La odòndra

by Jan Batista Alton

da Rimes Ladines

La odòndra.

“O bèla odòndra, dí, perchí chantâs ignīr trés
“Chi chi?” Segů dal gran contë́nt dʼ avëi pasé l mèr,
O bëgn perchí chʼ an â mesé per fórza dé dʼ l nés
A tůa toròna cóa? I orëi fa val costès chér.”

“Iů chantʼ “chi chi”, perchí quʼ iʼ orèssa gian tĕ dí val;
Cin dis èi şëgn quʼ iʼ spiònʼ scĕ tʼ ès in vita o no plů;
Joráda sònsi důt queš tëmp per důta tůa val;
Perchí tʼ as mai da mé, quĕ tʼ ó tan bon, ascognů́?”

“Scognů́ nĕ mʼ ai da té, scognů́ da důt queš mon mʼ ai;
Tů, picea odòndra, nʼ sas quĕ trés e trés mĕ sta tʼ l cu̥r
N sol Ésser; sol per ël respíri e vivi tʼ quiš guái,
La gáoša sòla èd ël quʼ iʼ son fení scèquʼ qui mu̥rʼ.”

„Odů tʼ ai bëgn gonót geman, pitan e charan
Vérs l cīl; pichè mʼ as fat bëgn plů quʼ asá, mi bèl jo̊n;
La fontána dĕ důtʼ quiš guai savèssi dër gian;
Mĕ stímes dë́́gna asá da mʼ èster dit la rejòn?”

“Dĕ té plů dëgn qui vèl dʼ aldí da mé mīs pë́nes?
Tů sòla tʼ stas comé, tů sòla ès mia compágna;
Per quëš mĕ fégi gran mervo̊ia quĕ nĕ tʼ mʼ intë́́nes:
Amòr e sòl amòr mi cu̥r pó fʼ rí in campágna.”

“Quʼ amór sī tó tirán, dĕ dí nĕ nʼ as mia no bría:
Tů fatʼ, tů sůstʼ, tó gi, tó sté l medèmo mʼ a dit;
Savëi savèssi gian, scʼ tó amòr è vita od ambría.
Da tó deportamë́nt quëš sol nĕ nʼ ai chamó lit.”

“Amòr quʼ tormë́nta queš půrʼ cu̥r ignó lʼ origin
Pó avëi sů quëstes monz, la gáoša dʼ mī pensírz è
Da lonce olá quʼ tů mai nʼ sërás mia stada; vérgin
Inscíquʼ la mia nĕ nʼ as chamó no odů́ no bitrè!”

grafia moderna

La vidundera.


"O bela vidundera, dí, porcí ciantâs' inier tres
"Ci ci?" Sigü dal gran contënt d' avëi passé le mer,
O bëgn porcí ch' an â messü por forza dé dl nes
A tüa torona coa? I orëi fá val' costass cer."

"Iö cianti "ci ci", porcí ch' i' oress ion te dí val';
Cin' dis él sëgn ch' i spiun sce t' es en vita o no plü;
Jorada sunsi döt chësc tëmp por döta tüa val;
Porcí t' as' mai da me, che t' ó tan bun, ascognü?"

"Ascognü ne m' ái da te, ascognü da döt chësc monn m' ái;
Tö, picia vidundera, ne sas che tres y tres me stá tl cör
N su esser; sol por ël respiri y viri te chisc guai,
La gauja sora é d' ël ch' i sun finí sciöche ch' i mör'."

"Odü t' ái bëgn gonot jeman, pitan y ciaran
Vers le cil; picé m' as' fat bëgn plü co assá, mi bel jonn;
La fontana de düc chisc guai savessi dër ion;
Me stimes dëgna assá da m' ester dit la rajun?"

"De te plü dëgn che él d' aldí da me mies pënes?
Tö sora te stas cun me, tö sora es mia compagna;
Por chësc me feji gran morvëia che ne te m' intënes:
Amur y sol amur mi cör pó ferí en campagna."

"Ch' amur sî to tiran, de dí ne n' as mia no bria:
Tü fac, tü süsć, to jí, to sté le medemo m' á dit;
Savëi savessi ion, sce to amur é vita o ambria.
Da to deportamënt chësc sol ne n' ái ciamó lit."


pagina:38
"Amur che tormënta chësc pür cör ignó l' origin
Pó avëi sö chëstes munts, la gauja de mi pinsiers é
Dalunc olache tö mai ne saras mia stada; vergina
Insciöche la mia ne n' as' ciamó no odü no bitré!"

"Jorada sunsi lunc y lerch, odü sovënz ái
Ciastí, palac olache degügn ne röia; regines
Cun guant d' arjënt y d' or ‒ chiló ne röieres mia mai ‒,
Na pert é blances, mo al n' é 'ci sciöche talpines."

"Conësce la pos' a chël ch' i diji: la fazia é rösa
Cun gile, füch le bel edl, ciavëis sciöche or, no bas le frunt,
D' avore sü dënz, mans y pîsc de bambin, n' é ch' mesa
De chësta tera, stá plü ion olach' al é munt."

"Confort bëgn gran mi cör sëgn sënt; o Siur dla tera,
Conzédeme chësc ch' i' pois y chësc y chëra ninfa
Contënc intrami fá; spo dlunch ói fá na vera
Cun mi cianté, che lode a te dî vigni stinfa:

En mez al mer, olach' an ne vëiga co cil, mai tera,
Che passa, vëiga n lüch no gran no pice; toronn él,
Forní de bi lëgns de vigni sort; baian de vera
Dailó n' aldisses', tres él pesc chël é sigü bel.

Sce le lüch é bel, la ninfa é zerto tröp plü bela,
Ch' iló comana; n gile n' é plü blanch co süa frunt;
So müs é n moscedé de blanch y cöce, morjela
La pel bëgn atramënter ch' al ne sî pro jënt de munt.

Ciavëis tan lunc y bi n' ái mai tan dî ch' i viri
Pro n' ëra odü, rové rovessi bëgn saurí jö ai
Cialcagn; plü bröms dl cil bëgn tröp; sc' iló i arive,
Sü bi gran edli pél che me ciar' y dij' bel tres "guai".


pagina:39
Mancé n' i mancel nia: richëzes, or y arjënt, döt
Ci che bel y gran ves pé, contëgn le palaz magnifich;
Acompagnada vëgnera tres da jones; n pice möt
Danfora vá, por dessëgn söl guant na fëia ál cun n pice fich.

