Hieroglifaston di ‚Rosette‛ in Dältad di ‚Nile‛

Fa ‚Prof. Dr. Albert Sleumer‛, ‚Studiendirektor‛ p.d.

Bü brefüp delagaseds äblinons nuni,^[1] das in top ot, kö ün gustul yela: 1799 ston labü penäts kil pitüvon, kel asä balid imögükon letuvi hieroglifas‚ nog basoinadileds blägik fol petuvons-la. Va ons nu läfulükons sio u no blögi dämik bäldik, ats alo elüodükons logis obsik dönu ad ston balid at. Bü degyels bal e lafik guvanef museda Britänik in ‚London‛ epübon penädi patik‚ kela ninäd binälik onitedon kulivani alik.

Ab büiküno büküpetis anik. Lägüptänans vönik ägebädons hieroglifis sonemik (= nüpenäds „koina“-penätik saludik) ya sis reiganaked kilid oksik za yel: 3100 bü Kristus. Äkodidons rigi magapenäta at, kel äbinädon me vödasilabs zao 1500, lugode oksik: ‚Thot‛ (‚Dhoute‛). Piano se vödapenät tonatapenät mö konsonats 24 ädafomikon. Vokats leigo no pämalons, äsä samo in penät vönahebreyik, e penäts votik, kels ädavedons se Lägÿptänik. Sekü atos, atos pamäniotonös näio, jenöfot paplänon‚ das vöds leigik in püks lofüdänik difik to konsonataked ze leigik papronons semikna ön mods küpidiko distiks (samo: ‚Nebukadnesar‛ näi ‚Nabuchodonosor‛), e sekü kod kinik valemo pron rigik töbo nog binon tüvovik.

Za yel: 250 pos Kr. geb hieroglifas äfinikon. Reid atas änepubon so staböfiko se seved koptanas, sevabo licinanas Vöna-Lägüptänanas‚ das äbinos nemögik pro nolavans foginänik‚ ad plänädön malis bisarik, kelis no selediko älogoms su boeligs in cifazifs Yuropik.^[2] Klüliko ai dönu steifüls päduinons ad plänädön malis klänöfik. Nemu Deutänan famik bal, kel pämotom ün 1602 in ‚Geisa‛ nilü ‚Fulda‛, pamebomös is, efe yesuitan latumik: ‚Athanasius Kircher‛ († 1680 in ‚Roma‛), kel päglorükom fa timakompenans oka, asä el ‚doctor centum artium‛ (= nolan lekanas tum). Stabü nol okik koptapüka äcedom, das in hieroglifs klänöfav Vöna-Lägüptänik piklänedon‚ ed ästeifülom ad yümätön oni ko klänöfavs netas votik lofüdäna. Pos preparam teldegyelik man ko staböf Deutänik voböl äpübom‚ näi lebuks votik mödik, toumis kil ela ‚Oedipus aegyptiacus‛ oka (1652-1655)‚ ed äläükom ad ats eli ‚Sphinx mystagogica‛.^[3] El ‚Kircher‛, kel ettimo ya teiko dub mused märöfik oka, keli ifünom in löpatidöp yesuitanas in ‚Roma‛, ivedom volasevädik‚ ädesinodom i ad tradutön nüpenädis boeliga fo ledom di ‚Laterano‛. Ädunom atosi ko sagat somik, das nolavan ettimik nonik ädotom veräti plänäda‚ e ga öklülädos ün kildil balid tumyela epasetiköl, das set ze alik piplänon dobiko.

