Hederlez

Hederlez — gagauz milli yortusu.

Gagauz Halk Kalendarı iki perioda ayırılêr: yaz hem kış. Yaz başlamasının halk yortusu “Hederlez” may ayın 6-na geler, Ay Georgiy günündän başlêêr. Kış sa “Kasım” yortusunnan kutlanêr, 8 Kasım Ay Dmitriy gününnän başlêêr. Bu iki yortu da Moldova Respublikası tarafından 23 dekabri 1994-cü yılda verilän Gagauz Yerinin özel statusu kanonunda ofiţial yortular olarak kabledildi.

Milli yortu Hederlez (Ay Georgiy) yılın en önemli yortularından sayılêr hem üç gün sürer. Bu yortuylan bilä hayvancılıın, otların eşermesi hem sürülerin meralara götürülmesi işlärlän yaz da başlamış olêr. Bu gündä küülerdä çobannarlan para hem başka annaşmaları yapılêr. Yortunun önemli işlerindän biri dä bir kuzunun, kurban edileräk, bulgurlan yada pirinçlän doldurulaması hem fırında pişirilmesi. “Kurban” da Hederlezdä, Georgiy adına bir aylenin kişisinä duuma günündä, saalık için, askerdän dönmesini dileräk, ya da gözäl bir düün yapması için kesiler.

Hederlez yortusu herbir gagauz aylesindä evdä yada aul içindä bir masa donatılmasınnan kutlanılêr. Hazırlanan bu sofraya komşuları, senseleleri, küülüleri, musaafirleri teklif ederlär, onnara, adetä görä, şarap ikram edip, gözäl adet olarak sayılêr. Arnaut, gagauz hem bulgarların yaşadıkları Karakurt küüyündä (Ukrainanın Odesa bölgesinin Bolgrad rayonu) yortuyu bütün sokakça bakêrlar: sokakta uzun masa koyulêr, herkezi kurban kuzunun etindän hazırlanan “kurban”ıını, şarabını hem evdä hazırlanan iyecekleri getirer. Bu adet büünkü zamannaradan korundu.

Ay Georgiy adını taşıyan kliselerin bulunduu küülerdä, klisenin başçasında, bütün küüyün katıldıı kurban yortusu yapılêr. En çok hayvan bu türlü yortularda kurban ediler. Gagauzların “Allahlık” denilän kurbannık tosun bir yıl öncedän hazırlanêr. Bir yıl boyunca bu ayozlu tosuna hererdä: merada, sürü ya tek başına çayırlarda otlasın deyni bolluk veriler. Herliim “Allahlık” birisinin başçasına girärsä, onu kuumak ayıptır. Kurbannıın ayozluuna bukadar çok saygı gösteriler.

Bu gündä bütün küü katıldıı at yarışları, sport oyunnarı, güreşlär yapılêr. Eskidän milli sport – güreş yapılırdı. Klarnet, kemençä yada gayda havaları ötmesi altında, komşu küülerdän gelän güreşçilär serbest güreş yapardılar. Kazanannara paalı baaşış verilärdi. En paalı baaşış – boyunda kırmızı şirit baalı olan koyundu. Çempion “pelivan”, koyunu omuzlarına alıp, güreş erini üç kerä dolaşardı. “Pelivan” olan kişiyä bir yılın içindä diil salt kendi küüyündä, ama başka küülerdä dä saygı gösterilärdi.

Yortunun adı

Laf “hederlez” geler gagauzlara arabların dilindän, onun maanası – “yazın ilk günü”.

Hederlez - gagauzların ilkyaz yortusu.Bu yortuya gagauzça taa deerlär Ay Görgi yortusu, Sveti Görgi Yortusu. Ay Görgi – iri hem ufak buynuzlu hayvannarın koruycusu.Ayoz büükzetşekän Georgi duudu Küçük Aziyanın bir dolayında, Kapadokiyada, bilinmiş, saygılı hem zengin hristian anadan- bobadan. O vakıtlarda padişahlık edärdi imperator Dioklitian, angısı en titsi koolardı hristiannarı.

Hederlez ayı

Düşer Hederlez her yıl mayın altısında. Bu yortuya göra gagauzlar koydular ayın da adını.”Hederlez ayı”. Paalılıı bu yortunun diil (kalmêr) ta aşaa Hristozun Dirilmää günündän,(Paskelledän).Bu gündan sora cıvırligalar da güneşin üüsekliindä artık şen avalar kıvradêrlar, ilkyaz başlêêr yaza geçmää da geeri dönmesi olmaz, sıcaklık kaplêêr herersini. İnsannar küüdä var nicä hepsi işleri korkusuz yapsınnar: çamur karsınnar, suvasınnar,başlasınnar evin temelini atmaa. Evel gagauz küülerindä yapılar, evlär ışlenirdilär çamurdan. İlkyazın hem güzün onnarın duvarlarını suvardılar sarı çamurlan, başka türlü onnar oyulup yıkılırdılar.