Mo impó contënta ne péra y sü gran edli ciara
Gonot tra le de dalunc dalunc ia sura le mer ia,
Bagná datrai, sce degügn la vëiga y degügn vá para,
Odëi i podesson; chësc sigü ne fejera no de nia.

Sentada fôla n domisdé jö a pe de sü pra;
Che degügn ne l' aldiss o odess cherdôra, zënza n' essera
Pité tan bela sora; fora de sü dolurs trá
Bëgn ion orüda l' essi, che me doré sigü se mëssera.

Tan dî, ch' i fô bel stada iló sön chëra rama
Mia no podessi dí; ch' al gnô bel scür odôi,
Canch' ëra iló te n colp sü brac deslariâ da grama
Y pronunziâ n cert inom ‒ Amit ‒, aldí le podôi;

Picé me fajôra tan ch' atira jö jorâi dl lëgn
A odëi sc' an foss bugn d' la consolé, la bela:
"Desfortunada pés', o püra ninfa, dí sëgn
Ci che t' as che tan te stá söl cör, sce t' as dlaurela.

Ch' al sî n amant la gauja de tü pinsiers ne pói crëi',
Vignun t' adora y t' ama plü de vign' atra, lí pos'
Tra pice y gran, tra rich y pür; ciamó che mai orëi
Podesses' mo che dal rî destin neghé te dí t' ós'?

Mo impó, sce t' esses val' söl cör, o ninfa, trö' miec
Fajaras', sce döt me dijes'; ascheje sura döt le monn
Chiló y iló joré por solit mëssi; sciöche pic
Mia no ne pói fá; iö sun ausada al cialt y a döt le bun.


pagina:40
Dër dî ne stái chiló ch' indô m' un vái da te demez,
Les aries atraversëii passan ia sura le mer, jor'
Olache sorëdl ne dá tan sterch co chiló, spo n bel pez
Ne vëighi indô chisc lüsc chiló y to bel palaz d' or."

Apëna ch' i â dit insciö, la ninfa ciara
Sö vers les niores, pënsa y fit me ciara y alzan
So brac de cëra dij: "A me le ri destin para,
Ch' i vëgn' cun te olach' iö jiss porater tan ion.

Ia delá dal mer vers Nord, olache sorëdl süa forza
Ne mostra che sol de n ann n chert, dagnora zënza dlacia,
Tempesta y plöia, gran frëit a sté te stüa düc sforza,
Te na val da vigni pert bëgn stlüta che vënt ne manacia,

Dalunc no tröp da chëra munt che dal mermo blanch tol
So bel inom, na bela ciasa blancia dlungia
La strada vëighes ‒ ester plü co trëi dis de jore ne pól
Incina iló tolon la cörta y no la lungia ‒:

A n om ch' iló vá incërch bel tres ponsan chësc scrit tosc
Daras'; incër to col taché tl mëssi; ciara,
I te prëii, ne le perde, gran dann fajesses' ince a te; fosc
Podunse 'ci nos val' ota te fá n sorvisc, o cara.

Chël ch' i â da te dí, sëgn l' as' aldí, doman adora
Zënzater jí t' un pós', bun iade t' augüri y bona
Fortüna; vá, da mi pinsiers saras' dagnora
Söl iade acompagnada, l' ater, prëii, pordona."

Insciö dijôra; iö ci ch' i' ess da fá savôi;
Passé la sëra orôi ciamó con mies sorus, bëgn
Mangé y cianté; denanco m' un jí dër ligra fôi,
Por ci? ne podôi dí, por ciacolé n' êl tëmp sëgn.


pagina:41
Apëna odôn l' alba gnon dal mer cun döta
Maesté, ch' i pënsi a mi dovêr; lascian da pert le rest
M' un jori fora, pass' por chëra püra möta
Lisiera sciöch' i sun les munts y vals y le forest.

Dui dis bel jori incër tüa ciasa zënza podëi
T' odëi; ciafé t' ái y ion ch' i á; ví che fá nen pos' na bona:
Sëgn dantaldöt chësc boletin t' oressi fá odëi,
Che n' é tan lisier por n col ch' é apëna insciöche na sona."

Insciö la bela vidundera; ch' iö stimass atira
Podëis bëgn ves ponsé; desfat é prësc cun i dëic le lac;
Iö deuri la cherta intan che la vidundera le col destira,
Ne lii che döes parores sores "grota y ciampac."

Parores tares dí ci póres mai? iö pënsi dî
De chësc de chël, de düc i versc, mo nia por nia de no
Ne m' ó tomé tl ce, y a damané consëi jí
Ponsâi, canche n ater bel pinsier me vëgn spo:

Na val savôi amez a crëp; degöna ciasa,
Porsona via n' él da odëi te chi lüsc salvari,
Tan plü ciamurc asvelc, armënt tla pert plü bassa;
Ciampac se tlama le lüch, de jí dailó sëgn ciari.

Ponsé ne pënsi dî, döt lasci a ciasa, zënza
Fistide m' un vái vers Nord bel su ponsan solmënter
A mi destin; dan dlijia ái fat la reverënza
Speran che Chël Bel Dî me dëid' probabilmënter.

Doré ne dörera dî, ch' i sun sa insom la munt, tan
Sunsi jü debota; fermé ne m' ái no iló, no
Chiló; a dërta fora m' un vái bel tres, no pantan,
No peres, nia ne m' intardiëia; ch' i sá bëgn ci ch' i ó.


pagina:42
Rové te Ciampac intan ch' i ciari incërch sön n col n cerf
Podôi odëi dessot a n lëgn coch' ël coiô jö
La fëia s' odon sigü da vigni cian; sü bi nerf
Fajôl odëi sc' ël se erjô cun le col bel gros sö.

Mangé ch' ël â assá, s' un vál bel plan demez; lëgns
Y brüsces, costes y vals saurí da so edl me defenô,
Mi vare lisier da sües orëdles ‒ Mo vé, ci sëgns
Él mai ciavá te n lëgn iló da man nia dandô?