Pas ston de top: ‚Rosette‛ (Larabänapüko: ‚Raschid‛), in fagot milmetas 14 de Zänodamel, ögevon mögi ad tuvedön hieroglifis. Tüv gretik at äsekon de dun fizira Fransänik, kel pänemom: ‚Boussard‛ (ü: ‚Bouchard‛)‚ e kel ikömom ko milit ela ‚Napoléon‛: I ini Lagüptän. Ma sagädiloveükam bal ston äseaton su taledaglun‚ ma votik äbinon in mön rubäldik, keli trup soldatas Fransänik ämuton moükön ad jafidön spadi pro lebum fortifa: ‚St. Julien‛.^[4] Vüo el ‚Boussard‛ pibekomitom fa löpan oka: generan: ‚Menou‛, ad blinön stoni jerabik ini generanalöd tö ‚Alexandria‛. Denu ston päcedon as ledutot patik ela ‚Menou‛. Sosus ye ‚Napoléon‛ älilom dö tuvot, äbüdom ad loveblinön oni lü netastitod nulo pifünöl de ‚Kairo‛: tuvan it ye päpromuvom ad generan, sekü kelos daloy kludön‚ das lampör fütürik ädasevom völadi tuvemik basoinablöga. Sunädo nolavans mödik, kels dugädoms militi äjäfikoms me on. Büdü ‚Napoléon‛ de vödems kil debükots päjafädons fa stonabükans tel: ‚Marcel‛ e ‚Galland‛, kels pivokoms se ‚Paris‛. Äbesmivoy stoni me bükablägin, äseidoy sui on bledi papüra, ed äpedoy ati medü gumazilids fimiko ta on. Debükots somik päsedons pükavanes famik in Yurop. Generan: ‚Dagua‛ äblinom ün yel: 1801 teli atas lü ‚Paris‛, kö „sifan: ‚Du Theil“‛ ästeifom in netastitod ad tradutön onis.

Posä general linglänik: ‚Ralph Abercromby‛ (1734-1801) ivikodom lonädiko Fransänanis sumätöfü ‚Menou‛ äkomipölis ün 1801 mäzul 21 nilü ‚Abukir‛: vilag nolüdalofüdü ‚Alexandria‛‚ in bagaf: XVI püdamabaläda pälonos‚ das ston di ‚Rosette‛ sa vönots Lägüptänik veütik votik ämutons palovegivön generane: ‚Hutchinson‛. Ab yeg jerabik at piblinon vüo lü ‚Alexandria‛ ini dom ela ‚Menou‛, kö on ini jugäds pivilupöl äbinon; generan Fransänik älecedom stoni ebo asä ledutoti okik. Ab Linglänans no äklemoms, ed ädagetoms lovegivi ona ün 1801 tobul‚ pos kelos lodot jerabik päblinon dub stemanaf Linglänik ivedöl: ‚L‛Egyptienne‛ lü ‚Portsmouth‛‚ ed is älükömon ün 1802 febul. Nu ämekoy güpakopiedis de nüpenäds, ed äsedoy onis niveres Yuropik ti valikes. Finü 1802 ston päpladon fifümiko ini mused Britänik in ‚London‛.

Ston di ‚Rosette‛, äsä nu binon, labon fomi folliena stedagulik nenomik labü lunot meta bal‚ vidot zimmetas mäldeg, e bigot zimmetas ti teldeg. Len löpafin detaflana e detadono dileds ze gretiks defons. Blög licinon se tim elas ‚Ptolemaei‛, e pidekon niludo löpo in dil klöpik pisuseidöl, kel ye moon, ko magod ela ‚Horus‛. Geilot lölik ona bo ebinon zao mö mets tel. Luveratiko ädablinon in tem seimik fo magot rega, ed ämuton bo notükön dunis gretik oma. Nunod dö ats pilauton in püks tel, sevabo in Lägüptänapük ed in Grikänapük. Balid äkomädon ye in tonatasots tel, in hieroglifs ed in demot ü pöpapenät‚ kel it idafomikon za yel: 750 b.Kr. se hierat ü kultanapenät reigatimäda vönik (3000-2450)‚ soäsä i pägebon pro papürodaruläds. Primo penät at ämuton pareidön in keds penditik, e pas mödo latikumo in kedets horitätik‚ efe mödiküno de det lü nedet, äsä pö hebrey e penäts pükas votik.^[5] Vödem hieroglifik stona ninädon te kedetis 14, ko kels kedets 28 de kedets Grikänapükik pekonseföl 52 baiädons‚ du vödem demotik labon kedetis 32. De kedets pemäniotöl valik ye mödikums ka foldeg binons nenätiks sekü dileds deföl. Nu ye dinäd gönöfik emögükon ad läfulükön kedetis hieroglifik deföl. Ün yel: 1898 ätuvoy sevabo lestäli ko nüpenäd leigik in ‚Damanhur‛ (‚Hermopolis Parva‛) in dältad di ‚Nile‛‚ kel kipedon b.v. i yegis jerabik se sepül de ‚Tut-ench-Amun‛. Zuo ätuvoy su temavöls nisula de ‚Nile‛: ‚Philae‛ nog hieroglifis, kels ämoükons dotis lätikün dö läfulükam stona di ‚Rosette‛. Somo vödem lölöfik dabinon in Lägüptänapük e Grikänapük.

