Llapallan Tiksimuyu runakunapa derechosninta riqsichin

PACHANTIN LLAQTAKUNAPI RUNAP ALLIN KANANPAQ HATUN KAMACHIKUY

Pachantin llaqtakunapi runap allin kananpaq hatun kamachikuy

Paqarichiq: Huñunasqa Nasyunkuna

Tikrapayaq: DINEBI

Lima, inti raymi 2003

Riqsichiy

Chunka punchaw qapaq inti raymi 1948 watapi pachantin llaqtakunapa huñunasqa kachkaspanku allinmi ninku riqsichinku ima "pachantin llaqtarunapa runaq allin kananpaq hatun kachiyta" chaypi tukuy ima nisqanmi kay qillqapi rikurichkan. Chay rimanakuy qipanmanmi, llapan nacionkuna hapiyninpi kaqkunata mañakun kay qillqa tukuyniraq yachay wasikunapi riqsisqa, ñawirisqa kananpaq, mana imayna nacionkuna kasqankuta qawarispa.

Kofi Annan

Secretario General

Pachantin llaqtakunapi runap allin kananpaq hatun kamachiy

Qallariynin

Qispisqa kawsakuywan kay pachapi tukuy imapi hawka kawsakuyqa sumaq sapichasqam kachkan kay qillqapi: Lliw runakunaqa mamanchikpa wachakuwasqanchikmantapunim mana pipapas usuchisqan allin qawasqa hinaspa kaqlla derechuyuq kananchik. Runakunam tukuy mana allin ruwaykunaman chayarunku, runapa derechunkunata mana sumaqta riqsispanku utaq yachachkaspankupas chaykunata mana kaqpaqpas hapispanku, lliw runakunam munanchik hamuq punchawkunapi allin kawsakuyta; tukuy manchakuykuna hinaspa muchuyllapi wakcha kaykuna chinkaruptinqa lliw runakunam mana manchakuspaña rimarisun imam umanchikpi kaqta, mana manchakuspataqmi chaskisun imam yachay munasqanchiktapas, iñisqanchiktapas. Kananmi Runakunapa Derechun waqaychaq munayniyuq kamachikuykuna, chay kamachikuykunam mana pimanpas sayapakuspa yanapanan. Kay pachapi nacionkuna allipanakuyta armanankupaqmi sunqunchikpi munaypaq munananchik hinaspam chay munayta chiqichinanchik. kay pachantin nacionkuna huñunakuypi kaq llaqtakunam kay qillqapi chiqapyachirqaku Iliw runakunapa derechunpi iñisqankuta hinaspam rimanakurqaku runakunaqa qari kaspapas utaq warmi kaspapas kaqlla derechuyuqkama kasqan riqsichiyta. Tukuy chaykunata sumaqta yachaykuspaqa qispisqa kawsakuyninchikpa kallpanchasqanmi aswan sumaqtaraq llamkasunchik llaqtanchik hatunyananpaq. kay pachantin nacionkuna huñunakuypi kaq Estadukuna rimanakunku lliw runakunapa derechunchikqa hinaspapas qispisqa kayninchikqa llapallanpa allin chaskisqa kananpaq. Sichus llapallan runakuna huk yuyayllawan hapinchik kay qillqapi churasqa derechukunata qispisqa kayninchikkunata ima chayna allin riqsisqa kaspaqa chiqapmi kanqa. Chaykunata qawarispan kay hatun huñunakuy llapallan Tiksimuyu runakunapa derechosninta riqsichin. Hatun rimanakuyman lliw nacionkunamanta hamuqkunam kay qillqapi riqsichinku lliw tiqsi muyu runakunapa derechunkunata, chaynapi runakuna maypiña yachaspapas kay qillqata qawaspanku chaninchayta hinaspa qispisqa kawsakuyta yachanankupaq; atisqankuman hinam wakinkunamanpas riqsichinqaku tukuy kaykuna chiqappuni kananpaq; kaykunataqa ruwanqaku hukllawasqaman chayaqiq nacionkunapi kawsaqkunam utaq kay nacionkunapa hapiyninpi, amparonpi kaqkunam.

Punta kaq (1)

Lliw runakunam paqarisqanchikmantapacha qispisqa kanchik, lliw derechunchikpipas kaqllataqmi sapakamanchikpa kanan. Yuyayniyuq kasqanchikraykum hawkalla aylluntinhina kawsayta atinanchik llapa runakunawan.