Na crusc, na rösa, stëres, besties iló parôl
Tla scorza vies, sëgns sigüsc, ch' al foss o foss
Denant bel sté zacá te chël lüch ‒ morvëia sigü fôl ‒,
Dalunc nia tröp odëi podôn na pera rossa.

Da vigni pert curida fôla, plëna de brüsces,
Toch dlungia le sas odôi le cerf lisier y gran, che fô
Jeté por tera, cez mangiâl, pó ester müsces;
I vá n pü' plü daimpró ciaran d' podëi rové ia dô.

Mo vé che la bestia m' á bampé en süa prësenza,
S' un mücia zënza dî ciaré ite sot la crëpa;
Iö do tan snel che mi pîsc podô travers la jënza,
Che chersciô iló te chël lüch; fermé m' á n colp te na rëpa.

"Che mai m' á dé chësc colp?" ponsâi tra me; da odëi n' êl
Nët nia por le scür che fô iló; mo püch a püch l' edl
S' ausâ al fosch; ch' al sî te n cantun val' d' ascognü pél:
I vá daimpró por odëi, ch' al é mi cerf a por n vedl.

Porsona plü veneranda en vita mia n' ái odü mai,
Tó l' edl da d' ël ne podôi, sc' i ess ince orü, sol na ota;
Mo canch' en ultim ël s' alzâ, me dôl ma n te' dlai,
Bel plan dal blot respet infora dôi indô ota.


pagina:43
Bel plan bel plan insciöch' ël foss dër stanch vers me gnôl,
Cun ël a por dër bel odôn so cerf dai bi corgn;
Rové pro me bel toch me piâl tla man y sö al cil
Sarëgn y tler mostrâl na stëra bela plü co or.

"Lassö conscidra chëra stëra", dijel sëgn te na ota,
"La ninfa stá de ciasa iló canch' ëra palsa;
Dainré la tera l' alberghëia, spo pa na grota,
La ninfa che t' ama tan y gní tüa fomena alsa.

Savëi, iö le vëighi, oresses' ion, d' olach' al deriva
Ch' i sá to amur, conësci tüa ninfa y döt incër co;
Mo döt savëi ne pón, passé ch' an n' ais la riva
Ch' passada ch' ëra sî degügn mai plü repassé pó;

Porció paziënza, ascolta y impara de chël' manira
Ch' al te sî poscibl d' rové pro to tesur; nosc Dî
M' ispirëia, sëgn ch' ël t' ó dër bun; sc' i pó, lisiera
Porvé ói d' t' la fá, dl rest a degun amant val' pé ri:

Passá che sará trëi mëisc, infin dl altonn denanco vëgn'
La nëi, gnaras' por dui stivá ch' iö instës incina
Laota te fará ‒ ciamó n' i pos', ciafé, ne t' es dëgn,
Na penitënza grana tü tormënc su fina."

Trëi mëisc passá danü m' un vái dal sant y bun om
Y zënza dî ponsé me dál insciöch' al alda
Dui bi stivá mez bröms mez cöci en funz insciöche n pom,
Tan bi fôi fac ch' ignó ne podôn odëi na falda.

"Cun chisc stivá", scomëncia le vedl "pos' jí tan lunc che t' ós
Sis ores te n iade fajaras', sc' al t' öga, basta trá le lian
D' amez; cun chël sö insom passé le gran mer y lec pos',
Cun chël da pe jaras' insciöche vign' ater cristian.


pagina:44
Mo tröp ciamó da bat' aras' denanco rové iló
Pro d' ëra y d' ütl te sará por ester vincitor chësc ‒
N anel, metü tl dëit che te l' ais es' invisibl; le ro
Chiló daurí te dá da bëre y mangé sigü prësc.

La lanza sî na defesa cuntra vigni bur bau.
La strada che t' as da fá t' insegnará tüa vicela;
Vá zënza tëma olache le destin te menará, le bau
N' as' bria de temëi, sceché ne te pól, al n' á dlaurela."

Dilan bëgn fort ch' i â dit a mi bun vedl, vers ciasa
Bel plan m' un vái, studian co mai ch' i messess pié a man
Por ester vincitor de tan alta impresa, massa
Sfadiosa a chëra jënt che nudrësc so corp cun blot pan.

En ordin mëti döt a ciasa – le laur ne dorâ dî ‒
La vidundera tlami spo, damani ad ëra le momënt
D' s' un jí demez: ,,Iö pënsi d' m' un jí pornanch' al vëgn de"
Respognera; "forsc d' gní cun me t' él gnü en tüa mënt?"

"Sîs pö tan bona" diji "y lasceme gní cun te; dant
Jaras' y me mostraras' la strada ch' i á da tó; do
Gnarái cun le sofl dl vënt; i vá debota tan co n sant
Scebëgn che al n' ais degönes ares, ne damané co?"

Apëna l' alba odôn' che la vidundera y iö lasciân le let,
Comié tolôn' da döt ch' ân ion y tosc sön strada
Nes metunse; "ci ci" mia guida cianta ‒ al n' ê plü nöt ‒,
S' un jora y crëi chël tan ch' i á dit na sora matada.

Iö prësc insciöche la olp, vistí ch' i m' â i stivá, pëii
Tl ciol d' amez y le tiri bëgn fort, m' un vá danfora
Fajon en dërta direziun n bel iade, me ralegrëii
Sön n crëp ad aspeté la vidundera che pé en malora.


pagina:45
Mo vé te n iade intan ch' palsun na bisca lungia
Trëi brac y mez, tan grossa co n lëgn mesan bel plan vëgn
Vers nos por nes fá na fin; iö vá atira dlungia,
Mi anel tla man, i fici la lanza y feji tla pel n sëgn,

Da olach' an vëiga le sanch döt fosch sprinzan en alt; bëgn
Contënt y ligher sunsi sëgn, ch' i á fat na fin bel
Atira a chël malan; la vidundera tosc sciöche iö rovëgn
Dal gran spavënt y dij solmënter: jund', gran ora él.

