul vegn jau a discurrer cun el. Dad um tar um! Ed jau vi er discurrer cun la giuvna, questa notg, cur ch’el sa scuntra cun ella. Jau vegn a dir ad ella ch’ella na duaja po betg pli sa mussar qua, ed a quest tup Z vi jau lavar endretg il chau – ed alura vi jau laschar per bun! Basta!

Sco in utschè da rapina gira la culpa sur noss chaus. Ella ans tschiffa andetgamain.

Ma jau vegn a declerar N per nunculpant.

El n’ha gea er propi fatg nagut.

Ed jau vegn a far grazia cun Z. Ed er cun la giuvna. Jau na ma lasch betg condemnar senza culpa! Gea, Dieu è terribel, ma jau vegn a tegnair cunter. Cun mia libra voluntad.

A tegnair cunter tge che jau poss.

Jau ans vegn a spendrar tuts ensemen.

E durant che jau ponderesch tut quai, sent jau ch’insatgi ma fixescha.

Igl è T.

Jau ma ves penetrà da dus egls clers, radunds, senza nagina glischur.

Il pesch!, passi tras mai sco in chametg.

El guarda anc adina sin mai, precis sco lezza giada tar la sepultura dal pitschen W.

El surri quiet, da surengiu, beffegiant.

Sa el che jau hai rut si la chascha?

L’um en la glina

Lez di na vuleva prender nagina fin. Finalmain è il sulegl ì da rendì. La saira è arrivada ed jau hai spetgà sin la notg. La notg è arrivada ed jau sun ma schluità or dal champ. Il primsergent runcava gia, nagin na m’ha observà. Bain steva la glina plaina anc vi dal tschiel, ma nà dal vest passavan sperasvi nivels stgirs. Adina puspè vegnivi stgiraglia ed adina pli ditg duravi fin che la glisch d’argient returnava.

Là nua ch’il guaud tutga bunamain las tendas, là vegn el a far guardia, il Z. Là seseva jau uss davos ina planta. Jau al veseva precis, il post.

Igl era G.

El gieva in pau vi e nà.

Survart filavan ils nivels, sutvart pareva tut da durmir.

Si là furiava in orcan, giu qua na sa muventava nagut.

Be qua e là in rom che schluppegiava.

Alura è G sa fermà ed ha guardà en il guaud.

Jau al guardava en ils egls, ma el na ma pudeva betg vesair. Ha el tema?

En il guaud gira adina insatge, surtut durant la notg.

Il temp è passà. Uss arriva Z.

El salida G e lez s’allontanescha.

Z resta enavos persul.

El spia sin tuttas varts e guarda alura si tar la glina.

En la glina hai in um, ma vegn tuttenina endament, quel sesa sin la farcla, fima sia pipa e na s’empatscha da nagut. Be mintgatant spida el giu sin nus. Forsa ha el raschun.

Vers las duas e mesa è finalmain cumparida la giuvna, e quai uschè bufatg che jau l’hai pir remartgà cur ch’ella steva gia sper el.

Danunder era ella vegnida?

Ella è simplamain stada là.

Uss embratscha ella el, ed el embratscha ella.

Els sa bitschan.

La giuvna stat cun il dies encunter mai ed jau n’al ves betg. Ella sto esser pli gronda che el –

Uss vegn jau ad ir vi a discurrer cun els. Jau stun si bufatg per ch’els na m’audian betg. Uschiglio ma curra la giuvna davent.

Ed jau vi gea er discurrer cun ella.

Els sa bitschan anc adina.

Igl è zerclim che sto vegnir sragischà, ma vai tuttenina tras il chau.

Jau ves ina veglia tschorva che stgarpitscha e croda.

E l’entir temp stoss jau pensar a la giuvna, co ch’ella sa stenda e guarda sur la saiv viva.

Ella sto avair in bel dies.

Jau vuless vesair ses egls –

Qua arriva in nivel e tut vegn stgir.

El n’è betg grond, il nivel, pertge ch’el ha in ur d’argient. Apaina che la glina cumpara puspè vom jau vi. Uss glischa ella puspè, la glina.

La giuvna è niva.

El stat en schanuglias davent ella.

Ella è fitg alva.

Jau spetg.

Ella ma plascha adina meglier.

Va vi! Di che ti hajas rut si la chascha! Ti, betg N! Va vi, va!

Jau na vom betg vi.

Uss sesa el sin in mutagl ed ella sesa sin sias schanuglias.

Ella ha bellezza chommas.

Va vi!

Gea, immediat –

Uss arrivan novs nivels, pli stgirs, pli gronds. Quels n’han nagin ur d’argient pli e cuvran la terra dal tuttafatg. Il tschiel è davent, jau na ves nagut pli.

Jau taidlel, ma aud be ad ir pass tras il guaud. Jau retegn il flad.

Tgi va?

U èsi be il stemprà da sisura?

Jau na ma ves mez betg pli.

Nua essas vus, Adam ed Eva?

En voss agen suaditsch duessas vus gudagnar voss paun, ma quai n’as vegn gnanc endament. Eva engola in apparat da fotografar, ed Adam serra omadus egls enstagl da far guardia. –

Jau al vegn a dir damaun, a quest Z, damaun marvegl, che jau saja stà quel ch’haja rut si sia chascha. Damaun na ma lasch jau retegnair da nagut!

E sch’il bun Dieu ma trametta milli giuvnas nivas! –

La notg prenda pli e pli suramaun.

Ella ma tegna ferm, stgira e mitta.

Uss vi jau returnar.

Plaunsieu ma palp jau enavant –

Mes maun stendì frunta sin ina planta. Jau la guntgesch.

Jau palp vinavant – qua, tut spaventà tir jau enavos il maun!

Tge era quai?!

Mes cor stat airi.

Jau vuless sbragir tut dad aut – ma jau ma retegn.

Tge era quai?!

Na, quai n’era nagina planta!

Cun il maun stendì hai jau tschiffà en ina fatscha. Jau tremblel.

Tgi stat qua davant mai?

Jau na ristg betg pli d’ir vinavant. Tgi è quai?!

U sun jau ma sbaglià?

Na, jau hai sentì memia bain il nas, ils lefs –

Jau ma tschent sin terra.

È la fatscha anc vi là?

Spetga, fin che la glisch returna!

Na ta mova betg! –

Sur ils nivels fima l’um en la glina.

I pluschigna.

Spida be sin mai, um en la glina!

Il penultim di

Finalmain fai cler, la damaun è qua.

Nagin na stat davant mai, nagina fatscha e nagut.

Jau ma schluit puspè enavos en il champ. Il primsergent giascha sin dies cun bucca averta. La plievgia splunta vi da la paraid. Pir uss sun jau stanchel. Durmir, durmir –

Cur che jau ma dasd, è il regiment gia davent. Apaina che Z è da return, vegn jau a dir ad el che jau saja stà quai e betg N.

Igl è il penultim di.

Damaun demontain nus nossas tendas e returnain en citad.

I daratga, be mintgatant lascha la plievgia suenter. En las vals giascha ina spessa brentina. Nus na duevan betg pli vesair las muntognas.

Da mezdi returna il regiment, ma betg cumplet.

N manca.

El vegnia ad esser sa pers, manegia il primsergent, ed el ans vegnia bain a chattar.

Jau stoss pensar a las taunas che Z menziunescha en ses diari e vegn malsegir.

Èsi tema?

Uss al stoss jau però dir dalunga co ch’i stat, igl è nairas uras!

Z sesa en sia tenda e scriva.

El è persul.

Cur ch’el ma vesa a vegnir, serra el svelt ses diari e ma guarda plain disfidanza.

«Ah, nus scrivain puspè noss diari», di jau ed emprov da surrir. El tascha e ma guarda be. Qua ves jau che ses mauns èn sgriflads.

El remartga che jau observ ils sgriffels, dat ina leva zaccudida e chatscha ils mauns en las giaglioffas.

«Schelas?», dumond jau e n’al lasch betg or dals egls.

El tascha anc adina, dat be dal chau ed in rir beffegiant va sur sia fatscha.

«Taidla», cumenz jau plaunsieu, «ti crais che N haja rut si tia chascha –»

«Jau na crai betg be», ma interrumpa el cun ina giada, «el ha er propi fatg quai.»

«Danunder vuls ti savair quai?»

«El sez m’ha ditg quai.»

Jau al guard pitgiv. El sez ha ditg quai?

Ma quai è nunpussaivel, el n’ha gea gnanc fatg quai!

Z ma guarda cun egliada examinanta, ma be in curt mument. Alura cuntinuescha el: «El m’ha tradì oz avantmezdi d’avair avert la chascha. Cun in fildarom, ma alura n’è el betg pli stà bun da serrar quella, pertge ch’el ha ruinà il marschlos.»

«E?»

«Ed el m’ha dumandà da perdunar, ed jau al hai perdunà.»

«Perdunà?»

«Gea.»

A moda apatica guarda el en il lontan. Jau na sai betg pli tge pensar, ed a mai vegn puspè endament: «Mintgin che tutga mia chascha, mora!»

Narradads!

«Sas ti nua che N sa chatta uss?», dumond jau tuttenina. El resta tut quiet.

«Danunder duess jau savair quai? Franc è el sa pers. A mai è quai er gia capità» – el stat si ed i fa l’impressiun ch’el na veglia betg pli discurrer vinavant.

Qua remartgesch jau che ses tschop è stgarpà.

Duai jau dir ad el ch’el dia manzegnas? Che N n’al haja mai e pli mai pudì confessar quai, damai che jau, jau hai gea legì ses diari –

Ma pertge di Z manzegnas?

Na, jau na dastg gnanc pensar a quai! –

Pertge pomai n’al hai jau betg infurmà immediat, ier cur ch’el ha patangà N! Perquai che jau ma turpegiava da confessar davant mes signurs scolars d’avair rut si zuppadamain cun in fildarom ina chascha, er sche quai è capità cun las meglras intenziuns – chapaivel, chapaivel! Ma pertge hai jau be durmì giu oz en damaun?! Precis, jau sun gea sesì la notg en il guaud e n’hai betg avert la bucca! Ed uss, uss na gidassi betg bler sche jau l’avriss. Igl è memia tard.

Igl è vair, er jau sun la culpa.

Er jau sun il crap, sur il qual el è stgarpitschà, il foss, en il qual el è crudà, il grip dal qual el è siglì – Pertge na m’ha nagin clamà oz en damaun?! Jau na ma vuleva betg laschar condemnar senza culpa ed hai durmì enstagl da ma defender. Cun mia libra voluntad vuleva jau trair in gross stritg tras in quint, ma quest quint era gia daditg pajà.

Jau ans vuleva spendrar tuts, ma nus eran gia najads. En la mar perpetna da la culpa.

Ma a tgi sa lascha dar la culpa ch’il marschlos è rut. Che quel na sa laschava betg pli serrar?

Tuttina sche avert ni serra, jau avess stuì discurrer! Ils trutgs da la culpa sa tutgan, sa cruschan, sa chavistreschan.

In labirint – cun spievels defurmants. Travasch da fiera!

Be entrai, mias damas e mes signurs!

Faschai penetienza per la culpa da voss’existenza! Mo nagina tema, igl è memia tard! – Il suentermezdi essan nus tuts ids a tschertgar N. Nus avain tschertgà minuziusamain l’entira cuntrada, avain clamà «N!» e puspè «N!», ma senza survegnir resposta. Jau n’hai er spetgà nagina.

I fascheva gia di, cur che nus essan returnads. Bletschs tras e tras, mez schelads.

«Sch’i plova vinavant uschia», blastemma il primsergent, «datti anc in veritabel diluvi!»

Ed a mai è puspè vegnì endament: cur ch’igl aveva chalà da plover e las auas dal diluvi eran tschessadas, ha il Segner ditg: ‹Jau na vi da qua davent betg pli punir la terra pervi dals umans.›

E puspè ma dumond jau: ha il Segner tegnì si’empermischun? I plova adina pli fitg.

«Nus stuain annunziar a la schandarmaria che N è sparì.»

«Damaun.»

«Jau n’As chapesch betg, signur magister, che Vus essas uschè ruassaivel.»

«Jau pens ch’el saja sa pers, ins sa perda gea tgunsch, e forsa stat el sur notg insanua sin in bain puril.»

«En lezza cuntrada n’hai nagins bains purils, be taunas.»

Jau auz ils egls. Il pled m’ha puspè dà ina frida.

«Lain sperar», ha il primsergent cuntinuà, «ch’el sesa en ina tauna e ch’el na s’ha rut nagut.»

Gea, lain sperar. –

Tuttenina dumond jau il primsergent: «Pertge na m’avais betg sveglià oz en damaun?»

«Betg sveglià?» El ri. «D’in cuntin As hai empruvà da svegliar, ma Vus giaschevas là sco sch’il diavel fiss vegnì ad As prender!»

Pelvaira, Dieu è il pli terribel ch’i dat sin quest mund.

L’ultim di

L’ultim di da nossa vita da champ è Dieu arrivà.

Jau spetgava gia sin el.

Il primsergent ed ils giuvens eran gist londervi da demontar las tendas, cur ch’el è vegnì.

Ses cumparair è stà terribel. Il primsergent ha dalunga stuì seser giu, uschè mal è el sa sentì. Ils giuvens èn stads enturn schoccads, mez paralisads. Be plaunsieu han els cumenzà a sa mover puspè, e quai adina pli agitads.

Be Z na sa muveva strusch.

El guardava giun plaun e gieva si e giu. Ma be intgins meters. Adina vi e nà.

Alura tut che ha sbragì in tranter l’auter, uschia m’hai almain parì.

Be Z è restà senza dir pled.

Tge era capità?

Dus lavurants da guaud eran cumparids en il champ, dus taglialaina cun satgados, resgia e segir. Els han rapportà d’avair chattà in giuven. Els avevan cun sai ses attestat.

Igl era N.

El giascheva en vischinanza da las taunas en in foss, betg lunsch dal cleragl. Cun ina plaja averta vi dal chau. In crap al stueva avair tutgà, ubain ina frida cun in object mit.

En tutta cas era el mort e pli che mort.

Ins al ha sturnì, han ditg ils lavurers da guaud. Jau sun descendì ensemen cun ils lavurers da guaud en il vitg. Tar la schandarmaria. Nus essan bunamain currids. Dieu è restà enavos. Ils schandarms han telefonà cun il procuratur public en la proxima citad, ed jau hai telegrafà a mes directur. La polizia criminala è arrivada ed è sa rendida al lieu dal delict.

Là giascheva N en il foss.

El giascheva sin il venter.

Uss è el vegnì fotografà.

Ils signurs han tschertgà minuziusamain en il conturn. Propi fitg minuziusamain. Els han tschertgà l’instrument dal mazzament ed eventuals fastizs.

Els han scuvert che N n’era betg vegnì sturnì en lez foss, mabain ca. ventg meters davent. Ins veseva cleramain il fastiz co ch’el era vegnì runà en il foss per che nagin n’al chattia. Ed els han er chattà l’instrument dal mazzament. In crap giz cun tatgs da sang. Er in rispli han els chattà ed in cumpass.