Iskay kaq (2)

Kay qillqapi tarikuq derechunchikmanta yachachikuykunaqa lliwchanchikpaqmi, llapanchikpaqmi manam imananchu huk runapa imarikuq kayninpas nitaq qari warmi kayninpas nitaq imayna rimasqanpas nitaq ima apukunapi iñisqanpas, manam imananchu imayna yuyaymanakusqankupas nitaq maylawmanta kasqanpas nitaq wakcha kasqanpas nitaq imaynaña kasqanpas. Lliw nacionkunam qispisqa kaspapas utaq mana qispisqa kaspapas imaymana rikchaq gobiernuyuq kanchik, wakinñataqmi huk nacionkunaman hapipasqa kanku, ichaqa imaynaña kaspapas manam hukmanpaq qawasqachu kananchik.

Kimsa kaq (3)

Lliw runakunam derechuyuq kanchik kawsananchikpaq qispichisqa kananchikpaq hinaspa allin qawasqa kananchikpaq.

Tawa kaq (4)

Manam pipas qasimanta kamachillapi llamkaspa kachwanchu, manataqmi piqpa rantisqanchu kanchik imaymana llamkaypi muchunapaq. Chaynapi llamkayka tukukapunñan

Pichqa kaq (5)

Manam pipas imaymana ñakariykunaman churasqaqa kachwanchu, manataqmi runa kayninchikta pinqayman churaykuspa hasutasqaqa kachwanchu.

Suqta kaq (6)

Lliw runakunam maypiña tarikuspapas derechuyuq kanchik ima juiciopipas uyarichikunanchikpaq.

Qanchis kaq (7)

Lliw runakunam kaqlla derechuyuq kanchik, kamachikuykunapapas chaskisqan kananchikpaq, kamachikuykunaqa mana pimanpas sayapakuspanmi qawawananchik. Kallantaqmi llapanchikpa derechunchik kay yachachikuykunata qunqaspa pantaypi puriq runakunamanta piña kaspapas kasqallan qawasqa kanapaq.

Pusaq kaq (8)

Lliw runakunam derechuyuq kanchik justiciapi uyarisqa kaspanchik amparachikunanchikpaq, kamachikuykunamanhina derechunchikpa waqllichiq ruwaqkunamantam allin qawasqa kananchik.

Isqun kaq (9)

Huchanta mana sumaqta yachachkaspaqa manam pipas mana imamanta hapisqaqa kananchu, carcilpi wisqasqa nitaq hukláw naciunman qarqusqaqa kanmanchu.

Chunka kaq (10)

Lliw runakunam kaqlla kasqanchikrayku mana sayapakuq justiciawan uyarichikunanchikpaq derechuyuq kanchik, derechuyuqmi kanchik juiciupi ima rurananchikpas utaq derechunchikpas yachananchikpaq. Imamanta tumpasqa kaspapas yachananchikpaqmi sumaqta qawachiwananchik.

Chunka hukniyuq (11)

1. Lliw runakunam ima huchamanta tumpasqa kaspanchikpas manam huchayuqchu kani niyta atin, chaypaqmi derechuyuq kanchik, kamachikuykunamanhina juiciupi huchayuq kasqanchikta tarinankukama. Chay juiciupipas kanmi derechunchik garantiata chaskispanchik chiqaptapuni amachasqa kananchikpaq.
2. Huk runapa imapas rurarusqanmantaqa manam wisqaruspanku hasutanmankuchu sichus chay ruwasqan punchawkunapi manaraq kamachikuykuna lluqsispa hucha kasqanta qawachichkaptinqa. Hasutasqa kanqa chay hucha ruwasqan punchawkunapi kamachikuykunamanhina nisqanmanhinalla.

Chunka iskayniyuq (12)

Manam pipas yanqapas yanqaqa chaqwanmanchu ñuqanchikmanta nitaq ayllunchikkunapatapas, manam pipas yanqapuniqa yaykukuykunmanchu wasinchikmanpas, manataqmi chaski qillqanchiktapas yanqaqa pipas ñawirunmanchu. Lliwmi derechuyuq kanchik kaykunamanta kamachiykunawan amparachikunanchikpaq.

Chunka kimsayuq (13)

1. Lliw runakunam maypipas purinanchikpaq derechuyuq kanchik, derechuyuqtaqmi kanchik may llaqtatapas, may chiqantapas akllakuna chaypi wasichakunapaq.
2. Lliw runakunapam derecho kapuwanchik kikin nacionninchikmanta utaq maylaw nacionmantapas lluqsinanchikpaq hinaspa kikin nacionninchikman kutimunanchikpaq.