Bu yortunun en önemli parçaları - adetlär, angıları baalı hayvancılıklan, suylan, ot dünnäsınnan. Bunnar tabiatın yarılamz elementları. Nicä yazêêr E.N.Kvilinkova: “ Hederlezä karşı karılar toplardılar türlü ilaççılık otları da kaynadardılar onnarı. Sabaalän erken, Hederlez günü yıkanırdılar o suda.Taa gün duumadan çiilän ikardılar ellerini, ayklarını, gözlerini deyin saa hem kaavi olsunnar.Küüda Kazakliya (Moldova) genç kızlar gidärdilär pınara almaa “görgi” suyndan.” Bu adetlär yapılırdılar,neçin ani saylardı - Hederlezä karşı tabiat kableder büülü kuvet.

Kurban

Gagauzlar çok asirlär kullanêrlar hayvancılıı,koyunculuu, onun için bizim halkın adetlerindä hem sıralarında etli imeklär üsek urda sayılırdılar.Bu günda gagauzlarda var adet kurban kesmää. Kurban kesiler başka büük yortularda da, ama en büük kurban yortusu gaguzlarda sayılêr Hederlez (Ay Görgi).Bu adetin funkțıyası dooruler hayvannarı korumaa hem eniliklerin saymasını büültmää. S.A.Tokarevın araştırmasına görä Ay Gürgi yortusunda en önemli o, ani Ay Görgi sayılêr çobannarın koruycusu.Bu gösterer yortunun arhaik çoban kulturasının baalantısını.Bu kulturanın da ayırılmaz parçası – kurbannık kuzunun kesilmesi.

Gagauzların etnik spițifikası görüner kurbannık imeklerin ritual hazırlanmasında. Kurban icin taa vakıdından ayırılırdı bir kuzu en iilerindän, taa ii kuzu olsundu erkek. İlkin kurbannık kuzunun buynuzuna yapıştırêrlar bir mum, tutuşturêrlar onu,angısının yanına bir şiritlän baalêrlar bir parça ekmek, hem tuz, angılarını ayozlêêrlar klisedä. Onu keseceykän, adam düşer yapsın stavrozunu da desin “ Hadi Alla kabletsin!”. Açan kesiler kurbannık hayvanı tokatlarda, kapu-larda hem uşakların annılarında,yanaklarında,çenelerindä kannan resim ediler stavrozlar.Bu işlär olêrlar o sebeplän, ani korumaa insannarı hem hayvannarı hastalıklardan. Kalan kanı dökärmişlär o erä neredä insannar gezmeer. V.A.Moşkov yazêr, ani kurbannık hayvanın aşıklarınnan urdurarmışlar gelinnän güvei, kutlayrak hem baaşlayrak onnara çok uşakları olsun.

Derisi veriler popaza,nicä bir ödek.Kesilmiş kurbanı olmaz parcalama parça-parçaya. Nicä annadêr respondet Kurçu küündän Odesa bölgesindän (Ukraina) Adam Anna Dmitrevna, (06.06.1928yıl duuması).Bütün kuzunun içini paklayıp, bulgurlan (kırdırılmış boodaay) doldurup, atêrlar fırına bütün.Ona deyni vardı maasuz kap - kurban sinisi.Fırına ataceyekan, kurbanın üstünü örtelär bir kepektän yuuzulu pazıylan, günnükleerlär. Firinda piştiktän sora, çikarıp götürerlär popazda okuma.Okunmuş kurbandan biräzini ileştirerlär komuşulara.Bulgurun üstünä koyerlar bir da parça ekmek, maasuz pişirilmiş bu gün için (“kurban ekmää”,angısının üstündä varmış stavro hem üzüm). Kalanı kurbanı bütün aylä, yakın komuşular, ya hısımnar oturup iyerlär, şarap içerlär, duva ederlär. O günü lääzım hepsi kurban insin.Ertesi gününä vardı nicä kalsın sade o kurban ne komuşular ileştirdilär. Kemiklerini düşmeer sıbıtmaa köpeklerä, onnarı lääzım toplamaa da evin temelinä gömmää. Kafasını ayırtmêêrlar güüdedän.Barsakları da,paklayıp, ikayıp genä koyerlar kurbanın - bulgurun içinä.