Il medi ha constatà ch’il crap stueva avair tutgà cun tutta forza da pitschna distanza il chau da N. E quai en moda perfida, da davos.

Era N en fugia?

Avant il malfatg stueva numnadamain avair gì lieu in terribel cumbat, pertge che ses tschop era stgarpà. E ses mauns sgriflads.

Cur che la polizia criminala è arrivada en il champ, hai jau dalunga vis Z. El seseva in pau da la vart. Er ses tschop era stgarpà, m’èsi ì tras il chau, e ses mauns èn sgriflads.

Ma jau vegn a ma pertgirar da discurrer da quai! Mes tschop n’ha bain nagin stgarp e mes mauns èn senza sgriffels, ma tuttina sun er jau la culpa da quai! –

Ils signurs ans han interrogà.

Nagin da nus na saveva co ch’il crim era succedì.

Cur ch’il procuratur public m’ha dumandà: «Avais Vus in suspect?» – qua hai jau puspè vis Dieu. El è sortì da la tenda nua che Z durmiva ed aveva il diari enta maun.

Uss ha el discurrì cun R e betg pli laschà or dals egls Z.

Il pitschen R na pareva betg da vesair Dieu, be d’udir. Adina pli gronds èn ses egls vegnids, sco sch’el guardass en in nov pajais.

Qua hai jau puspè udì il procuratur public: «Schai tuttina insatge! N’avais Vus nagin suspect?»

«Na.»

«Signur procuratur public», sbragia tuttenina R sa stumplond enavant, «Z ed N han adina fatg baruffa! N ha numnadamain legì il diari da Z, e perquai era el l’inimi mortal da quel – Z scriva numnadamain in diari, quel sa chatta en ina chascha da tola blaua!» Tuts guardan sin Z.

Quel stat là cun chau sbassà. Ins na po betg vesair sia fatscha. È quella alva u cotschna? Plaunsieu vegn el enavant. El sa ferma davant il procuratur public.

I vegn fitg quiet.

«Gea», di el sut vusch, «jau sun quel che Vus tschertgais.»

El bragia.

Jau bit in’egliada sin Dieu.

Quel surri.

Pertge?

E durant che jau ma dumond quai, n’al ves jau betg pli.

El è puspè davent.

Ils collavuraturs

Damaun cumenza il process.

Jau ses sin la terrassa d’in café e legel las gasettas. I fa frestg la saira, pertge ch’igl è gia atun.

Gia dapi blers dis rapportan las gasettas da la sensaziun vegninta. Intginas sut il titel ‹Process d’omicidi Z›, autras sut il titel ‹Process d’omicidi N›. I vegnan fatgas da tuttas sorts ponderaziuns, preschentà skizzas, cumpareglià cun auters cas criminals cun giuvenils en il center, i vegn discurrì da la giuventetgna en general ed insumma, profetisà, siglì d’ina chaussa a l’autra, ma a la fin tuttina adina puspè chattà enavos insaco tar l’unfrenda N e ses assassin Z.

Oz en damaun è vegnì tar mai in collavuratur a far in’intervista. En la gasetta da la saira sto quai gia esser cumparì. Jau tschertg il fegl. El m’ha schizunt fotografà. Gea, qua è mia fotografia. Hm, jau n’avess bunamain betg enconuschì mai. Atgnamain gnanc uschè mal. E sut il maletg stat scrit: «Tge di il magister?»

Gea, tge di jau?

«In da noss collavuraturs ha visità oz avantmezdi en il gimnasi da la citad il magister ch’aveva gì da survegliar a ses temp la primavaira lez champ da tendas nua che dueva avair lieu lezza tragedia fatala tranter giuvenils. Il magister ha ditg ch’i saja per el anc adina dal tuttafatg inexplitgabel. Z saja adina stà in scolar sveglià ed ad el, il magister, na sajan mai dadas en egl anormalitads da caracter nundir defects u instincts criminals. Noss collavuratur ha tschentà al magister la greva dumonda, schebain il malfatg haja forsa sias ragischs en ina tscherta crivadad da la giuventetgna d’ozendi, quai ch’il magister ha però contestà strictamain. La giuventetgna d’ozendi, ha el manegià, na saja tuttavia betg daventada criva, anzi saja quella grazia al restabiliment general, ordvart conscienziusa, sacrifitganta ed absolutamain naziunala. Quest mazzament saja in cas singul ordvart deplorabel, in regress en ils menders temps liberalistics. Uss tutga il scalin da scola, la pausa è a fin, il magister prenda cumià. El sa renda en la classa a furmar dad olmas giuvnas, avertas cumpatriots prezius. Dieu saja ludà è il cas Z be in’excepziun, l’erupziun singulara d’in individualissem criminal!»

A mia intervista è suandada ina cun il primsergent. Er ses purtret è en la gasetta, ma uschia ha el vesì or avant trent’onns. In losch cumpogn.

E tge di il primsergent? «Noss collavuratur ha er visità il manader da la scolaziun militara da lezza giada. Quel ha retschet noss collavuratur a moda ordvart cordiala, ma tuttina sidretg sco ch’i descha per in vegl schuldà ch’è anc adina frestg. Tenor ses avis deriva il malfatg d’ina mancanza da disciplina. Detagliadamain ha el descrit co che saja sa preschentada la bara da l’assassinà cur ch’ins haja chattà quella. El sez aveva prendì part da l’entira guerra mundiala, ma n’haja mai vis ina plaja uschè sgarschaivla. Cun ils pleds ‹Sco vegl schuldà sun jau per la pasch›, ha el terminà ses discurs ordvart instructiv.»

«Noss collavuratur ha er visità la presidenta da l’associaziun cunter uffants negligids, dunna maister spazzachamin K. La presidenta ha deplorà il schabetg or da ses pli profund intern. Ella dormia gia dapi dis betg pli, siemis visiunaris turmentan la dunna meritaivla. Tenor si’opiniun fissi nairas uras che las instanzas decisivas erigissan finalmain novas chasas da correcziun en vista a la miseria sociala.»

Jau sfegl vinavant. Ah, tgi è quai pomai? Geabain, igl è il maister pasterner N, il bab dal mort! Ed er da sia consorta hai ina fotografia, dunna Elisabeth N, nata S.

«Vossa dumonda», di il maister pasterner al collavuratur, «vi jau gugent respunder. La dretgira incorruptibla vegn a stuair eruir, schebain noss pover Otto n’è betg forsa tuttina daventà l’unfrenda dal levsenn imperdunabel dal post da surveglianza, jau pens uss sulettamain al magister e tuttavia betg al manader da la scolaziun militara. Justitia fundamentum regnorum. Insumma stoppia il persunal d’instrucziun vegnir zavrà ina giada, i buglia là anc adina d’inimis dal stadi zuppentads. Sper Philippi ans vesain nus puspè!»

E la dunna dal maister pasterner ha manegià: «Ottochen era mes sulegl. Uss hai jau oramai be pli mes um. Ma Ottochen ed jau, nus essan adina en contact spiertal in cun l’auter. Jau sun en in circul spiritistic.»

Jau legel vinavant.

En in’autra gasetta stat scrit: «La mamma da l’assassin viva en in’abitaziun da trais stanzas. Ella è la vaiva dal professer Z ch’è mort circa avant diesch onns. Professer Z era in fisiolog renumà. Ses studis davart la reacziun dals gnervs a chaschun d’amputaziuns han fatg sensaziun betg be en ils circuls d’experts. Circa avant ventg onns è el vegnì attatgà in temp da l’uniun cunter vivisecziun. La dunna da professer Z n’ha deplorablamain betg vulì prender posiziun. Ella di mo: ‹Mes signurs, na pudais betg As imaginar tge che jau hai da supportar?› Ella è ina dama da grondezza mesauna. Ella gieva en nair.»

Ed en in’autra gasetta scuvrel jau il defensur da l’accusà. El ha er gia discurrì trais giadas cun mai e para d’esser fieu e flomma per il cas.

In giuven advocat che sa precis ch’i va per el per bler.

Tut ils collavuraturs guardan sin el.

Igl è ina lunga intervista.

«En quest process d’omicidi sensaziunal, mes signurs», cumenza il defensur si’intervista, «sa chatta la defensiun en ina situaziun precara. Ella ha numnadamain betg be da cruschar la spada cun la procura publica, mabain er cun l’accusà, il qual ella è gea obligada da defender.»

«Pertge?»

«L’accusà, mes signurs, confessa in malfatg cunter la persuna. I sa tracta d’in mazzament, betg d’in assassinat planisà, quai As supplitgesch jau da menziunar spezialmain. Ma malgrà il confess dal giuven accusà sun jau fermamain persvas ch’el n’è betg il delinquent. Tenor mia persvasiun cuvra el insatgi auter.»

«Vus na vulais bain betg pretender, signur docter, ch’insatgi auter haja commess il delict?»

«Bain, mes signurs, precis quai pretend jau! Abstrahà dal fatg ch’er in sentiment indescrivibel ma di quai, quasi l’instinct da chatscha dal criminalist, hai jau er tscherts motivs per mia pretensiun. El n’èsi betg stà! Ponderai tuttina ina giada ils motivs! El sturnescha ses conscolar, perquai che quel ha legì ses diari. Ma tge steva pomai scrit en il diari? Bain en emprima lingia l’affera cun lezza giuvna degenerada. El protegia la giuvna ed annunzia nunponderadamain: ‹Mintgin che legia mes diari, mora!› – sa chapescha, sa chapescha! Tut ils indizis paran d’esser cunter el e tuttina er betg tuts. Abstrahà dal fatg che la moda e maniera da ses confess exprima ina tscherta tenuta chavaleresca stoi bain er dar en egl ch’el na discurra betg dal mazzament sco tal. Betg pled da quai ch’è capità! Pertge n’ans raquinta el betg ils fatgs? El di ch’el na sa regordia betg pli. Fauss! El na savess gnanc sa regurdar, pertge ch’el na sa gea betg co, nua e cura che ses conscolar deplorabel è vegnì sturnì. El sa be ch’igl è succedì cun in crap. Ins al mussa crappa, el na sa betg pli sa regurdar. Mes signurs, el zuppenta l’ovra d’in auter!»

«Ma il tschop stgarpà ed ils sgriffels vi dals mauns?»

«Franc, el è fruntà sin N sin in grip ed è sa stratg cun el, quai ans raquinta el gea er cun tut ils detagls. Ma ch’el al saja alura suandà adascus ed al haja, da davos cun in crap – na-na! In auter ha sturnì N, u meglier ditg: in’autra!»

«Vus manegiais lezza giuvna?»

«Geabain, lezza manegel jau! Ella al ha dominà, ella al dominescha anc adina. El è suttamess ad ella. Mes signurs, nus vegnin er ad interrogar ils psichiaters!»

«È la giuvna citada sco perditga?»

«Sa chapescha! Ella è vegnida arrestada curt suenter l’assassinat en ina tauna ed è gia daditg vegnida sentenziada, ensemen cun sia banda. Nus vegnin a vesair ed udir Eva, forsa gia damaun.»

«Quant ditg vegn il process a durar?»

«Jau fatsch quint ch’el duria dus fin trais dis. I n’èn bain betg envidadas bleras perditgas, ma sco ditg, jau vegn ad avair da manar in dir cumbat cun l’accusà. Dir sin dir! Jau vegn a manar a fin il cumbat! El vegn a vegnir accusà per avair favurisà in enguladitsch – quai è tut!»

Gea, quai è tut.

Da Dieu nagin che na discurra.

Il process d’omicidi Z ubain N

Davant il palaz da giustia stevan traitschient persunas. Els tuts vulevan entrar, ma la porta era serrada, pertge che las cartas d’entrada eran gia attribuidas dapi emnas. Per gronda part entras favurisaziun, ma uss vegniva controllà severamain.

En ils corridors na pudev’ins strusch avanzar.

Tut che vul vesair Z.

Surtut las damas.

Negligidas ed elegantas bramavan ellas catastrofas, da las qualas ellas na pudevan survegnir nagin uffant. Ellas giaschevan enta letg cun la disfortuna d’autra glieud e sa satisfaschevan cun ina cumpassiun fingida.

La tribuna da la pressa era fullanada.

Sco perditgas èn tranter auter vegnids citads: ils geniturs da N, la mamma da Z, il primsergent, R ch’aveva partì ensemen cun Z e N la tenda, ils dus lavurants da guaud ch’avevan chattà la bara da l’assassinà, l’inquisitur, ils schandarms etc.

E sa chapescha er jau.

E sa chapescha er Eva.

Ma quella n’era betg anc en sala. Ella dueva pir vegnir preschentada.

Il procuratur public ed il defensur sfeglian en las actas.

Uss sesa Eva en ina cella d’isolaziun e spetga da vegnir clamada.

L’accusà cumpara. In survegliader al accumpogna.

El vesa or sco adina. Be pli sblatg è el vegnì, ed el tschegna cun ils egls. La glisch al disturba. Sia verscha è anc en urden.

El sa tschenta sin il banc dals accusads sco sch’i fiss in banc da scola.

Tuttas egliadas en drizzadas sin el.

El guarda vi curtamain e chatta adagur sia mamma.

El la fixescha – tge sa muventa en el?

Nagut, sco ch’i para.

Sia mamma guarda strusch sin el.

U para quai be d’esser uschia?

Pertge ch’in vel nair zuppenta sia fatscha.

Il primsergent ma salida e dumonda sche jau haja legì si’intervista. Jau di «gea», ed udind mia vusch guarda il maister pasterner N si grit.

El ma pudess probablamain sturnir.

Cun ina mitga dira.

Vel

Il president da la dretgira da giuvenils entra en sala e tut che stat si. El prenda plaz ed avra la tractativa.

In vegliet amiaivel.

L’acta d’accusaziun vegn prelegida.

Z na vegn betg accusà da mazzament, mabain d’assassinat perfid.

Il vegliet dat dal chau sco sch’el vuless dir: «Ah, quests uffants!»

Alura sa volva el vers l’accusà.

Z stat si.

El inditgescha sias persunalias e n’è betg embarassà.

Uss duaja el raquintar libramain sia vita. El dat in’egliada schenada sin sia mamma ed è embarassà.

I saja stà sco tar tut ils uffants, cumenza el alura da bass. Ses geniturs na sajan betg stads spezialmain severs, pia sco tut ils geniturs. Ses bab saja gia mort fitg baud.

El saja il sulet uffant.

La mamma maina il fazielet als egls, ma dador il vel.

Ses figl raquinta tge ch’el vuleva vegnir – gea, el vuleva daventar in grond inventader. Ma el vuleva inventar be pitschnas chaussas sco per exempel ina nova serranetga.

«Quai è fitg raschunaivel», dat il president dal chau. «Ma sche ti n’avessas inventà nagut?»

«Alura fiss jau vegnì pilot. Pilot da posta. Il pli gugent d’ultramar.»

Tar ils nairs? Stoss jau pensar senza vulair.

E raquintond Z en questa moda da ses futur d’antruras, vegn il temp pli e pli datiers – bainbaud vegn el ad esser qua, il di ch’il bun Dieu è vegnì.