Stimé stimâi dër ion, m' alzâ y fajô n ater var,
M' un jô prësc dant, restâ prësc do la vidundera, mo d' edl
Pordüda ne l' essi mai ‒ sigü ch' al ê por mi afar ‒,
En ultim rovunse pro le mer y odun iló senté n vedl.

Stancé nes ân dal iade, porció ponsân' d' palsé n pez
Tan plü ch' al ê bel frësch pro l' ega; fora é prësc le ro,
Ch' é plëgn de fortaies y d' atra roba bona assá inveze
De ria cern; la vidundera mangia tan co sc' al foss döt so.

Val' plü de mesora fôn stá iló tra bëre y mangé; dí
Ves mëssi sëgn che chël bur vedl dlungia nos senté
Fô bëgn corius, y chël ch' é plü, da brau malan ri;
Falé s' ál püch ch' a me da brau ël n' ess fat mé.

Por nosta gran morvëia devënta chël che denant fô
N struscé, n bel jonn cun edli plëgns de füch fajon crëie,
Che ël foss val' forza suraumana; n salt mortal do
Da n lëgn ch' ël fej por se tó la lanza me fej lascé d' bëre.

"Savëi mia condiziun, mi stat y chi ch' i sun, ós'
Sigü" dijol, "mo tëmp en chësc momënt da perde n' ái:
Mi sënn, mia rabia, chësta modaziun capí pos',
Sc' iö te diji che la ninfa, che t' ós ciafé, por te ne sará mai."


pagina:47
Intan che nüsc edli vá dal cil al mer y gira
Chiló y iló, dal Süd al Nord, da Est al Ozidënt,
Dal' ega lovan odunse na bestia no lisiera,
‒ Almanco insciö parôl – le polan cherdôi busiënt.

Na bestia fata a chëra moda n' âi ciamó odü:
Les ares lerges, le col y le müs y le piet insciöche de jënt,
I pîsc cun dërtes grifes sciöche les porta le valtú,
Dessot dal piet curida dlunch da plöma vers le vënt.

I scrais che petâ chël mostro fô tai ch' an ess cherdü,
Ch' al fossa le düle ch' urless a mesanöt; spavënt tal
En vita mia ne n' âi mai porvé ne mai odü
Ch' en chël momënt che la bestia gnô vers me por fá mal.

"Batalia dái, batalia chiri" dij ciantan mi
Nemich y zënza dî aspeté scomëncel atira
A joré y mené les ares tl müs tan snel, ch' impede le de
Me parôl d' odëi la nöt che l' orá stancé v' aspira.

Da perde ne n' êl 'ci n sol momënt, sc' i amâ la vita;
L' anel che podô tan é prësc tl dëit, la spada
Tla dërta manejada snel insciöche la saita,
Che dal cil dessené vëgn trata jö cun gran tonada.

Pordü prësc essi vigni speranza de vënj chëra ota,
Mo l' aiüt gonot se mostra canche degügn l' aspeta;
Cun l' ultim colp ch' i feji na ferida tl ce tan sota
A chël mostro bati, ch' ël ne fej plü moto y se jeta.

Ch' al impestass l' aria tëmi y le sciüri porció jö
Dal crëp tl mer cun tan gran bot, ch' iö instës minâ
Che valgügn ess lascé ciará n canun; sprinzan sö
Dal funz dl mer odôn l' ega che cejidâ.


pagina:48
La vidundera ch' ê sciampada intan la vera n pü' ia delá
Danü cun le jore me salüda y zënza dî jomé juns'
Indô n bel trat adöm insciöche nos fosson paredlá,
Do püch rovunse a tera sagn y dër contënc suns'.

Al fô misdé y sorëdl fajô odëi süa forza
Dl Süd; por chësc orônse palsé t' ambria dessot n lëgn,
Dormí val' tëmp lapró, ch' a chësc fadia nes sforza,
Y en caje de prigo che gní podess sperunse d' aldí n sëgn.

Tan sterch dormîi stanch insciöch' i fô dai strabac
Che la vidundera dî me messâ beché tl müs, incina
Ch' i me descedass, bëgnche la tera fô le plomac;
La roba ch' i â sëgn dan me parô fina:

N bel om odôi a ciaval bel dërt, n plü bel ciamó mai
De mia vita n' âi ignó denant odü; dër gran, bel,
Lapró bel dërt insciöche na seva y fat de n bel tai,
ciavëis plü fosc co la tera, che fô ariciá y unc cun öre.

So müs tirâ scialdi al cöce, bëgn conseguënza
Dl cialt y dl iade; porsona mai ciamó tan bela
Y de bona vëia sot ai edli me fossel gnü; lizënza
Tolôl d' podëi gní jö da so ciaval a sela.

Gnü jö ch' al fô podôi m' al conscidré daimpró: le nes
Ê bëgn formé, sü dënz plü blanc co arjënt, la bocia
Parôl che riess da blota contentëza bel tres,
So col dër gros y blanch insciöche la nëi bëgn tocia;

Les sciables lerges, sëda vistî sü pîsc, le mantel lerch
Y fat dër bëgn, söl ce na bela gherlanda grana
Ch' al fô n gusto. Sëgn ciamó so bel ciaval sterch
Descrí ves ói, che sigü ne fô de raza mesana.


pagina:49
La coda fô foscia, foscia fô pö 'ci
Na pert dl corp, intan co dla nëi plü blancia fô
La dërta; so spiné tirâ mez al grisc; ci
Corú che foss l' ater, dí degügn ne podô.

La sela fô zënza dí baujies tan bela,
Ch' al n' é poscibl d' la descrí; le coran parô na perla
Dal slominé che fajô l' or y l' arjentarela;
Por chëra crëii che val' ciavalir doress na sberla.

Scebëgn ch' i n' ess mai denant odü porsona
Tan bela, fô l' ëra che jô a per, mil otes
Ciamó plü bela; le ce portâ na gran corona
D' arjënt söles trëces lunges, granes y sotes.

Tan bel en vita mia ne m' á mai parü sot vigni
Aspet n gile o d' atra flu; so müs y le col mile otes
Dla nëi plü blanc odôn, sües mans plü blances co cigni,
Le guant slominâ sciöche sorëdl che se rump tles gotes.