Chunka tawayuq (14)

1. Sichus huk runa qatikachasqa kanman naciunninpa gobiernunhina mana yuyaykusqanrayku, hinaspaqa payqa derechuyuqmi huklaw naciunman ayqikuspa chaskisqa kananpaq.
2. Ichaqa chiqap hucha rurarusqanmanta justiciapa qatikachasqan runaqa manam runakunapa derechunman hapipakunmanchu huklaw naciunman ayqikuspa chaypiña qispisqa kawsakunanpaq.

Chunka pichqayuq (15)

1. Lliw runam derechuyuq kanchik huk nacioniyuq kanapaq.
2. Kay derechunchiktaqa manam pipas yanqamantaqa qichuwachwanchu. Manataqmi pipas harkawasunmanchu huk naciunniyuq kananchista.

Chunka suqtayuq (16)

1. Qaripas warmipas casarakuy patapiqa derechuyuqmi kanchik kuskachakuspa aylluyuq kananchikpaq, manam imananchu piña mayña kasqanchikpas utaq maylawmantam kayninchikpas, qaripas warmipas kaqlla derechuyuqmi kanchik casado kayninchikpi allin kawsakunanchikpaq chaynataq rakinakuy patapiña kaspanchikpas.
2. Pipas maypas ñawpaqta allinta rimanayukuspan casarakuchwan mana piqpa qatiykusqan.
3. Tayta-mamam llapa aylluntin estadopa chaninchasqan kananchikpaq derechuyuq kanchik, ñuqanchikqariki nacionta wiñachiq huk hatun ayllum kanchik.

Chunka qanchisniyuq (17)

1. Lliwmi derechuyuq kanchik sapallanchikpas utaq hukllanasqapas ima rurasqanchikmanta kapuqniyuq kananchikpaq.
2. Manam kapuqninchiktaqa yanqaqa pipas qichuwachwanchu.

Chunka pusaqniyuq (18)

Lliw runakunam derechuyuq kanchik imaynamantapas yuyaymanakunanchikpaq, sumaq sunquchakusqanchikmanhina kawsakunanchikpaq hinaspa ima apupi iñinanchikpaqpas. Kay derechunchikman hinaqa qispisqam kanchik ima iñiytaña chaskinanchikpaq hinaspa imaynamantapas iñisqanchikta ruwananchikpaq. Sapallanchikpipas utaq huk huñunakuypipas ruwachwanmi chay iñisqanchiktaqa hinaspapas yachachichwanmi wasinchikpi utaq maypipas.

Chunka isqunniyuq (19)

Lliw runakunam imayna yuyaymanakusqanchiktapas rimarinanchikpaq derechuyuq kanchik, derechuyuqtaqmi kanchik mana pipa harkakusqan chaykunata willakunanchikpaqpas, chaskichwantaqmi hukkunapa yuyaymanakusqantapas.

Iskaychunka (20)

1. Kanmi derechunchik huñunakunapaq chaynataq ima huñunakuyta hawkalla hatarichinapaqpas.
2. Manam pipas mana munaspaqa mayqinña huñunakuymanpas qatiykusqaqa kanmanchu.

Iskaychunka hukniyuq (21)

1. Lliw runakunam derechuyuq kanchik gobiernunpi imallapipas yanapakunapaq, chaytaqa rurachwanmi kikinchikpunipas utaq munasqanchikta akllaspapas.
2. Lliw runakunam kaqlla derechuyuq kanchik gobiernunchikpa wasinkunaman yaykuspa chaypi uyarichikunapaq, ima mañakusqanchikta huntachikunapaq.
3. Gobiernupa atiyninqa kachkan lliw llaqtakuna munaspanchik chay auturidadta quptillanchikmi, chay munasqanchiktam riqsichinchik maychus akllaspanchik; chay akllaytam ruwayta atinanchik mana pipa yachasqanta chaynapi munasqanchikpaq akllananchikpaq.

Iskaychunka iskayniyuq (22)

Lliw runakunam llaqtapa chayaqiq kasqanchikrayku derechuyuq kanchik may tiyasqanchik llaqta ukupi allin qawasqa kanapaq, chaynapi tukuy allin kayman chayananchikpaq. Atikunmi, llaqtanchikpa llamkayninmanta huk nacionkunapa yanapayninmantapas imaymana chaskinapaq: qullqiyuq kanapaq, allin runahina kawsanapaq, allin yachaykunayuq kanapaq, chaywan allin kawsayman chayanapaq, sumaq runahina kanapaq.