Ama başka küüdä, Kıpçakta, (Moldova) kafayı hem kimi barsaklarını yıkadıktan sora, kaynadıp, yapêrlar bir çorba, ama o günü imerlär. Kuzu çorbası iniler ertesi günü. Bu gösterer gagauzların tabetini düşünmää herbir gün için.

Etnografiya araştırmalarına görä belli eder, ani gagauzlar kurbannık hayvanın bütün etini iyerlär, ama diil ererdä.Deyecez Avdarma küündä ( Gagauz Eri, Moldo-va) kuzuyu kesärmişlär üc-dört parçaya da kaynadarmışlar büük çüvennerdä, sora da pişirärmişlär fırında. Bölä yapardılar ondan, ani hepsinin yoktu kolaylıı pişirsin bütün kuzuyu. Nicä yazêêr N.Baboglu kendi kiyadında “ Publițistika yazıla-rından “... “ Ama angı aylä yoksuzluk çekärdi, onnar kesmäzdilär kurban, bu da büük günah sayılmazdı – yoksuzluk diildi kabat”.

Hederlezdä herbir aylä düşer kurban kessin, ama var evlär,kimin ev kurbannarı düşer Hederlez gününä, onnar mutlaka bu günü kurbansız olmaz geçirsinnär. Burada isterim açıklamaa ne o “Ev kurbanı”. Açan genç aylä steonoz olêr klisedä, onnar ayırêrlar kendi evinä, aylesinä bir Ayoz. Angısı koruyer, zor vakıtlarda yardımcı olêr bu evä, ayleya, uşaklara, ev sabisinä.Kimin ev – steonoz kurbanı düşärdi Hederlezä , o bir kuzuylan yapardı Hederlezi hem evin kurbanını. Ama kimin kurbanı düşardi başka günä, deyecez Panayıyaya, onnar kesärdilär kurban hem Hederlezdä hem kendi kurban günündä, kimisi kesmäzdilär kurbanı Hederlezdä, ama brakardılar onu kendi kurban gününä.Bu sayılmazdı günää.

Er klisä kurbanı razgelärseydi çarşamba, yada Cuma gününä – ozaman olardı balık kurbanı. Kuzudan kurban yapılmardı.Hepsi imeklär olardılar balıktan.Balık çorbası, kaurulmuş balık,tuzlu balık, balık doldurulu bulgurlan h.b. imelikär.

Hederlez imääleri

Düzgüncä küündä Hederlez günü var bir gözäl adet baalı ekmeklän.Bu günü pişiriler bir çörek pita, angısının içinä koyulêr para(demir para, kopeyka).Bu pitaylan çıkêrlar kıra, konêrlar tarlanın başına da dıgırlêêrlar pitayı aşa dooru. Nekadar taa çok er gidecek pita, okadar taa zengin, ta islää olacek bu yıl bereket-lär. Bu küüda ta bir adet var Hederlez günü. Gezerlär kırlarda da bakêrlar - er kıştan ekilmää ekinnär büüdüseydilär okadar, ani onnnarın içinda var nicä saklansın tavşam, ozaman bu ekinnärdan toplanêcêk gözäl,zengin bereket. Gideräk kirdan onnar koparadılar bir-iki püskä eni büümnerdän.Evä gelip, verirdilär onnarı ev kuşlarına, deyin taa ii yımırtlasınnar.

Gagauz jurnalistka Olga Kulaksız yazêr ani "Pek sevindirer, ani şindiki zamanda da bu gözäl yortu kaybelmedi, ama benim bakışıma görä, oldu taa meraklı, taa geniş. Kurçu küünda (Ukraina) Hederlez yortusu oldu bütün küün yortusu, küün Hramı.Bizim küüda düzüldü hem insannarı karşılêr Ay Görgi adında klisä.Onuştan Hederlez Kurçuda o önemli bir yortu.Bu günü biz karşılêrız musafirleri. Bu günda küüya geler te o insannar da angıları duudu Kurçuda, ama çalışêrlar uzakta, başka erlerdä.Onaar taa da pek sevinerlär, ani bu günda var kolaylık buluşmaa kendi dostlarınnan.Beki yardımcı da olmaa kendi küün insannarına. Onuştan alındı karar: Hederlez gününü sayma küün duuma günü. 2011 yilda Kurçu küü doldurêr taman ikiüz yıl.