Porsones tares fô sigü adatades a ester
Stimades de vigni vers y tëma n' âi degöna
Dal bel aspet d' intramidui; da vigni maester
Se tëm trö' plü n orá, ch' ëi vais 'ci bel ad öna.

Lové ch' i fô impé, cun garbo inant me feji,
Salüdi intramidui da ciavalier, toli fora
Mi corn che savô strionëc; cherdon che ëi foss dal jí
Stanc i le dái, mo ël fajô n mül insciöche na nora.

Sce l' ël ne savô degöna cherianza, plëna fô
Tan plü de beles manires l' ëra; snel tolôra
Mi corn daurin olach' al gnô vin y boiô,
Mai no fajon la sabia y zënza dí parora.


pagina:50
La gran ligrëza ch' iö proâ chi podess
La dí, tratan ch' i odô iló dan me l' amada
‒ Porcí ch' al fô propi ëra ‒, chi savess
Mi sënn m' imaginan che le compagn me l' ess fracada?

"Mia bela vidundera, bëgn as' eseguí i comandi
Ch' i t' â dé denanco t' un jí; crëi, premiada
Do to mirit gnaras'; ci che t' ós, por chësta man, dí,
T' al impormëti y tosc de regai saras' ciariada."

Dites chëstes parores cörtes dala sciora
Al vicel, s' oltan la vëighi vers de me che ne fô nia
Dalunc; na rösa tolera de sü ciavëis, la sciüra
De tal manira, ch' iö la pëii tla man por la mëte ia.

Despó scomëncia mia regina: "Forsc che t' esses
Albü plü ion ch' i foss gnüda sora zënza
Compagn, mo i speri ch' al te sî confort no pice, sce t' oresses
Porvé d' m' aldí denanco fá valch zënza paziënza.

Vignun che crëi d' conësce la forza dl destin, sigü
S' ingiana granamënter; jënt é insciöche na roda
Che vá de vigni vers, inant tan bëgn co inzescü
Secundo che sî la sbürla, pö sc' orëis la moda.

Le destin comana döt sön chësta tera, dá y tol
La vita, dá fortüna o desfortüna, trata
La jënt o bëgn o mal insciöch' al ó; ci mai ne pól
Te fá le destin? Aldí sëgn pos' coch' al me l' á fata:

Ciamó complí ne n' âi chinesc agn, ch' i odô
Na nöt tl sonn mené dal ri destin figöra
Tan fetra che le de che gnô do, scebëgn ch' i orô
Parëi contënta y ligra, me fô gran tortöra.


pagina:51
Da iló ci ch' i á doré che mai ve le dí podess?
Tres le de tan bëgn co la nöt odôi tres la bela
Figöra, tria chirîi debann; almanco sc' i ess
Ciamó godü, d' sofrí essi albü saurí dlaurela.

Nia lunc da me savôi na grota püch plü grana
Co na tana, tröpes otes âi aldí, che na bela
Ch' iló abitâ, foss stada por ester sana
De cervel a tröc de gran aiüt, porció ves prëii stimela.

En chël bojëgn deziji d' jí da d' ëra y zënza
Ponsé val' d' ater ia m' un pëii tolon la strada
Che menâ vers la grota, vá cun diligënza
Y respet dan mia sibila por ester bëgn consiada.

Rovada olach' al fô la grota vëighi chëra
Ch' i jô a chirí, me sperdi impröma n pü', tan fô
Maestosa süa figöra, cherta de blota tëra;
Spo i orôi dí la gauja dl iade ch' iö iló fajô.

Mo ëra do m' avëi ciaré bëgn fit scomëncia
Bel plan a rí ‒ porcí ne savôi ‒ y alzan la man dij:
"La gauja de chësta strada fata zënza ciancia
Conësci tan co tö instëssa a tan ch' i pó cun rajun dezij'.

Le destin tormënta bëgn gonot la püra jënt can
Ch' al fej somié: datrai nes ingianel y lascia odëi cez
Ch' é falz; dainré podunse odëi chël ch' á da gní, dan ‒
taldöt sc' al é val' de bun, ch' iló v' aspeton n bel pez.

Savëi ne sái, sce la cossa che t' as somié, te sî gnüda
Dejiderada o no, mo chël t' ói dí, ch' en chëra
Medema nöt tl sonn da n jonn es' stada odüda
Cun tüa belëza y d' ater ne fejel co ponsé ad ëra."


pagina:52
La mia ligrëza fô imensa, apëna ch' i â
Certëza de mies speranzes; dla ocajiun aprofiti,
Daman' co mai ch' al foss poscibl por chi che s' amâ
D' rové bëgn tosc adöm por gode de sü diriti.

Sön chësc me dijera, che n pice vicel, la vidundera, mëss
Deventé tra me y le cristian le su aiüt, che le destin che comana
Nosc matrimone a trö' gran forza, ch' al ne dess
Conësce i mesi, de nosta uniun ch' i nemisc condana.

Chël tan ch' i orô savëi da chëra profetëssa
Âi aldí, porció cun le sguardo a tera mia reverënza
Ti feji sëgn, insciöche vignun ch' é devot dan mëssa
Por solit fej n inchin, mo tröc por ne fá desfarënza.

Tan che t' as sofert incina sëgn por me, n' as' bria de dí,
Ch' i sá döt cant da chësc chiló; mo en caje che t' es pa
Corius d' savëi mi mai, ch' i á albü tan bëgn la nöt co le de,
Cunté ti oressi sëgn söl fat, ma ch' iö podess le fá.

Mo n ater afar, ch' é de gran premüra y d' importanza
Por trami dui, damana y ó che ponsunse a impresa
Diverscia söl momënt; plü tert te mia propria stanza
T' al cuntarái canche sun sigüsc d' n' avëi sorpresa.

Chësc galantom, che pé mi compagn, gní lëde oressi;
Scebëgn ch' al é n bel jonn, ne le pói doré, ch' ël stüfa
Cun le blot fá bel; sc' ël ess ma n pü' de ciorvel, minassi,
Ch' ël ess messü capí, ch' i l' ami tan co pan da müfa.

