La cajarina de Cuca

La cajarina de Cuca  (1921)  by Ujep Antone Perathoner
Gherdeina
grafia moderna


La cajarina de Cuca.


(Na storia da zacan. Metuda adum da Tone dʼ Val.)


Bera Cristl da Coi ie daniëura jì gën a ciacia, o sibe de scroch o cun la cherta, che l ova datrai n ann.

Ntlëuta (l sarà plu de cënt ani de chësc che son per ve cunté) ne fovel mo tan muele cun la lizënza de jì a ciacia.

Bera Cristl fova pa nce perauter n bon iagher, un di capi; te si vedli dis cuntovel mo, chʼ l ova me falà doi iedesc y no per si gauja; l prim iede sun Sëura Sas a i tré a n rehl, davia che un da Sacun ti fova jì do, y ova petà ntan ch’ l tulova la mira n cich per l desfidé ora y dala sperduda ova bera Cristl zitrà y falà, y l segondo iede te Ciaulon sun n gial da mont; l ova udù unian ju per na costa l iagher dl Grof dl ciastel y davia ch’ l fova mé de scroch, zënza chërta, ne s’ ovel plu dan mucië tëu dlaurela de museré sciche se toca y nsciula ovel falà l gial.

Coche la i fova jita a bera Cristl, canche l fova mo n tel jëunn da maridé, sun Cuca muessi mo ve cunté. N di dʼ inviern, la prima juebia dl avënt, fovel jì sun Stevia y Col dala Pieres a ciamorc, ma dut l di sautan da un crëp y col al auter, ne n ovel spià piedia dʼ n ciamorc o rehl.

Domesdì via ovel fá mpueʼ de brija y sula sëira s’ ovel inò sarenà ora defin. A unì ju per la rova de la piza de Stevia s’ ova Cristl mpueʼ tardivà y l fova bel danterëures canche l ie ruvà ja la funtana de ruf d’ Incisles. N valgun var defora da funtana pra ruf vëighel n bel rehl; ël ti tira y l toca nce, ma l rehl mucia suvier permez a Pieralongia y ora per Secëda de vieres de Cuca. I rehli va mo datrai ëures alalongia cun na bala tl corp. N vedl iagher m’ à cuntà ch’ l ova tucà n iede n rehl su la tafes y ova messù i sauté do da Pivan ora nfin ora n Ciapit sun Mont de Sëuc a l abiné.

Cristl sambën, jëunn y asvelt, ti fova bën pià do dassënn suvier de vieres de Secëda ma l fova bel tan tert danterrëures y tan scur, che l ova da fé da udëi la piedies y la gotes de sanch dl tier muciadif su la nëif frëscia. Sun ëur de Cuca iel deventà scur defin y d’ abiné mo chësta sëira l rehl ne se dij nce no plu.

Śën ne iel auter se mpënsa Cristl, che albergë cassù y jì duman a benëura do la piedies. Ël dà ëuta y chërda tel prim medel chʼ l urta, fej fuech per se sciaudé y se tol ora de tascia da iagher n pan sëch y mpueʼ de ciociul per cené. Do chʼ l à abù maià y che l se à mpueʼ sciaudà ite, destudel cun nëif l fuech y se n va via n tublà dlà da medel a durmì tl fën. Cristl ne fova mo giut tel fën y ne s’ ova mo sciaudà la cova, che l aud jan bel plan l usc de medel. Ël savova segur, che l ova nidlà pro l usc y che ne pudova vester l vënt a fé chësc vieres.

Chi diauc, se pënsel, unirà ma mo da chëst ëura tlo adalerch.

Zënza che l sʼ ëssa perauter temù, cucovel mpo mpueʼ spaurì danter i trames de tublà ora via medel, curiëus de spié chi che ie ruvà da chësta sajon y tan tert da sëira tlo adalerch. Dal scur nʼ udovel nia auter chʼ l usc de medel daviert, ma fajan ristles y fuech cun sumprin y lescia audivel franch. Canche l ie deventà mpueʼ linëus dal fuech, vëighel na bela jëuna furnida da catif cul guant da badiota. Chësta jëuna tol so banch ora n laviec dala jufa, ora de n scrin n carnier de farina y n ciadin dal smauz, y ju de curona dan medel n poz de lat ‒ n fova na pila ilò ‒ y se njinia ca a fé na jufa.

Cristl fajova danz de drë uedli. Mesëura dant fovel ël stat te medel, ova cialà te scrin y su per chi parëies y ne n’ ova spià no lavieces, no poc de lat, no ciadins dal smauz, no carnieres de farina.