Kurçulular göstererlär ne kazandılar onnar bu yıl. Şkolada,uşak başçesindä, kultur evinda büük hazırlanmaklar olêrlar. Hepsicii isterlär göstermää kendi işini en ii taraftan. Şkolada üürenicilär annadêrlar hem gösterelär neyi onnar üürendilär.Gözäl sesli türkülär , kıvrak oyunnar sevindirerlär musaafirlerin cannarını,uyandırêrlar yalpak duygularını. Uşaklar annadêrlar şkolanın tarihini, üüredicilerin becermeklerini hem kendilerin dä etişmeklerini bilgi urunda. Klisedä bu gün çekeder yortu liturgiysinnnan. Şlujbadan sora klisenin aulunda kurulêr gözäl bir sofra. Sofraya deyni imekleri yapêrlar insannar.Sofraya deyn getirerlär, nicä deerlär “ kimin ne üürä kolverer”.Kimi tauk, kimi kuzu, kimi suvan hem pirinç, yada bulgur. Ama en büük yardım geler te o adamdan, kimin adı Görgi. Kurçuda toprak pay oldu iki paya. Öndercilerin ikisinin dä adları Görgi.Onnar sayerlar büük bir namuz , deyn pay almaa, katılmaa bu yortuya,kurban koyma kendi saalıkları için, kendi aylesinnerin koruycusu için. İlkin sorfraya buyur ediler musaafirlär. Musaafirlää gelerlär diil sade cümnä insannarı, ama popazlar başka kliselerdän, angıları yardım ederlär götürmää yortu liturgiyasını.Buda bir adet. Bulgurdan kaare sofraya koyulêr başka imeklär da. Onnarı hepsini azırlêêrlar karılar.

Kultur evindä bugün düzüler käämil sergilär. Orada var nicä siiretmää renkli, türlü motivda kilimnär. Angılarını dokudular becerikli gagauzkalar. Bundan kaarä sergidä var çok işlär. Angıları yapıldı şindiki zamanda. Ne büüttülär insannar kırda, uşakların kukêlan, yada şişlän örüyän masa üzlerı, peşkirleri, masayı donadan tedarıkları. Siiretmektän sora hepsi buyur ediler zal içinä, yortu konțerdına.

Hederlez günü evel gagauz küülerindä olurdu horu.Horu daaldıktan sora, olurdu güreş. Güreştä kim ensäärdi, ona pelivan denilirdi. Onu muzikaylan küü içindä güzdirirdilär hem pelivana baaşlardılar bir koç. Taa sora hep Hederlez günündä hepsi insannar kantarda çekilärdilär Herkezi istärdi bilsin nakadar aarlıı bu yıl hem nekadar zeedelenecek gelän Hederlezädan.15 -20 yaşında gençlär sa ölçärdilär boylarını da ölçüyü ikonalıkta bir köşecää saklaardılar.

Kurçuda da Hederlez günü olêrlar yarışmaklar:

- güreş, enseyän adetä görä kableder koçu da yapêr bir çevrä, koç omuzla-rında, stadionda – neredä geçti güreş

- footbal, angısına buuyur ediler komandalar dolay küülerdän, enseyanarı kablederlär baaşış –para, yada birkaç top, footbal oynamak için

- basketbol - kızlar ayrı, çocuklar ayırı, enseyannar genä kablederlär baaşış

- şaşki, şahmat –en önemli, ani bu yaraşmakta pay alêrlar büük adamnarda. Kızlar – çöcüklar, bobalarıda.Enseyannar da kablederlär baaşış".

Ofițial status

Şindiki vakıtta Gagauziyda Hederlez tanındı devlet uurunda da. Gagauziynın Halk topluşun kararına görä Hederlez başka büük yortularlan barabar oldu Bölgenin bir ofițial yortusu. Komratta Hederlez şindi taa geniş nışannanêr. Eski adetlerä eklendi bir da eni – estrada türkü hem oyun festivalı. Bu türlü festivallär olardılar 90 –cı yıllarda.Sora bir parça vakıt kaybeldiydilär,ama 2000-ci yıldan beeri onnar genä dirildilär eni kuvetlän.Bu takım festıvallärda pay alêrlar gagauzlar diil sade Gagauz Eri ndän, ama dolay devletlerdän da: Ukraynadan, Bİyaz Rusiyadan, Rusiyadan da.Bu takım festivallär, genä Hederlezdä geçerlär Bolboka küündä (Ukraina) hem Valkaneştä da (Gagauz Eri, Moldova).Bu festivalin neeti : üzä çıkarmaa eni talantlı türkücüleri,oyncuları, çalgıcıları,angıları bizdä var zeedesinnän, ama kalêrlar bilinmedik, açıklanmadık.