La forza che t' as, lapró tües ermes bëgn temprades
Te dará vitoria, a me confort y gran ligrëza;
Le destin ch' á favorí chësc iade por lunges strades
Te daidará, sc' al ciara a nosta contentëza."


pagina:53
Finí ch' ël' â d' rajoné, s' un vára zënza
Ciaré vers so compagn, sön n col, acompagnada
Da mia fedela vidundera, ch' â albü lizënza
Da me tan bëgn co da chëra ch' ê plü co stimada.

Rové m' odôi donca a chël momënt, olach' iö
Messâ perde o davagné le tesur, che fô
Por me le plü gran; le nemich tira debota n salt jö
Daimpró plü a me, fajon döt chël che so scopo orô.

Vignun de nos dui ponsan al ri bojëgn prepara
Les ermes bëgn spizades, un y l' ater s' impunta,
Vignun ‒ chi sá, sc' al n' é por l' ultima ota? ‒ ciara
Vers l' ëra che por ester tan dalunc parô na punta.

Metü l' anel te mi dëit por n' ester odü, sarada
La lanza tl pügn bëgn strënt aspeti iló cun cherianza
Sc' al vëgn ingalin de vëia de me la taché; na dada
Ponsâi d' i dé, ch' ël messess lascé spo vigni speranza.

La vera tra nos dui dorâ dî y vignun ess
Podü conësce tan bëgn che vignun de nos dui intenô
Le mistier de sbocarí; scebëgn che tan ël co ince iö dess
Tres colp a colp, le vadagn ne l' un ne l' ater odô.

Tan dî che la vera ess doré tra me y le nemich
Ne podessi dí, mo ch' esson bele batü ala lungia,
Me l' insignâ le soius söl frunt de mi bun amich,
Ch' orô dal blot m' orëi dër bun me sté bel dlungia.

Sëgn ói ves dí y cunté coch' ara me sî riuscida
Scebëgn che cun gran fadia de la davagné: Tra tan de colp
Ch' i dô, tocâi n iade fajon te so brac na ferida,
No grana, a mi nemich che n' ê iló tan falz co la olp.


pagina:54
Insciöch' ël foss mordü da bisca ch' é intossiada,
Desmëntiel vigni defesa conscidran la ferida
Che porater n' ê tan sota da ester ciarada,
Che por chëra zënza dübe me l' essel ciamó tignida.

Podëis ponsé, sc' i ará lascé sciampé la bela
Ocajiun; ingert ne odôi coch' ël vijitâ y ciarâ
Bel fit a süa ferida, zënza se tó dlaurela
D' se paré dal colp mortal dl erma che l' aspetâ.

Propizio fô le momënt d' i fá na fin dër cörta:
La lanza i sciüri bel tl cör cun tan gran forza,
Ch' al rondenësc insciöch' i crëp che se loj y ürta
Toman sön pic o lëgns, che spo resta zënza scorza.

L' efet de mi colp fô tal ch' i ne l' ess podü tingé miú;
Bravé podôi cun bona rajun deache la vera
Ê finida, degöna tëma n' âi bria d' avëi plü
Odon le nemich insciöch' ël fô dl lunch a tera.

Ciamó plü grana fô deventada mia ligrëza,
Canche döt te n iade la tera se deura y spöda flames
Y mi nemich desparësc cun gran sveltëza,
Ch' al pé ch' ël ais de dërtes ares, no ma iames.

Tan ligher n' é l' famëi sö insom la munt salvaria,
Che dô ria tempesta vëiga spizoran do niores
Sorëdl cun döta süa belté; ël ciga y para
Danü le bestiam söl vërt y god sües beles ores:

Bëgn tröp plü grana fô laota mia ligrëza
Por ester delibré da vigni gran malan, sëgn
Podôi speré cun bona rajun la contentëza
Y dla bela ninfa finalmënter sperâi d' ester dëgn.


pagina:55
Y ëra jona y bela coch' i l' â odüda
Tl sonn, odôi 'ci sëgn gnon jö dal col bel plan dlun'
Ciantan, söl brac la prossa vidundera stô ponüda
Sciöch' é niné dala oma tl brac le bambin, sc' ël á sonn.

Cun i ciüfs, ch' ëra â coiü, fajôra sëgn na bela
Gherlanda, vëgn inant cun bela grazia vers me,
Me la mët söl ce dijon: "Gherlanda cun cordela
Te dái por sëgn de vitoria, sîs superb insciöche n re!

Da re gnaras' traté do avëi da re batü; döt
É fat y finí, la forza dl ri destin rovada;
Sëgn tochel a me a ponsé; cez che stô impaz, as' tö tut,
Porció sarál plü pücia cossa no ordinada.

Lavé te mësses dantaldöt por gní te mia ciasa,
Degügn ne pó passé la porta tran ch' ël sî nët;
Che t' as tröc piciá sas' bëgn instës, ‒ vignun n' á demassa ‒,
Lavé jö i mësses sce t' ós gní acolt bëgn prësc da n bel tët."

Insciö dijô la bela y jô bel plan danfora,
Respet portâi ad ëra tan ch' i ne m' infidâ
A jí a per; insciöche la fancela che mëss jí adora
Vá do la sciora, jôi 'ci iö olach' ëra menâ.

Rovân cun le tëmp pro n rü cun ega tlera insciöche spidl
Y ëra zënza dí parora me tira jö te rü
Tignon mi ce tra sü bi brac insciöch' i foss n chidl,
Ciantan "Asperges me" tratan ch' i messâ sté jö.

Ne cherdede ch' al m' ais salpü dër ri dailó te chë ega,
Tan bona en vita mia ne m' á mai parü boanda;
Gnü fora indô m' un vái cun ëra olach' an vëiga
N palaz, lapró na gran fontana zënza broanda.


pagina:56
La belëza de chëra fabrica che mai la pó dí?
Da vigni pert slomina arjënt y or, fontanes
Cun ega cialda y frëida coch' an ó; bel tres de
Tan co nöt aldîn ciantan, lapró sonan ciampanes.

Pitöres de gran valur y ciüfs cun bun odur dlunch
Da vigni pert podôn odëi; les stües che fô öna
Plü bela dl' atra, plënes d' or dl lerch tan bëgn co dl lunch
Odôn slominan dal nët plü co na centöna.