Z descriva la vita en il champ, il sajettar, marschar, trair si la bandiera, il primsergent e mai. Ed el di la frasa remartgabla: «Las opiniuns dal signur magister m’eran savens memia giuvnas.»

Il president è surstà.

«Pertge?»

«Perquai ch’il signur magister scheva adina be co ch’i duaja esser sin terra e mai co ch’igl è propi.»

Il president guarda pitgiv sin Z. Senta el ch’ins è arrivà uss sin in champ nua che regia il radio? Nua che la brama suenter la morala vegn bittada tar il fier vegl, entant ch’ins giascha en il sablun davant la brutalitad da la realitad? Geabain, el para da sentir quai, pertge ch’el tschertga ina buna chaschun per pudair bandunar la terra. Tuttenina dumonda el Z: «Crais ti en Dieu?»

«Gea», di Z senza ponderar

«Ed enconuschas ti il tschintgavel cumandament?»

«Gea.»

«S’enriclas ti da quai che ti has fatg?»

«Gea», manegia Z, «jau m’enriclel fitg.»

Ma ella na tunava betg sincer, sia ricla.

Alura èn ins sa deditgà al di dal mazzament.

Ils detagls che tuts enconuschevan gia èn vegnids remagliads danovamain.

«Nus essan marschads davent fitg baud la damaun», raquinta Z per la tschientavla giada, «ed essan bainprest avanzads a moda sparpagliada tras il chagliom vers in’autezza che vegniva tegnida da l’inimi marcà. En vischinanza da las taunas sun jau fruntà casualmain sin N. Nus ans chattavan sin in grip. Jau aveva ina gritta narra sin N, perquai ch’el aveva rut si mia chascha. El ha bain snegà d’avair fatg quai.»

«Stop!», al interrumpa il president. «Qua en las actas ha il signur magister dà a protocol davant l’inquisitur che ti al hajas ditg che N t’haja confessà d’avair rut si la chascha.»

«Quai hai jau be ditg uschia.»

«Pertge.»

«Per che betg jau vegnia suspectà d’esser il culpabel.»

«Aha. Vinavant!»

« Nus avain pia cumenzà ad ans strair, jau ed N, ed el m’ha bunamain bittà giu dal grip – qua m’èsi vegnì cotschen davant ils egls, ed jau sun puspè siglì si ed hai bittà il crap en sia direcziun.»

«Sin il grip?»

«Na.»

«Mabain?»

«Jau hai emblidà nua.»

El surri.

I n’è da rabitschar or nagut dapli dad el.

El ha ina fora en la memoria.

«E da tge mument davent ta regordas puspè?»

«Jau sun returnà en il champ ed hai scrit en il diari che jau haja baruffà cun N.»

«Gea, quai è l’ultima inscripziun, ma ti n’has betg scrit a fin l’ultima frasa.»

«Perquai ch’il signur magister m’ha disturbà.»

«Tge ha el vulì da tai?»

«Jau na sai betg.»

«Mabain, el ans vegn anc sez a raquintar quai.»

Sin la maisa da dretgira giascha il diari da Z, in rispli ed in cumpass. Ed in crap.

Il president dumonda Z sch’el renconuschia il crap?

Z di gea.

«Ed a tgi tutga il rispli, il cumpass?»

«Quai na tutga betg a mai.»

«Quai tutga al N disgrazià», di il president e guarda puspè en las actas. «Ma na! Be il rispli tutga a N! Pertge na dis ti betg ch’il cumpass tutgia a tai?»

Z vegn cotschen.

«Quai hai jau emblidà», sa perstgisa el da bass.

Qua stat il defensur si: «Signur president, forsa na tutga il cumpass propi betg ad el.»

«Tge vulais vus dir cun quai?»

«Jau vi dir cun quai che quest cumpass fatal che na tutga betg a N na tutga forsa er betg a Z, mabain forsa ad ina terza persuna. Jau supplitgesch da dumandar l’accusà, schebain i n’era propi betg preschent ina terza persuna cur ch’è vegnì commess il delict.»

El sesa puspè giu e Z bitta sin el ina curta, nauscha egliada.

«I n’era là nagina terza persuna», di el cun tutta franchezza.

Qua siglia il defensur si: «Pertge sa regorda el uschè segir ch’i n’era preschenta nagina terza persuna, sch’el na sa regorda insumma betg pli co e nua ch’il delict è vegnì commess?»

Ma uss intervegn er il signur procuratur public.

«Il signur defensur vul sco ch’i para dar da chapir», manegia el en tun ironic, «che betg l’accusà, mabain il grond nunenconuschent haja commess l’assassinat. Geabain, il grond nunenconuschent –»

«Jau na sai betg», al interrumpa il defensur, «sch’igl è cunvegnent da discurrer da la gronda nunenconuschenta en connex cun ina giuvna schlaschada ch’ha organisà ina banda da laders –»

«La giuvna n’èsi franc betg stà», al interrumpa il procuratur public, «lezza è vegnida interrogada minuziusamain avunda, nus vegnin gea er anc ad udir il signur inquisitur. Ed abstrahà da quai ha l’accusà gea concedì senza far lungas d’esser il culpant – ch’el ha dalunga confessà il malfatg mussa en in tschert senn gea er grondezza. L’idea da la defensiun da far parair las chaussas sco sche la giuvna avess commess il mazzament e Z la vuless be proteger, maina en ina via tschorva!»

«Lain guardar!», surri il defensur e sa drizza a Z:

«Na statti betg gia en tes diari, ‹ella ha prendì in crap e bittà suenter mai – e sche quel m’avess tutgà, fiss jau uss mort›?»

Z guarda ruassaivlamain sin el. Alura fa el in gest refusant.

«Jau hai exagerà, igl era be in pitschen crap.»

E tuttenina dat el a sasez in stausch.

«Na ma defendì betg pli, signur docter, jau vi vegnir punì per quai che jau hai fatg!»

«E tia mamma?», sbragia ses defensur. «Na pensas ti insumma betg a tia mamma e co ch’ella patescha?! Ti na sas gea betg tge che ti fas!»

Z stat là e sbassa il chau.

Alura sa drizza el cun sguard examinant vers sia mamma.

Tuts guardan sin ella, ma il vel gross zuppenta tut.

En l’abitaziun

Avant l’interrogaziun da las perditgas lascha il president far ina pausa. Igl è mezdi. La sala sa svida plaunsieu, l’accusà vegn manà davent. Il procuratur public ed il defensur guardan in l’auter segirs da lur victoria.

Jau vom a spass en il curtin davant il palaz da giustia. Igl è in di grisch, bletsch e fraid.

La feglia croda – gea, i fa puspè atun. Jau vom enturn ina chantunada e ma ferm.

Ma jau vom dalunga puspè vinavant.

Sin il banc sesa la mamma da Z.

Ella na sa mova betg.

Ella è ina dama da grondezza mesauna, ma vegni endament.

Senza vulair la salid jau. Ma ella na respunda betg.

Probablamain na m’ha ella gnanc vis.

Probablamain è ella insanua tut auter –

Il temp che jau na crajeva en nagin Dieu è vargà. Oz crai jau en el. Ma jau n’hai betg gugent el. Jau al ves anc davent mai, co ch’el discurra en il champ da tendas cun il pitschen R e na lascha betg or dals egls Z. El sto avair in’egliada penetranta e maligna – fraida, fitg fraida. Na, el n’è betg bun.

Pertge lascha el seser en questa moda la mamma da Z? Tge ha ella pomai fatg? S’empo forsa ella da quai che ses figl ha fatg? Pertge sentenziescha el la mamma, sch’el condemna il figl?

Na, el n’è betg gist.

Jau vi envidar ina cigaretta.

Ma jau las hai emblidà a chasa!

Jau bandun il curtin e vom a tschertgar ina butia da cigarettas.

En ina via laterala chat jau ina.

Igl è ina pitschna butia che tutga ad in pèr vegliander. I va ditg fin ch’il vegl ha avert la stgatla e che la veglia ha dumbrà diesch cigarettas. Malgrà ch’els vegnan a sasezs enta pes, tractan els in l’auter a moda amiaivla. La veglia ma dat enavos memia pauc ed jau la rend attent cun in surrir. Ella piglia ina terribla tema. «Dieu pertgiria!», manegia ella, ed jau pens, sche Dieu ta pertgira, alura es ti pelvaira protegida en urden.

Ella n’ha betg munaida e va tar il mazler a stgamiar.

Jau rest enavos cun il vegl e m’envid ina cigaretta.

El dumonda sche jau saja in da la dretgira, pertge che tar els cumparian surtut signurs da la dretgira. E gia cumenza er el cun il process d’omicidi. Il cas saja numnadamain terriblamain interessant, pertge che qua possian ins observar cleramain l’operar da Dieu.

Jau giz las ureglias.

«Il maun da Dieu?»

«Gea», di el, «pertge ch’en quest cas paran tut ils pertutgads d’esser culpants. Er las perditgas, il primsergent, il magister – ed ils geniturs.»

«Ils geniturs?»

«Gea. Betg mo la giuventetgna, er ils geniturs na s’occupan numnadamain betg pli da Dieu. Els fan sco sch’el na fiss gnanc là.»

Jau guard or sin via.

La veglia banduna la mazlaria e va a dretga tar il pasterner.

Aha, tar il mazler n’ha ella er betg pudì far munaida.

Sin via n’è da vesair betg olma, e tuttenina na ma poss jau betg pli liberar d’in patratg singular: igl ha da muntar insatge ch’il mazler n’ha betg pudì stgamiar. Igl ha da muntar insatge che jau stoss spetgar qua.

Jau ves las chasas autas, grischas e di: «Sch’ins be savess nua che Dieu abitescha.»

«El abitescha dapertut nua ch’ins n’al ha betg emblidà», aud jau la vusch dal vegl.

«El abitescha er qua tar nus, pertge che nus n’avain mai dispita.»

Jau retegn il flad.

Tge è quai stà?

Era quai anc la vusch dal vegl?

Tgi discurriva qua si per mai?

Jau na ma volv betg.

E puspè aud jau la vusch:

«Sche ti das perditga davant dretgira e menziuneschas mes num, alura na taschenta betg che ti hajas rut si la chascha.»

La chascha!

Na! Alura vegn jau gea punì perquai che jau n’hai betg fatg arrestar il lader!

«Quai duais ti er!»

Ma jau perd er mia plazza, mes paun –

«Ti stos perder quella, sinaquai ch’i na dettia betg nova ingiustia.»

E mes geniturs?! Jau als sustegn gea!

«Ta duai jau mussar ti’uffanza.»

Mi’uffanza?

La mamma fa zacras. Il bab sdiavla. Els sa dispitan l’entir temp. Na, qua n’abitas ti betg. Qua passas ti be sperasvi, e ti’arrivada na porta nagin’allegria –

Jau vuless bragir.

«Di tuttina», aud jau la vusch, «di che ti hajas rut si la chascha. Ma fa quest plaschair e na ma permalescha betg puspè.»

Il cumpass

Il process cuntinuescha. Uss vegnan interrogadas las perditgas.

Il lavurant da guaud, il schandarm, l’inquisitur, il primsergent han gia dumagnà las dumondas. Er il maister pasterner N e sia dunna Elisabeth han gia ditg quai ch’els savevan. Els na savevan tuts nagut.

Il maister pasterner n’ha betg pudì laschar da menziunar las expectoraziuns che jau aveva fatg en connex cun ils nairs e da crititgar terriblamain mia tenuta suspectusa. Il president ha bain laschà sentir cun si’egliada ch’el dischapprovava ses cumportament, ma n’ha betg ristgà d’al interrumper.

Uss vegn citada la mamma da Z.

Il president la declera ch’ella possia refusar da dar perditga, ma ella al dat tranteren schend ch’ella veglia s’exprimer.

Ella discurra, però senza auzar il vel.

Ella ha ina vusch dischagreabla.

Z saja stà in uffant quiet, ma furius, e quest tratg haja el ertà dal bab. Malsaun na saja el mai stà, be las usitadas malsognas d’uffant haja el gì.

Malsognas dal spiert na sajan er avant maun naginas en famiglia, ni da la vart dal bab ni da la mamma.

Cun ina giada interrumpa ella sasezza e dumonda: «Signur president, dastg jau drizzar ina dumonda a mes figl?»

«Gea.»

Ella va tar la maisa da dretgira, prenda il cumpass e sa volva vers ses figl.

«Dapi cura has ti in cumpass?», al dumonda ella, ed i tuna sc’ina beffa. «Ti n’has anc mai gì in e nus avain gea anc gì dispita avant tia partenza en il champ, perquai che ti has ditg: tuts han in, be jau betg, ed jau vegn a perder la via senza cumpass – danunder al has pia?»

Z la fixescha.

Ella sa volva triumfond vers il president: «Il cumpass na tutga betg ad el, è commess l’assassinat ha quel ch’ha pers quest cumpass!»

In murmurar va tras la sala ed il president dumonda Z: «Audas tge che tia mamma di?»

Z la fixescha anc adina.

«Gea», di el plaunsieu. «Mia mamma di manzegnas.»

Il defensur siglia si: «Jau dumond da laschar far in’expertisa davart il stadi mental da l’accusà!»

Il president respunda che la dretgira vegnia a s’occupar pli tard da questa dumonda.

La mamma fixescha Z: «Ti pretendas che jau dia manzegnas?»

«Gea.»

«Jau na di betg manzegnas!», sbragia ella cun ina giada. «Na, jau n’hai anc mai en mia vita ditg manzegnas, ma ti has adina ditg manzegnas, adina! Jau di la vardad e be la vardad, ma ti vuls gea be proteger questa giuvna schlaschada, questa schlunzra!»

«Quai n’è nagina schlunzra!»

«Tascha!», sbragia la mamma, daventond adina pli isterica. «Ti pensas gea adina be a talas carugnas, ma mai na pensas ti a tia povra mamma!» «La giuvna vala dapli che ti!»

«Ruaus», sbragia il president e condemnescha Z a dus dis arrest per avair offendì ina perditga.

«Incredibel», di el tut indignà, «co che ti tractas ti’atgna mamma! Quest qua lascha guardar profund!»

Uss perda Z tutta mesira.

El va si da tetg or, sco a ses temp ses bab.

«Quai n’è nagina dretga mamma!», sbragia el. «Mai na s’empatscha ella da mai, adina be da ses serviturs! Dapi che jau viv, aud jau sia vusch stgiffusa, co ch’ella fa zacras en cuschina cun las servientas!»

«El ha adina tegnì cun las servientas, signur president! Precis sco mes um!» Ella ri curtamain.

«Na ri betg, mamma!», sburfla ses figl. «Na ta regordas betg pli da Thekla?!»

«Ah, tge Thekla?!»

«Ella aveva quindesch onns e ti l’has seccà nua che ti has pudì! Fin la saira a las indesch stueva ella far or cun il fier e la damaun gia star si da mesa las tschintg, ed endretg da mangiar n’ha ella er betg survegnì! Ed alura è ella ida davent – ta regordas?»

«Gea, ella ha engulà!»