El ‚Stephen Weston‛, as Linglänan balid, ijäfikom ün 1802 me tuved vödema Grikänapükik‚ pos kelos i el ‚Du Theil‛ änotükom tradutodi oka. Atan ye ästetom, das vödem äninädon nuni dö dan kultanas anik di ‚Alexandria‛ kol ‚Ptolemaeus‛: V.: ‚Epiphanes‛. Fransänan: ‚Ameilhon‛ äpübom ün gölayel de 1803 in ‚Paris‛ tradutodi latinik vödema. Me vödem demotik balidnaedo el ‚Silvester de Sacy‛ ed el ‚Akerblad‛ äjäfikoms ün 1802. Lätikan älonom verätiko nemis: ‚Alexander‛, ‚Alexandria‛, ‚Isis‛, ‚Ptolemaeus‛ e.v. Nolavans bofik täno äjäfikoms me dils hieroglifas, kels medü lovat pifremons‚ bi ebo ats äninädons nemis regas u godas. Pianiko äsetuvoy in vödem hieroglifik tonatasinifis malas balatik. Pö atos äbenodistükoms okis nolavans äs ‚Warburton‛, ‚De Guiges‛, ‚Barthélemy‛, ‚Zoëga‛ e patiküno ‚Young‛ sa ‚I. W. Bankes‛. Lätikan äplöpom ün 1818 ad tuvedön su ston, keli bü yels kil ituvom su nisul ‚Philae‛, nemis: ‚Berenice‛ e ‚Kleopatra‛.

Ked lafabik ün 1822 fa ‚Young‛ pekobopladöl täno pämenodon e veütiko pälölöfükon fa vestigan Fransänik famik: ‚I. F. Champollion‛. Noe äplöpom ad letuvön nemis e tiädis ti valikis lampöras Romänik‚ abi älautom balidnaedo gramati Vöna-Lägüptänapükik, su kel fovans valik oma ästutons. Ab neai el ‚Champollion‛ üprogedomöv in nol hieroglifas, if no ikedemomov, leigo äsä ettimo ‚Athanasius Kircher‛, koptapüki. ^[6]

Nüpenäd it stona änunon dö dalebüd lezälik kobikama kultanas di ‚Re‛ ü solikultanas pötü yelam balid kronamadela ela ‚Ptolemaeus‛: V ‚Epiphanes‛ (196 b. Kr.), kel ettimo äbinom reigan Löpa- e Dona-Lägüptänas. Pas ün yel jölid regama okik plin yunik at pikronom. Rigiko te vödem demotik dalebüda ädabinon; vödem hieroglifik e tradutod Grikänapükik pimekons bai on. Nüpenäd pidäton tü del 4id mula Grikanik: ‚xandikos‛ (= prilul), kel baiädon ko del 18id mula Lägüptänik: ‚Meshir‛ (u: ‚Mekhir‛). Ün yel et - so nüpenäd tonon - el ‚Actus‛: son ela ‚Aetus‛ äbinom hilekultan‚ ed el ‚Pyrrha‛: daut ela ‚Philinus‛, sa el ‚Areia‛: daut ela ‚Diogenes‛ ed el ‚Irene‛: daut ela ‚Ptolemaeus‛ äbinofs jilekultans. Posä tiäds rega sa dalestüm omik kol gods e löf omik pro net Lägüptänik pelonülons‚ jonüls küpidik no nemödikums ka degjjöl meuga telik at pänumädons; bevü ats panemons: legivots in mon e gren pro temigaledans‚ stiams tripas e debas, kels suämons dötumis jüo luldeg‚ libiostadükam fanäbas yelalunüpik, finid mütahürama matrodas‚ läsükam tematripas, finid xila volutanas büikum, läsükam linumastofa- e grenatripas‚ nätükam temas pro tor e nims votik, sa dönulöod bumotas saludik efailöl.

Kultanef pagik älonon asä jonüli danöfa oksik kol reg mödükumami geböfas lezälik ad stimam oma‚ sa stidi zeladelas nulik ko disein ot. Fütüro kultans in mödot lölik oka pötiädons asä „dünans goda su taled epuböla: ‚Ptolemaeus“‛; stimatiäd at ömuton panüködön ini doatalins fa kultanef päpolöls. Fino in Lägüptän mebastons labü dalebüd at ömutons palöodön in tems valik klada balid, telid e kilida stimü „god laidüpo liföl: ‚Ptolemaeus“‛.