Les mëses de mermo blanch insciöche la nëi y curides
Con cëis y vin de vigni sort; lassura cëstes
D' ordöra y d' atra roba dötes bëgn fornides,
Che la lita fô ria por pié do chëres o chëstes.

Fanceles bëgn vistides, valgamia superbes
Lapró podôn' odëi da vigni pert laoran dër
Avisa y aslöm, ince fanc odôn cun beles berbes
Jon ite fora can cun chersces can cun üa y për.

Coche le contadin tles stües dl re benigno ciara
Cun bocia daverta de vigni vers desmentian döt le monn,
So ciamp, so pre, sü bos, sües vaces, ciasa y ara,
De sort che sües orëdles n' alda plü degun sonn:

Insciö parôi 'ci iö incanté da chël ch' i odô;
La ninfa instëssa che stô dlungia ê desmentiada
Por val' momënt, almanco infina che l' edl ne podô
Se destó dal maiú splendur y belëza iló spiegada.

La bela möta che fô dlungia scomenciâ
Bel plan a rajoné, me spiega chësc y chël döt
Cun bela grazia, mënter ch' iö ciarâ y ciodlâ
Da vigni pert incina che vigni aspet me fô tut:


pagina:57
Les löms se destöda döt te n iade, la ciasa trëma
Ch' al pé ch' ara ois jí en toc; da vigni pert aldîi
Soflan ch' al fô n spavënt; avëi podôn' gran tëma,
Ch' al foss la fin dl monn, la rajun ciamó ne capîi.

Cater jogn vistis tra le vërt y le cöce odôn gnon ite; le pröm
Portâ n ciapel plü blanch co la nëi, lassö na plöma
Plü foscia dl ciarbun; le secunt gnô na gran löm
Söl ce; le ciapel döt or, incëria na vëta bröma;

Chël che gnô do, portâ na ciüria dër lisiera,
Lassura fighi, pom y për y üa madüda;
La fin fajô le cuarto che gnô insciöche na ciovira
Cigan, na flu söl ce da me mai denant odüda.

Le sciosciüre che chi fajô iló che mai le podess dí?
Cianté, soflé, sciuré, spo scraié, tra cighi y ürli,
Salté, scricé por vigni vers, lapró bel tres rí,
Te' strambaries fajôi ch' an i ess cherdü maturli.

Sc' i m' ess spordü da chël sciosciüre o no, vignun le sá,
Tremé tremâi insciöche na fëia por le sofl de n pice vënt
Y ci ch' al foss deventé de me püre cosce ne sái pa,
Sce la ninfa n' ess odü mi mai che fô plü de cënt.

Insciöche le bambin, che manacia le prigo, mücia y sciampa
Pro la uma ch' é por ël le plü gran confort y speranza,
Me fajôi plü daimpró dla ninfa y ëra che le bampa
Respogn insciöche por solit na oma de confidënza:

"Ne sas' ch' i sun pro te? N' avëi ma pora nia, sigü
Te defëni cuntra chisc bi jogn; porater tan ri
Che te mines n' esi zënza; instëssa vëighi ch' ëi é incö
Plü mac co les atres otes; iö le diji scebëgn ch' ëi sî mi.


pagina:58
Mi fis él chisc chiló, salvari por so mistier; ëi
Comana sura i vënc ch' obedësc ad ëi solmënter;
Ch' ëi fej gran dann a jënt y porta rovina él vëi;
Mo dl bëgn ch' ëi fej él düc che ascolta bonamënter.

Sëgn sas' 'ci chi ch' i sun: ai vënc y al tëmp comani,
Da me depënn tempesta, frëit tan bëgn co noveres,
Sorëdl y cialt y bel sarëgn sciöche erba spani
Da vigni pert coch' al me plej te pesc y te veres.

Mo sura me comana n' atra forza, chëra
Che comana a döt chësc monn, le destin; ignó ne la vëighes',
Ignó ne la palpes', vercia péra y surda, mo ara
Se fej conësce por döt chësc monn, por dötes les eghes.

Iló podëis odëi porsones altes, rovades
A dignités y rango zënza n' aziun bela,
Superbia y matité plü granes co d' ëres laldades
Les fej conësce, sc' an ciara canch' an á dlaurela.

Ciarede iló coche jënt se proa por abiné grosc;
Vignun é pronto y fej chël tan ch' ël pó, na oferta,
Porcí? Zacá ch' â gran mirit é mort da fan; sü osc
Ón' onoré cun n monumënt y refá la berta.

Da n' atra pert odëi podëis dUi resc che s' abracia
Dal blot amur y s' impormët cun gran ligrëza
De sü popui pesc eterna; püch do él un che manacia,
La vera é en alt, i popui se copa cun sveltëza.

Te chël urt t' ambria podëis odëi contënc y bi susc
Na möta y n möt intramidui bi cöci sciöche n pom,
Amur i tëgn adöm insciöche incanta y frëma usc
Zivila y bela - n de do chësc é mort chël bel om.


pagina:59
Odede iló chël jonn senté bel su pro mësa,
La sora compagnia ch' ël god é i libri y pëna,
Dainré che la löm se destöda dan che an dijes la mëssa ‒
Ch' ël sî te n cört tra i mac se pënsel bëgn apëna.

Familia de contadins odëis iló contënta
Cun döta la strüscia y la gran meseria; n pice ciamp
Y pre cun bona tera i salva dala stënta ‒
Na smöia che vëgn jö de nöt cür döt cant cun ater stamp.

Odëis la jënt iló te cité coche düc se moscëda?
Vignun oresson dí che foss contënt dla vita:
Balé, cianté, jí incërch apëna ch' ëi se descëda:
N dër teremoto finirá iló la belaita.

Ciarede ai ciamps, tan bi ch' ai é! La bla gareta
Bëgn tröp plü co zënza, madorësc y dá speranza
De na bona y gran racolta a düc tan a "a" ch' a "zeta" ‒
Spetede, doman él döt bel nët che nia n' avanza.