«Per pudair ir davent! Jau aveva sis onns e ma regord anc precis co ch’il bab è vegnì a chasa ed ha ditg che la povra giuvna saja vegnida traplada e vegnia uss en ina chasa da correcziun! E da quai es ti stada la culpa, mo ti!»

«Jau?!»

«Bab ha er ditg il medem!»

«Bab, bab! Quel ha ditg bler!»

«Bab n’ha mai ditg manzegnas! Vus as essas dispitads terriblamain lezza giada, e bab n’ha betg durmì a chasa, ta regordas? Ed ina giuvna sco Thekla, precis ina sco ella è er Eva! Na, mamma, jau na t’hai betg pli gugent!»

Igl è vegnì fitg quiet en sala.

Alura ha ditg il president: «Jau engraziel a Vus, dunna professer!»

La chaschetta

Uss tutgi a mai.

Igl è gia in quart avant las tschintg.

Jau vegn saramentà sco perditga.

Jau engir davant Dieu da dir la vardad tenor meglier savair e da na taschentar nagut.

Geabain, da na taschentar nagut.

Durant che jau engir, vegni malruassaivel en sala.

Tge èsi?

Jau ma volv e ves Eva.

Ella prenda gist plazza sin il banc da perditgas, accumpagnada d’ina survegliadra da praschun.

Ses egls vuleva jau vesair ina giada, ma vai tras il chau.

Jau la vegn a prender en mira, apaina che jau hai ditg tut.

Uss na m’èsi betg pussaivel da far quai.

Jau la stoss volver il dies, pertge che davant mai stat il crucifix.

Ses figl.

Jau guard suenter Z.

El surri.

Schebain ella surri er en quel mument – davos mes dies? Jau respund las dumondas dal president. El discurra er puspè dals nairs – gea, nus ans chapin. Jau dun in bun attestat a N ed er a Z. Tar l’assassinat n’era jau betg preschent. Il president ma vul gia relaschar, qua al dun jau tranteren: «Be anc ina piculezza, signur president!»

«Per plaschair!»

«La chaschetta, en la quala sa chattava il diari da Z, n’ha betg rut si N.»

«Betg N? Mabain?»

«Mabain jau. Jau hai avert la chaschetta cun il fildarom.»

Quests pleds han gì in grond effect.

Il president ha laschà crudar il rispli, il defensur è siglì si, Z ha guardà sin mai cun bucca averta, sia mamma ha dà in sbratg, il maister pasterner è vegnì sblatg sco pasta ed ha mess il maun sin il cor.

Ed Eva?

Jau na sai betg.

Jau sent davos mai be in malruaus general.

I vegn murmurà e scutinà.

Il procuratur public s’auza ipnotisà e mussa plaunsieu cun il det sin mai.

«Vus?!», dumonda el stendend il pled.

«Gea», di jau, ma smirvegliond da mes ruaus.

Jau ma sent ordvart levgià.

E raquint uss tut.

Pertge che jau hai rut si la chaschetta e daco che jau n’hai betg dalunga confessà quai a Z. Perquai che jau ma turpegiava, ma er per mancanza da curaschi.

Jau raquint tut.

Pertge che jau hai legì il diari e daco che jau n’hai tratg naginas consequenzas giuridicas, numnadamain perquai che jau vuleva far in stritg tras in quint. In stritg propi gross. Tras in auter stritg. Gea, quai è stà tup da mai! Jau remartgesch ch’il procuratur public cumenza a far notizias, ma quai na ma disturba betg.

Tut, tut!

Raquinta be!

Er Adam ed Eva. Ed ils nivels stgirs e l’um da la glina!

Cur che jau hai finì, leva il procuratur public en pe.

«Jau vuless render attent la perditga da betg sa far illusiuns areguard las consequenzas da si’interessanta disposiziun. La procuratura publica sa resalva d’As accusar per avair manà en èr las autoritads e favurisà il ladernitsch.»

«Per plaschair», di jau m’enclinond levet, «jau hai engirà da na taschentar nagut.» Qua sburfla il maister pasterner: «El ha mes figl sin la conscienza, mo el!» El survegn in infarct dal cor e sto vegnir manà davent. Sia dunna auza smanatschond il bratsch: «Hajas tema», cloma ella vers mai, «hajas tema da Dieu.»

Na, jau n’hai pli nagina tema da Dieu.

Jau sent il spretsch general enturn mai. Be dus egls na ma spretschan betg.

Quels ruaussan sin mai.

Quiet sco ils lais stgirs en ils guauds da mia patria.

Eva, es ti gia l’atun?

Stgatschà dal paradis

Eva na vegn betg saramentada.

«Enconuschas ti quai?», la dumonda il president ed auza il cumpass.

«Gea», di ella, «quai mussa la direcziun.»

«Sas ti a tgi che quai tutga?»

«A mai betg, ma jau ma poss imaginar a tgi.»

«N’engiona betg!»

«Jau n’engion betg. Jau vuless dir uss la vardad, precis sco il signur magister.»

Sco jau?

Il procuratur public surri plain ironia.

Il defensur na la lascha betg or dals egls.

«Sche bun pia!», manegia il president.

Ed Eva cumenza:

«Cur che jau hai entupà Z en vischinanza da nossa tauna, è N vegnì natiers.»

«Ti eras pia preschenta?»

«Gea.»

«E pertge dis ti quai pir uss? Pertge has ti dà da crair durant l’entira inquisiziun che ti na sajas betg stada da la partida cur che Z ha sturnì N?!»

«Perquai che Z n’ha betg sturnì N.»

«Betg Z?! Mabain?!»

La tensiun è incredibla. Tuts en sala s’enclinan enavant. Els s’enclinan sur la giuvna, ma quella na vegn betg pli pitschna.

Z è tut sblatg.

Ed Eva raquinta: «Z ed N èn sa dads terriblamain, N è stà pli ferm ed ha bittà Z sur il grip giu. Jau hai pensà ch’el saja mort e sun vegnida fitg gritta, ed jau hai er pensà ch’el enconuschia gea il diari e sappia tut davart mai – jau hai prendì in crap, quest crap qua, ed al sun currida suenter. Jau al vuleva dar cun il crap cunter il chau, gea, jau vuleva, ma tuttenina è in giuven ester siglì or dal spessom, m’ha stratg or da maun il crap ed è currì suenter ad N. Jau hai vis co ch’el al ha suatà ed ha discurrì cun el. Igl era en in enclar. Il crap tegneva el anc adina enta maun. Jau sun ma zuppada, pertge che jau aveva tema ch’ils dus vegnian enavos. Ma els n’èn betg returnads, els èn ids en in’autra direcziun, N dus pass ordavant. Cun ina giada auza l’ester il crap e pitga cun quel da davos ad N cunter il chau. N è crudà per terra e n’è betg sa muventà. L’ester è sa sgobà sur el ed al ha contemplà, alura al ha el runà davent. En in foss. El na saveva betg che jau observava tut. Jau sun alura currida enavos tar il grip e sun fruntada là sin Z. El n’era betg sa fatg mal tras la cupitgada, be ses tschop era stgarpà e ses mauns eran sgriflads.» – –

Il defensur chatta sco emprim puspè il pled: «Jau fatsch la proposta da laschar crudar l’accusaziun cunter Z –»

«In mument, signur docter», al interrumpa il president e sa drizza vers Z che fixescha anc adina la giuvna cun bucca averta.

«È quai vair, quai ch’ella ha ditg?»

«Gea», dat Z bufatg il chau.

«Has ti pia er vis ch’in giuven ester ha sturnì N?»

«Na, quai n’hai jau betg vis.»

«Avais udì!», excloma il procuratur levgià e sa posa enavos satisfatg.

«El ha be vis che jau hai auzà il crap e sun currida suenter a N», ha Eva cuntinuà.

«Pia es ti stada quella ch’al ha sturnì», constatescha il defensur.

Ma la giuvna resta calma.

«Betg jau hai fatg quai.» Ella surri schizunt.

«Nus revegnin pli tard a quai», manegia il president. «Jau vi uss be udir, daco che vus dus avais taschentà quai fin oz, sche vus essas senza culpa. Pia?»

Ils dus taschan.

Alura cumenza puspè la giuvna.

«Z ha prendì tut sin sai, perquai ch’el ha pensà che jau haja sturnì N. El na m’ha betg vulì crair ch’igl è stà insatgi auter.»

«E nus ta duain crair quai?»

Uss surri ella puspè.

«Jau na sai betg, ma igl è uschia –»

«E ti avessas guardà tiers ruassaivlamain co ch’el fiss vegnì condemnà innocent?»

«Ruassaivlamain betg, jau hai gea bragì avunda, ma jau aveva tala tema da la chasa da correcziun – e la finala, la finala hai jau gea ditg uss ch’i n’è betg stà el.»

«Pertge pir uss?»

«Perquai ch’il signur magister ha er ditg la vardad.»

«Curius!», sghigna il procuratur public.

«E sch’il signur magister n’avess betg ditg la vardad?», vul il president savair.

«Alura avess er jau taschì.»

«Jau hai pensà», di il defensur en tun sarcastic, «che ti charezzas Z. Gronda charezza na para quai però betg dad esser.»

In surrir va tras las retschas.

Eva guarda pitgiv sin il defensur.

«Na», di ella da bass, «jau n’al charez betg.»

Z siglia ad aut.

«Jau n’al hai er mai charezzà», di ella in pau pli dad aut e sbassa il chau.

Z sa tschenta plaunsieu puspè e contempla ses maun dretg.

El la vuleva proteger, ma ella n’al charezza betg.

El vuleva sa laschar condemnar en ses lieu, ma ella n’al ha mai charezzà.

Igl era be uschia –

A tge pensa Z uss pomai?

Pensa el a ses anteriur futur?

A l’inventader, il pilot da posta?

Igl era tut be uschia – bainprest vegn el ad odiar Eva.

Il pesch

Il president cuntinuescha ad interrogar Eva: «Ti has pia persequità N cun quest crap qua?»

«Gea.»

«E ti al vulevas sturnir?»

«Quai che jau n’hai però betg fatg!»

«Mabain?»

«Jau hai gia ditg ch’in giuven è vegnì, m’ha bittà per terra ed è currì suenter ad N cun il crap.»

«Co veseva quest giuven ester pia or?»

«Tut è ì uschè svelt, jau na sai betg –»

«Ah, il grond nunenconuschent!», ha il procuratur public fatg beffas.

«Al enconuschessas puspè?», na ceda il president betg.

«Jau ma regord be ch’el aveva egls clers, radunds. Sco in pesch.»

Quest pled ma dat in culp.

Jau sigl si e sbragel: «In pesch?!»

«Tge èsi cun Vus?», sa smirveglia il president.

Tut ch’è surstà.

Gea, tge èsi be cun mai?

Jau pens ad ina chavazza illuminada.

I vegnan a vegnir temps fraids, aud jau a dir Julius Caesar, il temp dals peschs. Qua daventa l’olma da l’uman immovibla sco la fatscha d’in pesch.

Dus egls clers, radunds ma guardan. Senza sbrinzlar, senza traglischar.

Igl è T. El stat sper la fossa averta.

El stat er en il champ da tendas e surri beffegiant, cun in sentiment da superiuradad.

Saveva el gia che jau hai rut si la chascha?

Ha er el enconuschì il cuntegn dal diari?

È el suandà adascus Z ed N?

El surri curius, pitgiv.

Jau na ma muvent betg.

E puspè ma dumonda il president: «Tge èsi cun Vus?»

Duai jau dir che jau pens a T?

Franc betg!

Pertge duess T avair sturnì N? I na dat gea nagin motiv –

Ed jau di: «Perdunai, signur president, ma jau sun in pau gnervus.»

«Chapaivel», sfrigna il procuratur public.

Jau bandun la sala.

Jau sai ch’i vegnan a declerar nunculpant Z e sentenziar la giuvna. Ma jau sai er che tut vegn a sa reglar.

Damaun u puschmaun vegn a vegnir instradada l’inquisiziun cunter mia persuna.

Per avair manà en èr las autoritads e favurisà l’enguladitsch.

Ins ma vegn a suspender da l’instrucziun.

Jau vegn a perder mes gudogn.

Ma quai na ma fa betg mal.

Tge vegn jau a mangiar?

Curius, jau n’hai nagins quitads.

A mai vegn endament la bar nua che jau hai entupà Julius Caesar. Ella n’è betg chara.

Ma jau na baiv betg sturn.

Jau vom a chasa e ma met per lung.

Jau n’hai nagina tema pli da mia chombra. Viva el uss er tar mai?

Il pesch na vul betg morder

Precis, en la gasetta da la damaun sa lascha tut gia leger suenter!

Z è be vegnì sentenzià, cun conceder circumstanzas mitigiantas, ad in pitschen chasti da detenziun per avair manà en èr las autoritads e favurisà l’enguladitsch. Cunter la giuvna ha il procuratur public però purtà plant per avair commess in assassinat preponderà.

Il nov process vegn probablamain ad avair lieu en trais mais.

La creatira schlaschada ha bain pretendì stinadamain d’esser innocenta, scriva il rapportader da la sala da dretgira, ma bain nagin dals preschents na vegn ad avair cret a ses baterlim. Tgi che smanzegna ina giada, fa quai enconuschentamain er duas giadas! Schizunt l’accusà Z na l’ha betg tanschì a la fin il maun, cur ch’ella è sa fatga libra da l’emploiada da praschun, è currida vi tar el ed al ha rugà per perdun ch’ella n’al haja betg charezzà!

Aha, el l’odiescha gia.

Uss è ella tut suletta.

Tgi sa sch’ella sbragia anc adina?

Na sbragia betg, jau crai a tai –

Spetga be, jau vegn a tschiffar il pesch.

Ma co?

Jau stoss discurrer cun el, e quai il pli spert pussaivel!

Cun la gasetta da la damaun hai jau gia retschet in scriver da l’autoritad da surveglianza: Jau na dastg betg pli metter pe en il gimnasi, uschè ditg che vegn fatg l’inquisiziun cunter mai.

Jau sai che jau na vegn mai pli a dastgar metter pe en quel, pertge ch’ins ma vegn a sentenziar senza far lungas. E quai senza conceder circumstanzas mitigiantas.

Ma quai na ma dovra betg occupar uss!

Jau stoss numnadamain tschiffar in pesch, per che jau na l’audia betg pli a cridar.

Mia chasarina porta l’ensolver e sa cumporta in pau reservada. Ella ha legì mia perditga en la gasetta, ed il guaud ramura. Ils correspundents scrivan: «Il magister sco gidanter da l’enguladitsch» – ed in scriva schizunt che jau saja in assassin spiertal.

Nagin na prenda partida per mai.

Buns temps per il signur maister pasterner N, sch’il diavel n’è betg vegnì ad al prender questa notg! –

Da mezdi sun jau en vischinanza dal gimnasi en il qual jau na dastg betg ir pli, e spetg sin la fin da la scola. Finalmain bandunan ils scolars l’edifizi.

Er intgins collegas.

Els na ma pon betg vesair.

Uss arriva T.

El è persul e sa volva a dretga.