Se pesagölos reidan dasevon fasiliko, vio vemo ninäd nüpenäda kilik läson tefü veüt pö jenöfot‚ das dub on plän verätik hieroglifas Lägüptänik balidnaedo pämögükon. No sevobs, va jenöfo ejenos, das mebastons somik pelöodons in tems Lägüptänik. Töbo tel atas pekonsefons alo jüo ün tim obsik, to „god laidüpo liföl: ‚Ptolemaeus“‛‚ kel no äfägom ad laidabinükön onis.

NOETS.

1. Delagaseda Fransänik gretik ze mödiks äjonons ün 1938 novul ad tuvot nulik veütik at.
2. Vöd in püks mödik komädöl: ‚obelisk‛ (= boelig) licinon de vöd Grikänapükik: ‚obelós‛ (= spedül)‚ keli ya el ‚Heródotos‛ (tumyel Vid b. Kr.) ägebom ad malön tipalestälis folgulik et Lägüptäna; smalükam ata binon: ‚obleiskós‛. Mödiküns boeligas atimo nog dabinölas licinons de solatem ela ‚Re‛ in ‚On‛ (‚Hierapolis‛) nilü ‚Kairo-Memphis‛‚ kö nog ün atim zänodü grenaläneds tipotaston labü geilot metas 40 löon‚ kel pälöpladon ün yel: zao 1400 b. Kr. Boeligs legik nog dabinons b.v. in ‚London‛, ‚Paris‛, ‚New York‛ e bü val in ‚Roma‛‚ kö su ‚Pazza del Popolo‛, su ‚Monte Citorio‛, fo el ‚Laterano‛ (geilik mö mets 45‚5)‚ su ‚Piazza della Minerva‛, su ‚Piazza Navona‛ e su ‚Pazza di S. Pietro‛ boelig a bal dabinons. Boelig lätik at nen hieroglifs älöon vönädikumo in sirkud ela ‚Nero‛‚ e päsüramenon büdü ‚Sixtus‛: V († 1590) se failots, e pälöpladon. Binon balston (‚monolith‛) vönik balik in Yurop stanöl, kel elaiblebon nätik. Tipalestäl fo glüg di ‚SS. Trinità de‛ Monti‛ binon‚ leigo äsä ut in el ‚Villa Medici‛, sümädot di ‚Roma‛ vönik. Balid äbinon büikumo in gads jenavalautana: ‚Sallustius‛ († 35 b. Kr.).
3. Adelo fümos, das vöd latinik: ‚Sphinx‛ (= sfin) binon vöd manik‚ kelos i gudikumo baiädon ko kalad magotas sevädik. Bal atas nog pas ün 1929 no fago de gianamagot seatöl rega: ‚Ramses‛: II. in glun ela ‚Memphis‛ vönik nilü ‚Kairo‛ pätuvon e päsesebon. Pikonsefon go gudiko, dö kelos lautan yegeda at äkanom süadükön oki pösodiko ün yel: 1930.
4. Fortif at enepubon sis lunüp. Pimalon su kaeds ettimik di ‚Napoléon‛, ed ätopon ma ons su vesüdajol tuiga di ‚Nile‛ nilü ‚Rosette‛. Generan pemäniotöl: ‚Boussard‛ ädeadom pas pos yel: 1814. Ebepenom dönuamiko tuvi stona blägik.
5. I Fönikyänans e Lätiopänans ägebons hieroglifis; balidans ko miplänäds onas as sümbols lukredik, votikans so, das jünu no nog efägoy ad letuvön nüpenädis tefik.
6. „Koptans“ sevädiko Lägüptänans panemons, kels sekü lesedadun fa sänt-‚Marcus‛ e fovans omik ivedons kritans. Kultans onsik, kels latikumo äslopikoms pölalekredi monofüsita‚ etratudoms rigapenädis Grikänapükik rela oksik ini koptapük‚ ed ejafoms literati tefädiko gretiki. Gönami onsik slama äpönidons me nebenikam lanik ä südöfik. Nunoy nutimo koptanis zao 600 000, de kelans 10 000 lödons in ‚Kairo‛.

Se Volapükagased pro Nedänapükans 1939, Nüm: 1, Pads: 2-7.