Taa bir anılmış adet var Hederlezdä. Bu günü keçilär, koyunnar,büük hayvannar,artık küüdän kıra, eşil ota çıkêrlar. Kasımda da, kış aazında, genä sıırlık aullarına kapanêrlar.Bu gün anaşmak olêr çobannarlan –kim nekadar paa koyecek koyun gütmekçin.

Legendalar

Hederlez – çok käämil, gözäl bir yortu. Bunu bizä gösterer legenda da. Hederlez legendası.

Varmış bir genç, gözäl çocuk. O pek arifmiş hem işçiymiş.O güdärmiş insan-narın koynnarını. Malları o pek sevärmiş, koruyarmış, herbir hayvanı suratça tanıyarmış.İnsannar kendi hayvannarını ona bütün ürektän verärmişlär, neçinki o onnarı nicä kendi uşaklarını bakarmış.

Ama te bir gün büük bela gelmiş çobanın başına. Çeketmiş yaamaa büük yaa-mur. Genç olan geçirärkän bir kuzuyu derä aşırı, kaçırmış onu su içinä.Hava çirkinmiş, sünmüş yıldızlar da göktä. Çok düünmüş çocuk, aramış o kuzuyu sabaadan, ama onun düünmesi boşunaymış.Sade su karşı koyarmış çobanada hem o kuzuya da.

Sabaalän, açan gelmiş çobannar bu iş onnarı pek gücendirmiş.Çorbacı, angı-sının malı kaybelmişti, cezalamış olanı. O düümüş onu okadar pek, ani çocuk ne otura bilirmiş, ne da kalka bilirmiş.O nekadar ani ölmemiş. Ama kurtarmış genç çobanı ölümdän bir genç, kıvrak boylu, yıldız gözlü kız. O her gecä gelärmiş çocaa da yalarmış onun yaralarını.Ama sabadan o genä gidärmiş, brayıp olanı yalnız. Açan çocuk doorulmuş, onun ürendä bir büük sevda duygusu büümüş. O istemiş evlenmää kendi sevgili kurtarıcısına.Ama kız yalvarmış, o biraz dayansın.Çocuk gençmiş, dayanamamış.Bir gecä o kezlemiş da yolannmış kızın aardına.Da görmüş ani o gider dereya, da kär o erdä, neredä çocuk kaybettiydi kuzuyu, girer su içinä, da gömüler su altına. Ertesi gecä işlär hep ölä olêr. Üçüncü gecä taman o vakıt açan kız suya girmää isteer, çocuk tutêr kızın kolundan da kolvermeer.Kız çok düüner,yalvarêr, ama çocuk onu işitmeer.

Kız söledi çobana, ani o bozdu onnarın ecelini.Neçinki kaldıydı sade taa bir güncaaz, da derenin büüsü biteceydi,o kolvermedi onu, ama şindi derä kin çika-rêcek... Açan göktä ilk yıldız peydalandı kız oldu bir kuzu, da derä içindä kaybeldi. Bu iş oldu kasım ayın 8 –nä karşı.

Sabaalän çoban daattı koyunnarı çorbacılarına, kendisi dä gidip atıldı dereya. Bu işlerdän sora insannar sölärdilär, anu Hederlezdän Kasımadan her gecä çoban hem onun yoldaşı gelarmişlär çobannara da yardım edärmişlär onnara, koruyar-mışlar hayvannarı.

Adetä görä Hederlez günü gençlär izin alarmışlar evlenmää, ecellerini düzmää.

Hederlez yortunun en paalı temeli - korumaa tabiatı, suyu, hayvannarı. Pek önemli, ani bu günä kadar, gagauzların evlad boyları korumuşlar yortunun adetlerini, sıralıını,gözellini. Da diil sade korudular, ama terbiettilär sevgi hem istemek bu yortuyu götürmää illeri doru yaşamakta.

Büünkü günnerdä sä valeybol, futbol, atletizm ya da başka yarışmaklar mutlaka düzünnener. Kutlamaklar stadionnarda olêr, güreşlär çeşitli kategoriyalarda yapılêr. Bu yarışlar ölä populär oldular, ani, bölgenin anılmış güreşçilerindän kaarä, dünnä, Evropa, eski SSRB respublikaları, Moldova Respublikası hem komşu Ukrayna güreş çempionnanarı onnara katılêrlar.