Jau al vom plaunsieu encunter.

El ma scuvra e stat stut.

Alura salida el e surri.

«Bun che jau entaup tai», di jau, «pertge che jau avess differentas chaussas da discurrer cun tai.»

«En urden», s’enclina el gentilmain.

«Ma qua sin via èsi memia dad aut. Ve, lain ir en ina conditoria, jau t’offresch in glatsch!»

Nus sesain en la conditoria.

Il pesch emposta frajas e citrona.

El litga il glatsch.

Schizunt cur ch’el mangia surri el, constatesch jau.

E cun ina giada assagl jau el cun la frasa: «Jau stoss discurrer cun tai davart il process d’omicidi.»

El litga ruassaivlamain vinavant.

«Gusti?»

«Gea.»

Nus taschain.

«Tge crais», cumenz jau puspè, «crais ti che la giuvna haja sturnì N?»

«Gea.»

«Ti na crais pia betg ch’in giuven ester haja fatg quai.»

«Na. Quai ha ella be inventà per sa trair or da la buglia.»

Nus taschain puspè.

Tuttenina na litga el betg vinavant e ma guarda cun disfidanza: «Tge vulais atgnamain da mai, signur magister?»

«Jau hai pensà», di jau plaunsieu e guard en ses egls radunds, «che ti sappias forsa tgi ch’è quest giuven ester.»

«Daco?»

Jau ristg e dun da crair: «Perquai che jau sai che ti spiuneschas adina.»

«Gea», di el ruassaivlamain, «jau hai observà ina chaussa u l’autra.»

Uss surri el puspè.

Saveva el che jau haja rut si la chascha?

Ed jau dumond: «Has ti legì il diari?»

El ma fixescha: «Na. Ma jau hai observà Vus, signur magister, co che Vus essas As schluitads davent ed avais spiunà suenter Z e la giuvna –»

I ma van snavurs. El m’observa.

«Vus m’avais tschiffà lezza giada en fatscha, pertge che jau steva davos Vus. Vus essas As spaventà terriblamain, ma jau n’hai nagina tema, signur magister.»

El tschadunescha puspè ruassaivlamain ses glatsch.

Ed i ma dat tuttenina en egl ch’el n’ha nagin plaschair nausch da mi’irritaziun. El bitta be mintgatant in’egliada lajegianta sin mai, sco sch’el registrass insatge.

Curius, jau stoss pensar ad in chatschader.

Ad in chatschader che mira cun sang fraid e sajetta pir cur ch’el è segir da tutgar la noda.

Che na senta nagin plaschair da far quai.

Ma pertge va el lura a chatscha? Pertge, pertge.

«Vegnivas atgnamain or bain cun N?»

«Gea, fitg bain.»

Quant gugent che jau al dumandass uss: E pertge al has alura sturnì? Pertge, pertge?!

«Vus m’interrogais, signur magister», di el tuttenina, «sco sche jau avess sturnì N. Sco sche jau fiss il giuven ester. Daspera savais Vus che nagin na sa co che quel veseva or. Schizunt la giuvna sa gea be ch’el aveva egls da pesch –»

E ti?, pens jau.

«– ed jau n’hai gea nagins egls da pesch, mabain egls da chavriel clers. Mia mamma di quai ed insumma tuts. Tge faschais bucca da rir, signur magister? Plitgunsch che jau avais Vus egls da pesch –»

«Jau?!»

«Na savais Vus betg, signur magister, tge surnum che Vus avais en scola? N’al avais mai udì? Ins numna Vus il pesch.»

El dat dal chau surriend.

«Gea, signur magister, perquai che Vus avais adina ina fatscha uschè immovibla. Ins na sa mai tge che Vus pensais e sche Vus As empatschais insumma da nus. Nus schain adina, il signur magister observa be, qua pudess per exempel insatgi esser vegnì sut las rodas sin via, sche observass el mo co che l’unfrenda giaschess per terra, be per ch’el sappia precis, ed el faschess quai senza nagins sentiments, er sche quel muriss –»

El tascha andetgamain, sco sch’el avess tradì sasez, e bitta sin mai in’egliada tementada, ma mo in batterdegl.

Daco?

Aha, ti has gia gì en bucca il crutsch, ma has alura midà opiniun.

Ti vulevas gia morder, qua has ti remartgà la corda. Uss nodas ti enavos en tia mar.

Ti na pendas betg anc, ma ti has tradì tatez.

Spetga be, jau ta vegn a tschiffar!

El stat si: «Jau stoss ir uss a chasa a mangiar, sche jau vegn memia tard, survegn jau in lavachau.»

El di engrazia per il glatsch e va.

Jau al guard suenter ed aud a sbragir la giuvna.

Bandieras

Cur che jau sun ma sveglià l’autra damaun, hai jau savì che jau aveva siemià bler. Jau na saveva mo betg pli tge. Igl era in firà.

I vegniva festivà l’anniversari dal plebeian suprem.

La citad era plain bandieras e transparents.

Tras las vias marschavan las giuvnas che tschertgan il pilot sparì, ils giuvens che laschan murir tut ils nairs ed ils geniturs che crain las manzegnas che stattan sin ils transparents. E quels che na las crain betg, èn er da la partida. Divisiuns da senzacaracter sut il commando d’idiots. Adina en il medem pass.

Els chantan d’in utschellin che tschivlotta sin la fossa d’in erox, d’in schuldà ch’è stenschentà en il gas, da las giuvnas brin nairas che mangian la merda ch’è restada a chasa e d’in inimi che n’exista atgnamain gnanc.

En tala moda glorifitgeschan ils manzasers e flaivels da spiert il di da naschientscha dal plebeian suprem.

Ed entant che quests patratgs ma van tras il chau, constatesch jau cun ina tscherta satisfacziun ch’er da mia fanestra sgulatscha ina banderola.

Jau l’hai pendì or gia ier saira.

Tgi ch’ha da far cun criminals e nars sto agir a moda criminala e narra, uschiglio chala el d’exister. Cun pel ed ossa.

El sto ornar ses dachasa cun bandieras, er sch’el n’ha nagin dachasa.

Cur che na vegn tolerà nagin caracter pli, mabain be l’obedientscha, va la vardad e la manzegna vegn.

La manzegna, la mamma da tut ils putgads.

Ora cun las bandieras!

Pli gugent survegnir pavel che dad ir al diavel! –

Uschia pensava jau, cur che m’è tuttenina vegnì endament: Tge pensas ti qua? Has ti emblidà che ti es vegnì suspendì da l’instrucziun. Ti n’has gea commess nagin fauss engirament ed has ditg che ti hajas rut si la chascha. Penda be or tia bandiera, renda onur al plebeian suprem, ruschna en la buglia davant questa marmaglia e smanzegna tant sco pussaivel – quai na mida nagut vi dal fatg che ti has pers tes pavel!

N’emblida betg che ti has discurrì cun in signur superiur!

Ti vivas anc en la medema chasa, ma sin ina pli aut’auzada.

Sin in auter stgalim, en in’autra abitaziun. Na percorschas betg che la stanza è vegnida pli pitschna? Er las mobiglias, la stgaffa, il spievel –

Ti pos anc vesair tatez en il spievel, el è anc adina grond avunda – senza dubi! Ti es er be in uman che vul che sia cravatta saja bain drizzada. Guarda ins giada or da fanestra!

Quant lontan che tut è daventà! Quant pitschens en cun ina giada ils gronds regents e quant povers ils ritgs plebeians! Quant ridicul!

Quant sblatgidas las bandieras!

Sas anc leger ils transparents?

Na.

Audas anc il radio?

Strusch.

La giuvna na stuess gnanc sbragir uschè dad aut per surtunar tut.

Ella na sbragia er betg pli.

Ella crida be da bass.

Ma ella surtuna tut.

In da tschintg

Jau ma lav gist ils dents che mia chasarina cumpara.

«Dadora è in scolar che cul discurrer cun Vus.»

«In mument!»

La chasarina va ed jau tir en mia mantella da chombra.

In scolar? Tge vul el?

Jau stoss pensar a T.

La mantella hai jau survegnì sin Nadal. Da mes geniturs. Els han gia adina ditg: «Ti na sas tuttina betg viver senza mantella.»

El è verd e lila.

Mes geniturs n’han nagin senn per colurs.

I splunta.

«Mo vinavant!»

Il scolar entra e s’enclina.

Jau n’al enconusch betg dalunga – cler, quai è in dals Bs!

Jau aveva tschintg Bs en classa, ma quest B m’è dà il pli pauc en egl. Tge vul el? Daco pomai na marscha el betg dadora cun ils auters?

«Signur magister», cumenza el, «jau hai ponderà ditg, schebain quai saja forsa impurtant – jau crai che jau stoppia dir quai.»

«Tge?»

«I na m’ha laschà nagin ruaus, la chaussa cun il cumpass.»

«Cumpass?»

«Gea, jau hai numnadamain legì en la gasetta ch’ins haja chattà tar il mort N in cumpass, dal qual nagin na sa a tgi ch’el tutga –»

«E lura?»

«Jau sai tgi ch’ha pers il cumpass.»

«Tgi?»

«T.»

T?! passi tras mai sco in chametg.

Nodas puspè natiers?

Vegn tes chau or da las auas stgiras a la surfatscha – vesas la rait?

El noda, el noda –

«Danunder sas ti ch’il cumpass tutga a T.?», dumond jau ed emprov da parair indifferent.

«Perquai ch’el al ha tschertgà dapertut, nus durmivan numnadamain en la medema tenda.»

«Ti na vegns bain betg a vulair dir che T haja da far insatge cun l’assassinat?»

El tascha e guarda en il chantun.

Precis quai vul el dir.

«Ti crais che T fiss bun da far insatge uschia?»

El ma guarda pitgiv, bunamain surstà. «Jau crai che mintgin saja bun da far tut.»

«Ma bain betg in assassinat!»

«Pertge betg?»

El surri – na, betg beffegiant.

Plitost trist.

«Ma pertge dueva T vulair assassinar N, pertge? I manca gea mintga motiv!»

«T scheva adina che N saja fitg tup.»

«Ma quai n’era gea anc nagin motiv!»

«Quai betg anc. Ma savais, signur magister, T vul adina savair precis co che tut è, ed ina giada m’ha el ditg ch’el vesess gugent co ch’insatgi mora.»

«Tge?!»

«Gea, el vuleva vesair co che quai capitia – el ha er adina fantisà da vulair guardar tiers ina giada cur ch’in uffant nascha.»

Jau na poss betg discurrer per il mument e vom a la fanestra. Dadora marschani anc adina, ils geniturs ed ils uffants.

E tuttenina ma vegn puspè endament, pertge che quest B è qua tar mai.

«Pertge na marschas ti atgnamain betg?», al dumond jau. «Quai fiss bain ti’obligaziun!»

El sghigna. «Jau sun m’annunzià malsaun.»

Nossas egliadas sa scuntran.

Ans chapin nus?

«Jau na ta tradesch betg», di jau.

«Quai sai jau», di el.

Tge sas ti?, pens jau.

«Jau n’hai betg pli veglia da marschar, e da vegnir cumandà enturn na poss jau er betg pli vertir. Qua mintgin che sbragia si per tai be perquai ch’el è dus onns pli vegl! Ed alura quests pleds lungurus, adina il medem, propi idiotic.»

Jau stoss surrir.

«Speranza es ti il sulet en classa che pensas uschia!»

«Oh na! Nus essan gia en quatter!»

En quatter? Gia?

E dapi cura? «As regurdais, signur magister, co che Vus avais ditg lezza giada quai davart ils nairs, la primavaira, anc avant noss champ da tendas? Lezza giada avain nus gea tuts suttascrit che nus n’As veglian betg pli avair – ma jau hai fatg quai sut pressiun, pertge che Vus avais sa chapescha gì tutta raschun cun ils nairs. Ed alura, plaun a plaun, hai jau anc chattà trais che pensavan er uschia.»

«Tgi èn quests trais?»

«Quai na dastg jau betg dir. Quai ma scumondan noss tschentaments.»

«Tschentaments?»

«Gea, nus avain numnadamain fundà in club. Uss èn anc vegnids vitiers dus, ma quai n’èn nagins scolars. L’in è in emprendist pasterner, l’auter in cumissiunari.»

«In club?»

«Nus ans radunain mintg’emna e legiain tut quai ch’è scumandà.»

«Aha!»

Co ha ditg Julius Caesar?

Els legian zuppadamain tut, ma be per pudair far beffas surlonder.

Lur ideal è il spretsch, i arrivan temps fraids.

Ed jau dumond B:

«Ed alura sesais Vus ensemen en Voss club e riais plain beffas sur da tut, u tge?»

«Oho! Beffegiar è scumandà severamain tenor paragraf trais! I dat bain tals che fan adina be giomias sur da tut, per exempel il T, ma nus n’essan betg uschia, nus vegnin ensemen e discussiunain tut quai che nus avain legì.»

«Ed alura?»

«Ed alura discussiunain nus, co ch’i duess esser en il mund.»

Jau giz las ureglias. Co ch’i duess esser?

Jau guard sin B ed a mai vegn endament Z.

El di al president: «Il signur magister di be adina co ch’i duess esser en il mund e mai co ch’igl è propi.»

Ed jau ves T.

Tge ha Eva ditg davant dretgira?

«N è crudà per terra. Il giuven ester è s’enclinà sur N ed al ha contemplà. Alura al ha el runà en il foss.»

E tge ha B ditg avant?

«T vul adina be savair co ch’igl è propi.»

Pertge?

Be per pudair far beffas da tut?

Gea, i arrivan temps fraids.–

«A Vus, signur magister», aud jau puspè la vusch da B, «pon ins ruassaivlamain dir tut. Perquai vegn jau uss er cun mes suspect tar Vus, per ma cussegliar cun Vus tge che saja da far.»

«Pertge gist tar mai?»

«Nus avain tuts ditg ier en il club, cur che nus avain legì en gasetta Vossa testimonianza en connex cun la chascha, che Vus sajas il sulet creschì che nus enconuschain, il qual ama la vardad.»

Il club intervegn

Oz vom jau cun B tar l’inquisitur responsabel. Ier era ses biro numnadamain serrà pervi dal firà statal.

Jau raquint a l’inquisitur che B sappia forsa, a tgi che lez cumpass pers tutgia – ma el m’interrumpa curtaschaivlamain, schend che la chaussa cun il cumpass saja gia sa sclerida. I saja vegnì constatà indubitablamain ch’il cumpass saja vegnì engulà al burgamester dal vitg, en vischinanza dal qual nus avevan noss champ da tendas. Probablamain al haja pers la giuvna, e sche betg ella, sch’insatgi da sia banda, forsa er gia pli baud cun passar casualmain sper il lieu da delict futur, pertge che quel sa chattia gea en vischinanza da la tauna da laders. Il cumpass na gioghia nagina rolla pli.

Nus ans allontanain pia puspè e B fa ina fatscha trumpada.

El na gioga nagina rolla pli, pens jau.

Hm, senza quest cumpass na fiss quest B mai vegnì tar mai.

I ma dat en egl che jau pens auter che pli baud.