Canche chësta jëuna à abù finà de cujiné y de smauzé, vëniela ca de vieres de tublà, gëura la porta y chërda su per zopa dal fën. “Vie a cëina jëunn!” Cristl s’ à tan sperdù che l ne s’ à nia nfidà a dé resposta o a unì ju de zopa dal fën. “Per l amor de Die y de la purʼ anes te prëie bel vie a cëina, sceno te jirala mel” prëia la jëuna mo n iede y mpueʼ plu adaut. Sun chësc ne s’ à plu Cristl nfidà a resté sun zopa; scebën che l jiva da la gran pëura dut ngotà vëniel mpo bel plan ju de l fën y ti va do a chësta bela jëuna via n medel.

Do usc de medel sʼ sëntel sun en banch, la jëuna mët ca l laviec dan ël, dà ca na bela sciadon rejënta y nueva, se sënta dlà da d’ ël y scumëncia a maië. La jufa fova cujineda spavënt bën y termënt bona y scebën che la ne l’ ova nia metuda a sferdé ne fovela mpo no massa ciauda.

Zënza ch’ un o l auter ësse dì na parola, ai maià ora la jufa y Cristl se n va inò via te l fën, zënza che l s’ ëssa nfidà de rengrazië o de damandé velch, cuntënt che ne ie suzedù nia de mel.

L vëiga mo coche la jëuna leva ju cun ega dʼ nëif la sciadons, l poz dal lat y l laviec y mët via dut al orden. Dadedò ala mo destudà l fuech cun nëif, nidlà pro l usc de medel y vën ca n tublà. Sun porta scumëncela drët a bradlé. Cristl ova na drëta pëura; ma davia che chësta jëuna i menova picià, se nfidel mpò a damandé. “Cie te mancia pa, dime a cie moda possi pa te delibré, puerʼ ana?”

“Sce t’ ësses medrë dì n sëul Die tel pai dela cëina” po fossi stata delibreda,” respuend ëila bradlan. “Te muesses savëi, che tlo fovel da vedlamënter na ciajea; y ie son stata tlo n valgun ani cajarina. Ja Sacun ovi n nevic y chësc univa suvënz sun bancon, mé la juebies sëira i l ovi proibì dʼ unì.”

A Cristl ti toma ite che ncuei iel juebia y ël damanda: “ciuldì pa la juebies?” ‒ “La juebies univa n auter jëunn da Santa Crestina sun bancon y a tò l smauz y l ciajuel che robove al patron, y pervia che trapulove y ngianove mi patron y mi nevic a chësta maniera, sonse unida ncanteda y cundaneda te chësc medel. Dai ani y dai ani messerei mo resté tlo, davia che posse mé unida delibreda da n jëunn da maridé che me dij n “Die tel pai” su la cëina che i dé, i mé la prima juebia dl avënt danter la ot y la dodesc de nuet, da nëif frëscia. Tu ësses pedù me delibré.”

Canche l’ à abù dit chësc, se n vala bel plan drët bradlan do medel via y Cristl, scebën che la cossa i jiva drët a cuer, nʼ s’ à nfidà a damandé mo velch o a jì do a udëi de cie vieres che la jëuna se n pea via.

Duta nuet ne n’ al stlù uedl. Pernanche l’ à scumencià a stlaië di, level y va via n medel. Ilò fova dut inò sche zënza al orden, no poz, no farina, no lavieces. Cristl se n pea via y va do ala piedies y gotes de sanch. Via n Bredles giatel l rehl cherpà te n barantl; ël se l tol sul col, se n pea zeruch do y Balest ca y da Sacun ju, a cësa.

Dut l di i duta l’ ena ne i ie plu jita la storia de chësta puera cajarina ora del cë. La dumënia do mëssa val te calonia y ti la conta a seniëur curat. Seniëur curat dij, ch’ ël ne pò nfé nia tlo, ma l dëssa jì a Tluses da n capuziner; y nscì à nce Cristl fat. Chësc vedl capuziner ti dà l cunsëi de jì debota zeruch sun Cuca a crì l medel y l tublà ulache l ie albergià n chëla sëira y se l tenì drët bën amenz, acioche l sebe da jì l ann do la prima juebia dl avënt da sëira, l tumerà nce n chël di na pitla nëif, a delibré chësta puerʼ ana. Cristl ie bën debota unì da Tluses ite y ie mo l di do y suvënz n chël dinviern y l auter dʼ instà jì a crì, ma l ne se recurdova plu no fruz no fregul, coche l medel y tublà cialova ora y ulache l fova.

L ann do, la prima juebia dl avënt iel bel mpont inò tumà na brija, ma Cristl ne fova dut instà no stà bon de giaté ora l tublà ulache l fova albergià n chëla sëira y n ne sà mo ncueicundì no, sce ch’la puera cajarina de Cuca ie unida delibreda o sce la patësc mo