Na barca plëna de jënt odëis iló; la tera
Por düc ëi tan madrigna abandonëii; ligrëza
Se mostra söla fazia de düc en chëla vera ‒
Dui dis ái fat dl iade che la mort mostrâ prontëza.

Cunté podesson tröpes atres cosses, mo i crëii
Ch' al bast'; da chël ch' un dit conësc vignun che la sora
Potënza sura döt chësc monn, al é sigü vëi,
É le su destin, na forza orënda, che degügn n' inzolëia.

Mies condiziuns, mi stat speri che te sais sëgn: os'
Resté pro me, saras' dagnora bëgnodü; re
Di vënc saras' tlamé da düc; mo fá ciamó pos'
Coche t' ós, t' un jí da olache te es gnü, degun ne te fej me."


pagina:60
"No, bela ninfa, jí ne m' un vái pa plü; pro te tres
Ói sté, t' amé chël tan ch' i pó tratan mia vita;
Tö sora m' es destinada y grazia diji al destin; le nes
N' ói mëte plü ignó scebëgn ch' i pois avëi la lita.

La jënt de mi tëmp é döt mudada; furba, falza,
Superba, avara, no plü insciöche zacan bonacia;
La fede, l' amur, döt é en malora y al diau; ëra alza ‒
Mo no ti bugn costumi, no, mo su tla boacia.

Da dî m' ái separé cun le corp y spirit; sëgn n' ái
Plü nia da fá cun omi ‒ en cant ad ëres éres
Dagnora stades mates ‒ ch' á daldöt mudé tai
Y che chir manires d' vire datrai n pü' tröp morjeles."

Aldides mies parores deurera l' üsc y me mëna
Te na stanza döt ilominada de gran ciandëres;
Da vigni pert odôn or y arjënt, ch' apëna
Podôn' ciaré dal lominus che fajô les cëres.

"Mai plü ne t' un pos' plü jí" dij sëgn la ninfa "do che t' as
Odü la stanza de nüsc socrëc; bëgn vëi él, i le pó crëie,
Capí capësces' püch de chël che te vëighes, mo te sas
Che zënza condiziun ne pón gran robes odëi.

Conscidra chëstes löms, vignöna se mö' secundo
Che sofla le vënt o püch o tröp o de chësc o de chël vers;
Dal movimënt sái dí sc' al vënta a Londra o a Fondo,
Les löms é n telegraf y ne fej lapró degun vers.

N pice sofl ch' i dais o a chësc o a chëra bastel, che mi fi
Intënn 'ci ch' i óis, te n menüt é fata mia orenté; le frëit,
Le sarëgn, la nëi, nia manco le cialt, i bi y i bur dis,
Döt cant á süa ciandëra che toca nia ater co mi dëit.


pagina:61
Dl rest conscidra chisc parëis, vignun á spidli,
No gragn mo bëgn demorvëia, ciaré pos' te chël che te mines,
Al é döt un, vignun contëgn archëc sciöche chidli;
Dër tröc miliuns, sce ti oresses compedé, nen abines'.

En mez a chisc che bol insciöche formies odëi pos'
Planöres, munts y vals y eghes, paisc y le gran mer
De manira che t' as dan tü edli le monn intier, madër che t' ós
Vaghé na odlada; i chidli ci ch' ëi sî t' é bëgn tler.

Conscidra n pü' chisc cosci coch' an fej cun ëi; dër
Insciöche la cogora ó, sparësc prësc chësc prësc chël; sëgn
S' inalza chësc por ester resodé indô insciöche n për
Da n möt che fej belaita ‒ n ater vëgn nia plü dëgn.

Dal' atra pert i vëighes, sce t' ôs ciaré, toman l' un
Do l' ater bel sciöche fej la falc cun l' erba mola:
La vera á dër bun tai, sá dlunch fá bel valí, degun
N' i sciampa y düc ch' s' infida a jí ite bel prësc se tola.

Lamënc da vigni pert, 'ci iló ch' é i ric, aldí pos',
Contënt n' é degun, val' falel dlunch, sî chësc o chël, mai
N' él vera pesc y plëna contentëza; chi che t' ós,
Vignun á val' da dí, s' intënn da se, do so tai.

Contëmpla sol n momënt travers chisc spidli döta
La jënt, les furbaries, desgrazies, düc i torc, le nia
De vignun, scebëgn ch' ëi mina d' ester chi, y desdrüta
Sará sigü la vëia d' odëi na tera tan ria."

"Mia bela ninfa, cosses vëighi orëndes, plënes
De spavënt insciöche i n' ess mai cherdü denant; le monn
‒ Sëgn vëighi tler ‒ é n jüch y nia ater che mangia a desënes
La jënt che é condanada a nasce, degun n' á val' de bun.


pagina:62
Che mai ne stima la verité, le plü gran tesur?
Mo ch' ara n' é tra le jüch, é tler insciöche la löna;
Chiló pro te ciafada l' ái, porció "vi adoro",
Chiló pro te a dé düc i bëgns le plü gran süa cöna. 

Übersetzung^[1] Die Schwalbe

Oh, schöne Schwalbe, sag, warum sangst du gestern stets
Cip cip Sicherlich aus Freude, das Meer pasé l mèr, überquert zu haben,
Oder doch weil du zwangsläufig verzichten dé d’l nés musstest
“ Auf dein rundes Nest? Und etwas tun wollen, würde teuer zu stehen kommen.“
„Ich singe „cip cip“, weil ich dir gerne etwas tĕ dí val; sagen möchte;
Es sind nun fünf Tage, dass ich spähe, o no plů; ob du noch lebst oder nicht;
All diese Zeit bin ich durch dein ganzes Tal geflogen;
Wieso hast du dich vor mir, die ich dich so gern habe, versteckt?“
Ich habe mich nicht vor dir versteckt, sondern mon m’ai; vor dieser ganzen Welt;
kleine Schwalbe, weißt nicht, dass mir sta t’l cụr am Herzen liegt
Ein einzig Wesen, nur für dieses atme und guái, lebe ich in diesem Kummer,
Es allein ist schuld, dass ich am Ende bin, mụr’.“ als ob ich sterben würde.“

1. Bernardi- Videsott Geschichte der ladinischen Literatur p.320