Jau spetg dapertut connexs.

Tut na gioga nagina rolla.

Jau sent ina lescha nunchapibla. –

Sin stgala entupain nus il defensur.

El ma salida plain anim.

«Jau As vuleva gia engraziar en scrit», di el, «pertge che be grazia a Vossa perditga curaschusa e senza resguard m’èsi stà pussaivel da sclerir questa tragedia!»

El menziunescha anc curtamain che Z saja gia curà radicalmain da ses esser inamurà e che la giuvna haja survegnì convulsiuns istericas e giaschia uss en l’ospital da la praschun.

«Pover verm!», agiunta el anc svelt e festina d’ir a sclerir novas tragedias.

Jau al guard suenter.

«Jau stun mal per la giuvna», aud jau tuttenina la vusch da B.

«Jau er.»

Nus giain da scala giu.

«Ins stuess gidar ella», di B.

«Gea», di jau e pens a ses egls.

Ed als lais quiets en il guauds da mia patria.

Ella giascha en l’ospital.

Ed er uss tiran ils nivels sur ella vi, ils nivels cun ils urs d’argient.

Na m’ha ella betg fatg in segn cun il chau, avant che dir la vardad? E tge ha ditg T? Ella è l’assassina, ella tschertga be stgisas marschas –

Jau odiesch T.

Tuttenina ma ferm jau.

«Èsi vair», dumond jau B, «che jau hai tar vus il surnum: il pesch?»

«Ma na! Quai di be T – Vus avais in tut auter!»

«Tgenin?»

«Vus avais num: il nair.»

El ri ed jau cun el.

Nus descendain vinavant.

Cun ina giada vegn el puspè serius.

«Signur magister», di el, «na crajais Vus betg er ch’igl è sta T, er sch’il cumpass pers na tutga betg ad el?»

Jau ma ferm puspè.

Tge duai jau dir?

Duai jau dir: pussaivel, forsa –?

Ed jau di: «Gea. Jau crai er ch’el ha fatg quai.»

Ils egls da B traglischan.

«Igl è propi stà el e nus al vegnin a tschiffar!»

«Speranza!»

«Jau vegn a far passar en il club in conclus ch’il club duaja gidar la giuvna! Tenor paragraf set n’essan nus gea betg be qua per leger cudeschs, mabain er per viver tenor quai.»

Ed jau al dumond: «Tge è pia vossa maxima?»

«Per vardad e giustia!»

El è pelvaira entusiasmà per la chaussa.

Il club vegn a persequitar di e notg mintga pass che T fa e rapportar a mai regularmain.

«Bun», di jau e stoss rir.

Er en mi’uffanza avain nus giugà d’Indians.

Ma uss sa preschenta la tschungla autramain. Uss è ella propi qua.

Duas brevs

L’autra damaun survegn jau ina brev indignada da mes geniturs. Els èn mez or da senn che jau hai pers mia professiun. Sche jau n’haja betg pensà ad els, cur che jau haja raquintà nunnecessariamain la chaussa cun la chascha, e per tge motiv che jau l’haja insumma raquintà?!

Gea, jau hai pensà a vus. Er a vus.

As quietai be, nus na vegnin betg a murir da la fom!

«L’entira notg n’avain nus betg claus egl», scriva mia mamma, «ed avain fatg patratgs davart tai.»

Schia.

«Co avain nus merità quai?», dumonda mes bab.

El è in manader d’ufficina pensiunà, ed jau stoss pensar uss a Dieu.

Jau pens ch’el n’abita anc adina betg tar els, cumbain ch’els van mintga dumengia en baselgia.

Jau ses giu e scriv a mes geniturs.

«Chars geniturs! N’as faschai nagins quitads, Dieu ans vegn a gidar» –

Jau esitesch. Pertge?

Els savevan che jau na crajeva betg en el ed uss vegnan els a pensar: guarda, uss scriva el da Dieu, perquai ch’i va mal cun el!

Ma quai na duaja nagin pensar!

Na, jau ma turpegel –

Jau stgarp la brev.

Gea, jau sun anc losch!

E l’entir di emprov jau da scriver a mes geniturs.

Ma n’arriv a nagina fin.

Jau cumenz adina puspè, ma na sun betg capabel da scriver il pled Dieu.

La saira arriva ed jau survegn tuttenina puspè tema da mi’abitaziun.

Ella è uschè vida.

Jau vom davent.

En il kino?

Na.

Jau vom en la bar che n’è betg chara.

Là entaup jau Julius Caesar, igl è si’ustaria preferida. El sa legra propi da ma vesair.

«Igl è stà sincer da Vus da dir quai cun la chascha, davaira fitg sincer! Jau na fiss betg stà bun da far quai. Respect, respect!»

Nus bavain e discurrin davart il process.

Jau discur dal pesch –

El ma taidla attentamain.

«Sa chapescha èsi stà il pesch», manegia el. Ed alura surri el: «Sche jau As poss esser gidaivel d’al tschiffar, As stun jau gugent a disposiziun, pertge che er jau hai mias colliaziuns –»

Gea, quellas ha el pelvaira.

Adina puspè vegn noss discurs interrut. Jau ves ch’ins salida Julius Caesar plain respect, blers vegnan tar el per cussegl, pertge ch’el è in um da savida e sabientscha.

Tut è zerclim.

Ave Caesar, morituri te salutant!

Ed en mai sa sveglia tuttenina la brama suenter la schlaschezza. Quant gugent avess er jau sco gluva da cravatta ina chavazza ch’ins po illuminar!

«Faschai attenziun da Vossa brev», ma cloma Caesar.

«Ella As croda or da la tastga!»

Ah gea, la brev!

Caesar explitgescha gist ad ina giuvna dunna ils novs paragrafs da la lescha per moralitad publica. Jau pens ad Eva.

Co vegn ella a vesair or, cur ch’ella vegn ad esser tuttina veglia sco questa giuvna dunna? Tgi la po gidar?

Jau ma tschent davos in’autra maisa e scriv a mes geniturs.

«N’as faschai nagins quitads, Dieu ans vegn a gidar!»

Ed jau na stgarp betg puspè la brev.

U l’hai jau be scrit, perquai che jau hai bavì?

Tge emporti!

Atun

L’autra damaun ma surdat mia chasarina ina busta ch’in cumissiunari haja purtà.

Igl è ina busta blaua, jau avrel quella e stoss surrir.

Il chau sa cloma:

«Emprim rapport dal club.»

Ed alura stat qua:

«N’observà nagut spezial.»

Gea gea, il brav club!

El cumbatta per vardad e giustia, na po però observar nagut spezial!

Er jau n’observ nagut.

Tge duai ins be pigliar a mauns, per ch’ella na vegnia betg sentenziada? Tut il temp pens jau ad ella –

Charez jau questa giuvna?

Jau na sai betg.

Jau sai be che jau la vi gidar –

Jau hai gì bleras dunnas, pertge che jau na sun nagin sontg, e las dunnas n’èn er naginas sontgas.

Ma uss charez jau auter.

Na sun jau pia betg pli giuven?

Tuppadads! Igl è gea anc stad.

Ed jau survegn mintga di ina busta blaua: segund, terz, quart, tschintgavel rapport dal club.

I na vegn observà nagut spezial.

Ed ils dis passan –

Ils mails èn gia madirs, e la notg arriva la tschajera.

La muaglia returna a chasa, la prada è chalva –

Gea, igl è anc stad, ma ins spetga gia sin la naiv.

Jau la vuless gidar, sinaquai ch’ella na schelia betg.

Jau la vuless cumprar in mantè, chalzers e vestgadira.

Ella na dovra betg trair or quai davant mai –

Jau vi be savair sche la naiv po vegnir.

Anc èsi tut verd.

Ma ella na dovra betg esser tar mai.

Sch’i be va bain cun ella.

Visita

Oz avantmezdi hai jau survegnì visita. Jau n’al hai betg enconuschì dalunga, igl era il plevon, cun il qual jau aveva discurrì ina giada davart ils ideals da l’umanitad.

El è entrà e purtava civil, chautschas grisch stgiras ed in tschop blau.

Jau sun stà stut e sun ma dumandà sch’el saja ì davent.

«Vus essas surstà», surri el, «che jau port civil, ma quai fatsch jau per il pli, pertge che jau stun a disposiziun speziala – curt e bun: la durada da mes chasti è a fin. Ma discurrin ina giada da Vus! Jau hai legì en las gasettas la perditga valurusa che Vus avis fatg davant dretgira e fiss gia cumparì pli baud, ma jau hai l’emprim stuì ma procurar vossa adressa. Dal reminent: Vus As essas midads fitg, jau na sai betg daco, ma insatge è daventà auter vi da Vus. Precis, Vus faschais ina tschera pli allegra.»

«Pli allegra?»

«Gea. Vus pudais er esser cuntent che Vus avais ditg quai cun la chascha, er sche mez il mund As di uss dal mal. Jau hai savens pensà a Vus, cumbain che Vus m’avevas ditg lezza giada che Vus na crajas betg en Dieu. En il fratemp vegnis Vus bain ad avair cumenzà a pensar in pau auter sur da Dieu –»

Tge vul el?, pens jau, al contemplond cun disfidanza.

«Jau avess d’As communitgar insatge impurtant, ma l’emprim ma respundì per plaschair duas dumondas. Sco emprim: Vus essas bain conscient che Vus na vegnis mai pli ad instruir en ina scola da quest pajais, schizunt sch’il procuratur public avess da suspender il process cunter Vus?»

«Gea, da quai era jau gia conscient avant che jau hai dà perditga.»

«Quai ma legra! E la segunda dumonda: Da tge vulais uss viver? Jau suppon che Vus na possedias naginas aczias da la resgia, essend che Vus eras As mess en lezza giada uschè vehementamain per ils lavurants a chasa, per ils uffants en las fanestras – As regurdais?»

Ah, ils uffants en las fanestras! Quels aveva jau gea tut emblidà!

E la resgia che na resgia betg pli –

I ma para sco sche tut quai fiss succedì avant blers onns!

Ed jau di: «Jau n’hai nagut. Ed jau stoss er sustegnair mes geniturs.»

El ma guarda pitgiv e di alura suenter ina pitschna pausa: «Jau avess ina plazza per Vus.»

«Tge?! Ina plazza?!»

«Gea, ma en in auter pajais.»

«Nua?»

«En l’Africa.»

«Tar ils nairs?» I ma vegn endament che jau hai num ‹il nair›, ed jau stoss rir.

El resta serius.

«Pertge chattais quai uschè curius? Nairs èn er be umans!»

A tgi raquintais quai? al vuless jau dumandar, ma jau na di nagut da quai, mabain taidlel tge ch’el ma propona: Jau pudess daventar magister en ina scola da missiunaris.

«Jau duai entrar en in urden?»

«Quai n’è betg necessari.»

Jau ponderesch. Oz crai jau en Dieu, ma jau na crai betg ch’ils alvs fan ventiraivels ils nairs, pertge ch’els als portan Dieu sco fatschenta tschuffa.

Ed jau al di quai.

El resta dal tuttafatg quiet.

«Quai dependa sulettamain da Vus, sche Vus faschais maldiever da Vossa missiun per pudair far fatschentas tschuffas.»

Jau giz las ureglias. Missiun?

«Mintga uman ha ina missiun», di el.

Correct!

Jau stoss pigliar in pesch.

Ed jau di al plevon che jau vegnia ad ir en l’Africa, ma pir suenter avair liberà la giuvna.

El ma taidla attentamain.

Alura di el:

«Sche Vus manegiais da savair ch’i saja stà il giuven ester, stuais Vus dir quai a sia mamma. La mamma sto udir tut. Giai dalunga tar ella» –

La staziun finala

Jau vom tar la mamma da T.

Il pedel dal gimnasi m’ha dà l’adressa. El è sa dà fitg

reservà, pertge che jau n’avess gea betg dastgà metter pe en scola.

Jau na vegn mai pli a far quai, jau vom en l’Africa. Uss ses jau en il tram.

Jau stoss ir fin la staziun finala.

Las bellas chasas tschessan plaunsieu ed alura arrivan las tridas. Nus passain tras vias povras e cuntanschain il quartier nobel da villas.

«Staziun finala!», cloma il conductur. «Tuts descendan per plaschair!» Jau sun il sulet passagier.

L’aria è qua bundant meglra che là nua che jau abitesch.

Nua è il numer ventgatrais?

Ils curtins èn tgirads bain. Qua n’hai nagins nanins. Nagin chavriel che chauma e nagin bulieu.

Finalmain hai jau il ventgatrais.

La porta è auta e la chasa n’è betg da vesair, pertge ch’il parc è grond.

Jau scalin e spetg.

Il portaner cumpara, in um vegl. El n’avra betg il giatter.

«Vus giavischais?»

«Jau vuless discurrer cun dunna T.»

«En tge connex?»

«Jau sun il magister da ses figl.»

El avra il giatter.

Nus giain tras il parc.

Davos in pign nair vegn la chasa en vista. Bunamain in palaz.

In servient ans spetga gia ed il portaner ma surdat a quel: «Il signur giavischa da pudair discurrer cun la patruna-chasa. El è il magister dal giuven signur.» Il servient fa ina pitschna reverenza.

«Quai vegn deplorablamain ad esser in pau difficil», manegia el curtaschaivlamain, «pertge che la stimada signura ha gist visita.»

«Jau stoss però discurrer urgentamain cun ella davart ina chaussa fitg impurtanta!»

«Na pudessas betg As annunziar per damaun?»

«Na. I sa tracta da ses figl.»

El surri e fa in pitschen gest da refusa. «Er per ses figl n’ha la signura savens betg temp. Er il giuven signur sto per ordinari sa laschar annunziar.»

«Tadlai», di jau al guardond cun egliada severa, «m’annunziai immediat ubain che Vus purtais la responsabladad!»

El ma guarda in mument cun bucca averta, alura fa el puspè ina pitschna reverenza: «Bun pia, sche lain far in’emprova. Dastg jau supplitgar! Perstgisai che jau vom ordavant!»

Jau entrel en chasa.

Nus passain tras ina stanza magnifica ed alura da stgala si en l’emprima auzada.

Ina dama vegn da stgala giu, il servient salida ed ella surri vers el.

Ed er en mia direcziun.

Quella enconusch jau d’insanua.

Tgi è quai pomai?

«Quai era l’actura da film X», ma scutina il servient.

Ah gea, precis!

Quella hai jau vis pir dacurt. Sco lavuranta da fabrica che marida il directur da quella.

Ella è l’amia dal plebeian suprem.

Ficziun e vardad!

«Ella è in’artista divina», constatescha il servient, ed uss cuntanschain nus l’emprima auzada.

In isch è avert ed jau aud a rir dunnas. Ellas ston seser en la terza stanza, pens jau. Ellas baivan té.

Il servient ma maina a sanestra en in pitschen salun e ma supplitgescha da prender plazza, el vegnia a far tut il pussaivel, tar l’emprima chaschun che sa porschia.

Alura serra el l’isch, jau rest persul e spetg. Igl è anc baud l’avantmezdi, ma ils dis vegnan pli curts.

Vi da las paraids pendan veglias gravuras. Jupiter e Jo. Amor e Psyche.

Marie Antoinette.

Igl è in salun rosa cun bler aur.

Jau ses sin ina sutga e ves a star las sutgas enturn la maisa. Quant veglias essas vus? Prest duatschient onns –

Tgi è tut gia sesì sin vus?

Glieud ch’ha ditg: Damaun essan nus envidads tar Marie Antoinette sin in té.

Glieud ch’ha ditg: Damaun giain nus a l’execuziun da Marie Antoinette.

Nua è Eva uss?

Speranza anc en l’ospital, là ha ella almain in letg.

Speranza è ella anc malsauna.

Jau vom a la fanestra e guard viador.

Il pign nair vegn adina pli nair, pertge ch’i fa gia stgir.

Jau spetg.

Finalmain s’avra plaunsieu l’isch.

Jau ma volv, pertge che uss arriva la mamma da T.

Co vesa ella or?

Jau sun surprais.

Betg la mamma stat davant mai, mabain T.

El sez.

El salida gentilmain e di:

«Mia mamma m’ha fatg clamar cur ch’ella ha udì che Vus sajas qua, signur magister. Ella n’ha deplorablamain nagin temp.»

«Schia? E cura ha ella temp?»

Stanchel auza el las spatlas: «Quai na sai jau betg. Ella n’ha atgnamain mai temp.»

Jau contemplel il pesch.

Sia mamma n’ha nagin temp. Tge ha ella pia da far?

Ella pensa be a sasezza.

Ed jau stoss pensar al plevon ed als ideals da l’umanitad.

Èsi vair ch’ils ritgs gudognan adina.

Na daventa il vin betg aua?

Ed jau di a T: «Sche tia mamma è adina occupada, poss jau forsa discurrer ina giada cun tes bab?»

«Bab? Ma quel n’è gea mai a chasa! El è adina en viadi, jau al ves strusch. El dirigia gea in concern.»

In concern?

Jau ves ina resgia che na resgia betg pli.

Ils uffants sesan en las fanestras e colureschan las poppas.

Els spargnan la glisch, pertge ch’els n’han nagina glisch.

E Dieu va tras tut las giassas.

El vesa ils uffants e la resgia.

Ed el arriva.

El stat dadora davant l’aut portal.

Il vegl portaner n’al lascha betg entrar.

«Vus giavischais?»

«Jau vuless discurrer cun ils geniturs da T.»

«En tge connex?»

«Quai san els gia.»

Gea, els san gia daco, ma els n’al spetgan betg. –

«Tge vulais atgnamain da mes geniturs?», aud jau tuttenina la vusch da T.

Jau al fixesch.

Uss vegn el a surrir, pens jau.

Ma el na surri betg pli.

El guarda be.

Smina el ch’el vegn tschiffà?

Ses egls han tuttenina ina glischur.

La glischur dal snuizi.

Ed jau di: «Jau vuleva discurrer cun tes geniturs davart tai, ma deplorablamain n’han els nagin temp.»

«Davart mai?»

El sghigna.

Vid dal tut.

Sco in idiot stat quel che vul savair tut.

Uss para el da gizzar las ureglias.

Tge sgola enturn el?

Tge auda el?

Las alas dal daventar tup?

Jau ma fatsch davent.

L’estga

A chasa hai puspè ina busta blaua. Aha, il club.

Els vegnan franc puspè ad avair remartgà nagut. Jau avrel e legel:

«Otgavel rapport dal club. Ier suentermezdi è T stà en il kino Kristall. Bandunond il kino discurriva el cun in’eleganta dama ch’el sto avair entupà dadens. El è alura sa rendì cun la dama en la via Y, numer 67. Suenter ina mes’ura è el puspè cumparì cun ella sin isch-chasa ed ha dà adia ad ella. El è ì a chasa. La dama al ha guardà suenter, ha fatg ina grimassa e spidà ostentativamain giun plaun. Igl è pussaivel ch’ella n’era nagina dama. Ella era gronda e blonda, aveva in mantè verd stgir ed in chapè cotschen. Uschiglio n’è vegnì remartgà nagut.»

Jau stoss sfrignir.

Ah, il T era galant; ma quai na m’interessescha betg. Pertge ha ella fatg ina grimassa?

Sa chapescha ch’ella n’era nagina dama, ma pertge ha ella spidà ostentativamain giun plaun?

Jau vom vi a dumandar ella quai.

Pertge che jau vi uss ir suenter a mintga fastiz, quant pitschen ed absurd ch’el saja –

Sch’el na vul betg morder, al vegn ins bain a stuair tschiffar cun ina rait, ina rait cun anzas finas, tras las qualas el ma po betg schluitar.

Jau vom en la via Y 67 e dumond la pedella suenter ina dama blonda –

Ella m’interrumpa immediat: «La Nelly abitescha isch deschset.»

En la chasa abitescha glieud pitschna, bravs burgais. E la Nelly.

Jau scalin vi da l’isch deschset. Ina blondina avra e di: «Hallo! Ve be viaden!»

Jau na l’enconusch betg.

En l’avantchombra penda il mantè verd stgir, sin la maisetta giascha il chapè cotschen. Qua sun jau endretg.

Uss vegn ella a vegnir gritta, perquai che jau sun be qua pervi d’ina infurmaziun. Jau l’empermet pia in onurari, sch’ella ma respunda. Ella na vegn betg gritta, mabain disfidanta. Na, jau na sun nagin policist, emprov jau da quietar, jau vi be savair daco ch’ella ha spidà ier giun plaun davos il dies dal giuven?

«L’emprim ils daners», respunda ella.

Jau dun la summa fixada.

Ella fa cumadaivel sin il sofa e ma porscha ina cigaretta.

Nus fimain.

«Jau na discur betg gugent da quai», di ella.

Ella tascha anc adina.

Tuttenina cumenza ella: «Daco che jau hai spidà giun plaun è svelt ditg: Igl è simplamain stà stgiffus! Propi tarladì.» Ella sa scurlatta.

«Pertge?»

«As imaginai, el rieva durant!»

«Rieva?»

I ma gieva tut snavurs, ed alura sun jau vegnida uschè selvadia che jau al hai dà ina enturn las ureglias! Qua è el dalunga currì davant il spievel ed ha ditg: I n’è betg cotschen! Adina ha el be observà, observà! Sch’i giess suenter mai, na tutgass jau mai pli en quest tip, ma deplorablamain vegn jau anc a stuair avair ina giada il plaschair –»

«Anc ina giada? Tgi As sforza pia latiers?»

«Sfurzar na ma lasch jau mai, betg la Nelly! Ma jau fatsch ad insatgi voluntarmain in plaschair, sche jau ma scuntr anc ina giada cun quest tip stgiffus – jau stoss schizunt far finta d’esser inamurada en el!»

«Vus faschais ad insatgi in plaschair cun quai?»

«Gea, perquai che jau sai fitg grà a questa persuna.»

«Tgi è quai?»

«Na, quai na dastg jau betg dir! Quai na di la Nelly betg! In um ester.»

«Ma sche tge vul quest um ester pomai?»

Ella ma guarda pitgiv e di alura plaunsieu:

«El vul tschiffar in pesch.»

Jau sigl ad aut e sbragel: «Tge?! In pesch?!»

Ella sa spaventa fitg.

«Tge èsi cun Vus?», dumonda ella e smatga or svelt sia cigaretta. «Na – na, uss na di la Nelly betg pled pli! A mai pari che Vus sajas nar! Giai uss, giai! Adia!»

Jau vom mez a ballantschond, tut confus en il chau.

Tgi tschiffa il pesch?

Tge gira qua?

Tgi è quest signur ester?

En la rait

Cur che jau vegn a chasa, ma retschaiva mia chasarina inquietada. «In signur ester è qua», di ella, «el spetga sin Vus gia dapi ina mes’ura, ed jau hai tema, insatge na constat numnadamain betg cun el. El sesa en il salun.»

In um ester?

Jau vom en il salun.

Igl è vegnì saira ed el sesa en il stgir.

Jau envid la glisch.

Ah, Julius Caesar!

«Finalmain!», di el ed illuminescha sia chavazza.

«Uss gizzai las ureglias, signur collega!»

«Tge datti pia?»

«Jau hai il pesch.»

«Tge?!»

«Gea. El noda gia enturn l’estga, adina pli datiers – questa notg morda el! Vegni, nus stuain ir vi svelt, l’apparat è gia là, igl è nairas uras!»

«Tge apparat?»

«Jau As vegn a raquintar tut!»

Nus ans mettain svelt sin via.

«E nua giain nus?»

«En la Lilie!»

«En la tge?»

«Co duai jau dir? La Lilie è in local d’animaziun ordinari!»

El va fitg svelt ed i cumenza a plover.

«Plievgia è bun», di el, «cur ch’i plova mordani pli tgunsch.»

«Tadlai», sbragel jau, «tge avais en il senn da far!»

«Jau As raquint tut dalunga che nus essan ans tschentads! Lain festinar, nus vegnin tut bletschs!»

«Ma co vegnis pomai sin l’idea da vulair tschiffar il pesch senza ma dir insatge?!»

«Jau As vuleva far ina surpraisa, ma laschai il plaschair!» Tuttenina sa ferma el, cumbain ch’i plova uss fitg e ch’el ha gronda prescha.

El ma guarda in pau curius e di alura plaunsieu: «Vus dumandais», ed jau hai gì l’impressiun ch’el accentueschia mintga pled, «Vus ma dumandais pertge che jau vi tschiffar il pesch? Vus m’avais gea raquintà da quai avant in pèr dis – As regurdais? Vus essas alura As tschentà vi d’ina autra maisa, ed a mai è tuttenina dà en egl quant trist che Vus eras pervi da la giuvna; qua hai jau gì l’impressiun che jau As stoppia gidar. As regurdais che Vus sesevas là a maisa – jau crai che Vus scrivevas ina brev.»

Ina brev?!

Gea, precis, la brev a mes geniturs!

Cur che jau sun finalmain stà bun da scriver: «Dieu vegn a gidar» –

Mias chommas cumenzan a tremblar.

«Tge èsi cun Vus? Vus essas gea tut sblatg?», aud jau la vusch da Caesar.

«Nagut, nagut!»

«Nairas uras che Vus survegnias in vinars!»

Forsa.

I plova e l’aua crescha ad in crescher.

Jau ma snuesch.

In curt mument hai jau vis la rait.

N

La Lilie n’è strusch da chattar, uschè stgir è l’entir conturn.

A l’intern n’èsi betg bler pli cler.

Ma pli chaud, ed i na plova almain betg viaden.

«Las damas èn gia qua», ans dat la possessura il bainvegni, mussond sin la terza loscha.

«Bravo!», di Caesar e sa volva vers mai: «Las damas èn numnadamain mia estga. Mes verms da plievgia, per uschè dir.»

En la terza loscha sesa Nelly cun ina grossa camariera.

Nelly m’enconuscha dalunga, ma tascha per disa.

Ella ri be in pau engrugnida.

Caesar sa ferma perplex.

«Nua è il pesch?», dumonda el en tutta prescha.

«El n’è betg cumparì», di la grossa. I tuna uschè terriblamain monoton.

«El m’ha plantà là», manegia Nelly e surri dultsch.

«Duas uras ha ella spetgà davant il kino», dat la grossa resignond dal chau.

«Duas e mesa», curregia Nelly e na surri cun ina giada betg pli. «Jau sun leda che quest tip stgiffus n’è betg cumparì.»

«Quai è bain curius», manegia Caesar e ma preschenta a las damas: «In collega da pli baud.»

La grossa m’examinescha e Nelly guarda en l’aria. Ella drizza ses portasain.

Nus sesain giu.

Il vinars brischa e stgauda.

Nus essan ils sulets giasts.

La possessura metta si egliers e legia la gasetta. Ella s’enclina sur la bar ed i vesa or sco sch’ella tegness las ureglias.

Ella na sa da nagut e na vul er savair da nagut. Pertge èn las duas damas verms da plievgia?

«Tge gira qua propi?», dumond jau Caesar. El s’enclina vers mai e di: «Oriundamain n’As vuleva jau gnanc metter al current ordavant, pertge ch’igl è e resta in’istorgia ordinaria e Vus na duevas avair da far nagut cun quella; ma alura hai jau pensà ch’i na pudess forsa tuttina betg far donn sche nus avessan anc ina perditga. Nus trais, las duas damas ed jau, vulevan numnadamain reconstruir il succedì.»

«Reconstruir?!»

«Per uschè dir.»

«Ma pertge pomai?!»

«Nus vulevan ch’il pesch repetia l’assassinat.»

«Repetia?!»

«Gea, e quai tenor in plan vegl e cumprovà. Jau vuleva numnadamain reconstruir l’entira affera en in letg.»

«En in letg?»

«Faschai attenziun, collega», dat el dal chau ed illuminescha sia chavazza, «la Nelly dueva spetgar sin il pesch davant il kino, el crai numnadamain ch’ella al charezzia.»

El ri.

Ma la Nelly na ri betg. Ella fa be ina grimassa e spida giun plaun.

«Na spida betg enturn qua!», sfrigna la grossa.

«Spidar enturn libramain è scumandà uffizialmain!»

«L’uffizi ma po suflar en pigna», cumenza Nelly.

«Mo nagina politica!», dat Caesar tranteren e sa drizza puspè a mai: «Qua en questa loscha dueva noss char pesch vegnir fatg aiver fin ch’el n’avess betg pli pudì nudar, uschia ch’ins al avess schizunt pudì tschiffar cun il maun – alura fissan las duas damas idas cun el là davos tras l’isch zuppà sin chombra. E sinaquai fiss sa sviluppà en tutta consequenza e logica il suandant:

Il pesch fiss sa durmenta.

La Nelly fiss giaschida giun plaun, e quest uffant radund l’avess cuvert dal tuttafatg cun in lenziel, sco sch’ella fiss ina bara.

Alura fiss mia chara radundetta sa bittada sin il pesch che durmiva ed avess sbragì en ina desperaziun: ‹Tge has ti fatg?! Per l’amur da Dieu, tge has ti fatg?!›»

Ed jau fiss entrà en chombra ed avess clamà: ‹Polizia!› ed al avess ditg en fatscha ch’el haja sturnì la Nelly en sia sborgna, precis uschia sco l’auter a ses temp – nus avessan fatg ina gronda scena, ed jau al avess er dà in pèr enturn las ureglias – jau scumet, collega, ch’el avess tradì sasez! E sch’i fiss er be stà in pled, jau al avess tratg a terra, jau bain!»

Jau stoss surrir.

El guarda sin mai, bunamain cuntracor.

«Vus avais raschun», di el, «l’uman propona, Dieu dispona – sche nus ans grittentain ch’in na vul betg morder, zappigna el forsa gia en la rait.»

I passa tras mai sco in chametg. En la rait?!

«Surriai be», aud jau Caesar, «Vus discurris gea adina mo da la giuvna innocenta, ma jau pens er al giuven mort!»

Jau giz las ureglias.

Al giuven mort?

Ah gea, N – quel hai jau tut emblidà. –

Jau pensava a tuts, tuts – schizunt a mes geniturs pens jau mintgatant, sche er betg gist plain affecziun – ma mai ad el, mai, el na ma vegniva insumma betg pli endament.

Gea, quest N!

Ch’era vegnì sturnì cun in crap.

Ch’i na dat betg pli.

Il spiert

Jau bandun la Lilie.

Jau vom svelt a chasa, ed ils patratgs vi dad N ch’i na dat betg pli, na ma laschan betg pli liber.

Els m’accumpognan en mia stanza, en mes letg.

Jau stoss durmir!

Jau vi durmir!

Ma jau na ma durment betg –

Adina puspè aud jau N: «Vus avais gea emblidà dal tuttafatg, signur magister, che Vus essas conculpaivel che jau sun vegnì assassinà. Tgi ha numnadamain rut si la chascha – jau ni Vus? N’aveva jau forsa betg supplitgà Vus lezza giada: Ma gidai, signur magister, jau n’hai numnadamain fatg nagut – ma Vus vulevas far in stritg tras in quint, in stritg propi gross – jau sai, jau sai, igl è finì!»

Gea, igl è finì.

Las uras vargan, las plajas restan.

Adina pli sveltas daventan las minutas –

Ellas passan sper mai vi.

Prest datti las uras.

«Signur magister», aud jau puspè N, «As regurdais d’ina lecziun d’istorgia l’enviern passà. Nus eran en il temp medieval, e qua avais Vus raquintà ch’il boier dumandava adina avant l’execuziun il delinquent per perdun d’al stuair far in grond mal, pertge ch’ina culpa possia be vegnir expiada tras culpa.»

Be tras culpa?

Ed jau pens: sun jau in boier?

Stoss jau supplitgar T per perdun?

Ed jau na vegn betg pli liber da quests patratgs –

Jau stun si –

«Nua via?»

«Il pli gugent svelt lunsch davent –»

«Halt!»

El stat davant mai, N.

Jau n’arriv betg da passar tras el.

Jau n’al poss betg pli udir!

El n’ha nagins egls, ma el na ma lascha betg or dals egls.

Jau fatsch glisch e contemplel il paraglisch.

El è plain pulvra.

Tut il temp stoss jau pensar a T.

El noda enturn l’estga – u betg?

Tuttenina dumonda N:

«Pertge pensais be a Vus sezs?»

«A mamez?»

«Vus pensais adina be al pesch. Ma il pesch e Vus, signur magister, quai è uss il medem.»

«Il medem?!»

«Vus al vulais bain tschiffar – u betg?»

«Gea, per franc – ma pertge essan jau ed el il medem?»

«Vus emblidais il boier signur magister – il boier che dumonda l’assassin per perdun. En lezz’ura misteriusa ch’ina culpa vegn expiada tras in’autra daventan il boier e l’assassin in esser, l’assassin sa schlia quasi en il boier – chapis Vus mai, signur magister?»

Gea, jau cumenz plaunsieu a chapir –

Na, uss na vi jau savair nagut pli!

Hai jau tema?

«Vus essas anc bun d’al laschar nudar davent puspè», aud jau N. «Vus cumenzais gea schizunt ad avair malputgà per el –»

Precis, sia mamma n’ha betg temp per mai –

«Vus duessas però er pensar a mia mamma, signur magister, e surtut a mai! Er sche Vus na tschiffais uss betg pli il pesch pervi da mai, mabain mo pervi da la giuvna, pervi d’ina giuvna a la quala Vus na pensais gnanc pli –»

Jau giz las ureglias.

El ha raschun, jau na pens betg ad ella –

Gia dapi bleras uras.

Co vesa ella be or?

I vegn adina pli fraid.

Jau n’enconusch strusch ella –

Franc, jau l’hai gia vis ina giada dal tuttafatg, quai è però stà en il clerglina, ed ils nivels cuvrivan la terra – ma tge colur da chavels ha ella, brin u blond?

Curius, jau na sai betg la resposta.

Jau hai fraid.

Tut noda davent –

E davant dretgira?

Jau sai be anc co ch’ella m’ha fatg in segn cun il chau avant ch’ella ha ditg la vardad, ma qua hai jau sentì che jau stoss esser qua per ella.

N gizza las ureglias.

«Ella As ha fatg in segn?»

«Gea.»

Ed jau stoss pensar a ses egls.

«Ma signur magister, ella n’ha gea gnanc tals egls! Ella ha gea egls pitschens, malizius, malruassaivel, adina guarda ella vi e nà, veritabels egls da laders!»

«Gea.»

E tuttenina vegn el surprendentamain solen.

«Ils egls, signur magister, sin ils quals Vus guardais n’eran betg ils egls da la giuvna. Quai eran auters egls.»

«Auters?»

«Gea.»

Il chavriel

Amez la notg aud jau il scalin.

Tgi stat davant isch?

U sun jau ma sbaglià?

Na, uss scalini puspè!

Jau sigl or da letg, tir en la mantella e cur or da chombra. Là stat gia mia chasarina, ils egls plain sien e tut confusa.

«Tgi po quai esser?», dumonda ella preoccupada.

«Tgi èsi?», clom jau tras l’isch.

«Polizia criminala!»

«Jesus Maria!», sbragia la chasarina plain snuizi.

«Tge avais pomai fatg, signur magister?»

«Jau? Nagut!»

La polizia entra – dus cummissaris. Els dumondan suenter mai.

Geabain, quel sun jau.

«Nus vulain be in’infurmaziun. As vestgì dalunga, Vus ans stuais accumpagnar!»

«Nua?»

«Pli tard!»

Jau ma tir en en tutta prescha – tge è capità?!

Alura ses jau en l’auto. Ils cummissaris taschan anc adina.

Nua giain nus?

Las bellas chasas tschessan plaunsieu ed alura arrivan las tridas. I va tras las vias povras, ed alura cuntanschain nus il quartier nobel da villas.

Jau survegn tema.

«Mes signurs», di jau, «per l’amur da Dieu, tge è pomai capità?»

«Pli tard!»

Qua è la staziun finala, nus cuntinuain.

Gea, uss sai jau nua che nus giain –

L’auta porta è averta, l’auto passa tras, nagin n’ans annunzia.

En la halla hai blera glieud.

Jau enconusch il vegl portaner ed er il servient che m’aveva manà en il salun rosa.

Vi d’ina maisa sesan in aut funcziunari da la polizia ed in protocollist.

Tuts ma contemplan cun sguard examinant ed ostil.

Tge hai jau pia fatg?

«Vegnì pli datiers», ma beneventa il funcziunari.

Jau m’avischin.

Tge vul ins da mai?

«Nus stuain drizzar a Vus intginas dumondas. Vus vulevas bain discurrer ier cun la signura –», el fa segn a dretga.

Jau guard vi.

Là sesa ina dama. En in grond vestgì da saira. Elegant e cultivà – ah, la mamma da T!

Ella guarda sin mai plain gritta.

Pertge?

«Dai tuttina resposta!», aud jau il funcziunari.

«Gea», di jau, «jau vuleva discurrer cun la signura, ma ella n’ha betg gì temp per mai.»

«E tge vulevas dir ad ella?»

Jau esitesch – ma i n’ha nagin senn!

Na, jau na vi betg pli smanzegnar!

Jau hai gea vis la rait –

«Jau vuleva be far a savair a la signura», cumenz jau plaunsieu, «in tschert suspect che jau hai envers ses figl –»

Pli lunsch na vegn jau betg, la mamma siglia si.

«Manzegna!», sbragia ella. «Tut be manzegnas! El sulet ha la culpa, be el! El h chatscha mes figl en la mort! El, be el!»

En la mort?!

«Tge è capità?», sbragel jau.

«Ruaus», m’admonescha il funcziunari.

Ed uss vegn jau a savair ch’il pesch è nudà en la rait. El è gia vegnì tratg a terra e na zappigna betg pli. Igl è finì.

Cur che la mamma è vegnida a chasa avant in’ura, ha ella chattà in cedel sin la maisa da la tualetta. «Il magister m’ha chatschà en la mort», steva sin il cedel.

La mamma è currida si en la chombra da T – T era sparì. Ella ha alarmà la chasa. Ins ha intercurì minuziusamain mintg’auzada e chattà nagut. Ins ha tschertgà en il parc, ha clamà «T!» ed adina puspè «T!» – nagina resposta.

Finalmain è el vegnì chattà. En vischinanza d’in foss.

Là era el sa pendì.

La mamma guarda sin mai.

Ella na bragia betg.

Ella na sa betg bragir, ma vai tras il chau.

Il funcziunari ma mussa il cedel.

In toc palpiri stgarpà giu.

Forsa ha el anc scrit dapli, pens jau cun ina giada.

Jau guard sin la mamma.

«È quai tut?», dumond jau il funcziunari.

La mamma guarda davent.

«Gea, quai è tut», di il funcziunari. «Tge avais da dir latiers?»

La mamma è ina bella dunna. Ses culier è davos pli profund che davant. Ella n’ha franc mai stuì sentir, co ch’igl è d’avair nagut da mangiar –

Ses chalzers èn elegants, ses chaltschiels èn uschè fins sco sch’ella na purtass nagins, ma ses pes èn gross. Ses fazielet è pitschen. Da tge savura quel? Franc ha ella in parfum char –

Ma i na dependa betg, cun tge ch’ins sa parfumescha.

Sch’il bab n’avess nagin concern, savurass la mamma be suenter ella sezza.

Uss ma fixescha ella cun egliada bunamain spretschanta.

Dus egls clers, radunds –

Co aveva ditg a ses temp T en la conditoria?

«Ma signur magister, jau n’hai nagins egls da pesch, jau hai egls da chavriel – mia mamma di er adina quai.»

N’ha el betg ditg ch’ella haja ils medems egls?

Jau na sai betg pli.

Jau fixesch la mamma.

Spetga be, ti chavriel!

Bainprest vegni a navair e ti vegns a t’avischinar als umans.

Ma alura ta vegn jau a chatschar enavos!

Enavos en il guaud, nua ch’igl ha fitg blera naiv.

Nua che ti stas a mesa via dal fraid –

Nua che ti moras da la fom en il glatsch.

Guarda be sin mai, uss discur jau!

Ils auters egls

Ed jau discur dal giuven ester ch’ha sturnì N e raquint che T vuleva observar co ch’in uman vegn e va. La naschientscha e la mort e tut quai che sa chatta tranteren vuleva el vegnir a savair precis. El vuleva perscrutar tut ils misteris, ma be per pudair star sur la chaussa – sur la chaussa cun ses spretsch. El n’enconuscheva nagin snuizi, pertge che sia tema era be bugliaccaria. E si’amur tar la realitad era be la gritta sin la vardad.

E durant che jau discur en questa moda, ma sent jau tuttenina fitg lev e bain ch’i na dat nagin T pli.

In pli pauc!

Ma legrel jau pia?

Gea, jau ma legrel!

Malgrà mi’atgna culpa vi dal nausch èsi grondius cur ch’in nausch vegn destruì! Ed jau raquint tut.

«Mes signurs», di jau, «i dat ina resgia che na resgia betg pli ed uffants che sesan en las fanestras e dattan colur las poppas.»

«Tge ha quai da far cun nus?», ma dumonda il funcziunari.

La mamma guarda or da fanestra.

Dadora èsi notg.

Ella para da tadlar –

Tge auda ella?

Pass?

La porta è gea averta –

«I na fa nagin senn da vulair far in stritg tras il quint», di jau, e tuttenina aud jau mes pleds.

Uss ma fixescha la mamma puspè. Ed jau aud mamez: «Igl è pussaivel che jau hai fatg ir Voss figl en la mort –»

Jau chal da discurrer –

Pertge surri la mamma?

Ella surri anc adina –

È ella narra?

Ella cumenza a rir – adina pli dad aut!

Ella survegn in’attatga.

Ella furiescha e plira –

Jau aud be il pled «Dieu».

Alura sbragia ella: «I n’ha nagin senn!»

Ins emprova da la quietar.

Ella fa sco ina desperada. Il servient la tegna ferm.

«I resgia, i resgia!», planscha ella –

Tge?

La resgia?

Vesa ella ils uffants en las fanestras?

È arrivà lez signur che na prenda er nagin resguard sin Voss temp, stimada signura, pertge ch’el va tras tut las giassas, tar grond e pitschen –

Ella furiescha anc adina terriblamain.

Qua perda ella in toc palpiri – sco sch’insatgi l’avess dà sin il maun.

Il funcziunari al prenda si da plaun.

Igl è in toc palpiri smuglià.

La part stgarpada giu da lez cedel, sin il qual steva: «Il magister m’ha chatschà en la mort.»

E qua ha T scrit, pertge ch’el è vegnì chatschà en la mort: «Perquai ch’il magister sa che jau hai sturnì N. Cun il crap –»

Igl è vegnì fitg quiet en sala.

La mamma pareva dad esser dada ensemen.

Ella seseva e na sa muventava betg.

Tuttenina surri ella puspè e ma fa in segn cun il chau.

Tge era quai?

Na, quai n’era tuttina betg ella –

Quai n’eran betg ses egls –

Quiet sco ils lais stgirs en ils guauds da mia patria.

E trist sco in’uffanza senza glisch.

Uschia guarda Dieu viaden tar nus, pens jau cun ina giada. Pli baud pensava jau ch’el haja egls maligns, penetrants – Na, na!

Pertge che Dieu è la vardad.

«Di che ti has rut si la chascha», aud jau puspè la vusch. «Ma fa quest plaschair e na ma permalescha betg –»

Uss s’avischina la mamma plaunsieu al funcziunari e cumenza a discurrer, bufatg, ma tuttina cun franchezza: «Jau vuleva ir ord via a la dischonur», di ella, «ma cur ch’il magister ha menziunà avant ils uffants en las fanestras hai jau cun ina giada pensà: Quai n’ha nagin senn.»

Vi sur mar

Damaun vom jau en l’Africa.

Sin mia maisa hai flurs. Quellas m’ha dà mia brava chasarina sco regal da cumià.

Mes geniturs m’han scrit, els èn cuntents che jau hai ina plazza e trists che jau stoss ir uschè lunsch davent sur la gronda mar.

Ed alura hai qua anc ina brev. En ina busta blaua.

«Ils megliers salids als nairs. Il club.»

Ier hai jau visità Eva.

Ella è cuntenta ch’il pesch ha pudì vegnir tschiffà. Il plevon m’ha empermess da s’occupar dad ella, cur ch’ella banduna la praschun.

Gea, ella ha egls da ladra.

La procuratura publica ha laschà crudar la procedura cunter mai, e Z è gia en libertad. Jau fatsch la valisch.

Julius Caesar m’ha regalà sia chavazza. Mo betg perder quella!

Pachetescha tut, n’emblida betg insatge.

Na lascha gea enavos nagut!

Il nair va tar ils nairs.

Indicaziuns bibliograficas

Translaziun integrala da la versiun tudestga cumparida sut il titel Jugend ohne Gott, Amsterdam 1937.

Licenza