Iskaychunka kimsayuq (23)

1. Lliw runakunam munasqanchikpi llamkananchikpaq derechuyuq kanchik, derechuyuqtaqmi kanchik mana llamkayniyuq kaspa llamkayta tarinanchikpaq, llamkasqanchikmanhina qullqita chaskinapaq, manam pipas munarispanqa qarquwachwanchu llamkayninchikmantaqa.
2. Lliw runakunam derechuyuq kanchik mana ima sayapakuykunawan llamkayninchikmanhina, llamkasqanchikmanhina pago chaskinanchikpaq.
3. Lliw llamkaq runakunam derechuyuq kanchik llamkasqanchikmanhina pagonchik chaskinanchikpaq, ichaqa chay qullqi chaskisqanchik aypananmi aylluntin sumaq kawsakunanchikpaq; mana chayqa chaskinam yanapakuyta chaypaqhina hatarichisqa yanapakuqkunamanta.
4. Lliw runakunam derechuyuq kanchik llamkaq masinchikkunawan sindicato nisqata paqarichiyta utaq may sindicatumanpas yaykuyta chaynapi derechunchikta amachanapaq.

Iskaychunka tawayuq (24)

Lliw runakunam derechuyuq kanchik llamkaymanta samananchikpaq, chay samaypi ima munasqanchik rurananpaq, derechuyuqtaqmi kanchik atisqanchikmanhinalla sapa punchaw llamkananchikpaqpas hinaspa vacacionalninchik chaskinanchikpaqpas.

Iskaychunka pichqayuq (25)

1. Lliw runakunam derechuyuq kanchik allin kawsayta tarispa aylluntin allin mikusqa, allin pachasqa hinaspa qali kawsakunapaq. Derechuyuqtaqmi kanchik amparasqa kananchikpaq, mana ima ruray atiq kaspapas, unquqña kaspapas, warminpa qarinpa wañusqan rayku saqisqa runa kaspapas, machu utaq paya kaspapas; derechuyuqtaqmi kanchik manaña llamkayniyuq kaspapas ima mantenikunanchikpaq kaqta chinkachispapas amparasqa kananchikpaq.
2. Wiksayuq warmikunapas chaynataq irqikunapas derechuyuqmi kanku allin qawasqa kanankupaq. Allin kuskachasqa warmi qari kaq utaq sirvinakuy ukupi paqariq irqikunapas kaqlla derechuyuqmi kanku amparasqa kanankupaq.

Iskaychunka suqtayuq (26)

1. Lliw runakunam derechuyuq kanchik yachay wasiman yachakuq yaykunanchikpaq. Qallariyllanpipas yachakuytaqa mana qullqillapaqmi wawakuna chaskinanku. Kamachisqamanhinaqa chaynanpunim kanan. Derechuyuqtaqmi kanchik Universidad, mama yachay wasiman llapallanchik yaykunapaq. Llapallanchikpaqmi kaqlla kanqa chay hatun wasikunaman yaykuspa yachaykuna chaskinapaq, ichaqa allin yachakuy hapisqanchikmanhina astawanraq hatun wasikunapa punkun kicharikunqa, chaynapi imam munasqanchikman chayananchikpaq.
2. Educacionpa rurunqa kanan runakunapa allin kawsakuyninmi hinaspa lliw derechunkuna sumaq riqsiymi chaynapi qispisqa kaynin allin chaninchasqa kananpaq. Chaywan hawkalla kaspanchikmi uyarinakunanchik, rimapayakunanchik huklaw nacionkunawan, wakin mana riqsisqanchik runakunawan huk apukunapi iñiqkunawanpas. Huñunasqa nacionkunatapas ima rurayninpipas yanapananchikmi tukuy kay pachapi hawka kawsakuy kananpaq.
3. Tayta mamakunaqa derechuyuqmi kanchik imayna educacionta wawanchikkuna chaskinankupaq.

Iskaychunka qanchisniyuq (27)

1. Lliw runakunam derechuyuq kanchik munasqanchikmanhina maymi kawsayyachaykuna ruray kaptinpas yanapakunanchikpaq. Ima sumaq ruray yachaywan sunquchakuyta, chaymantapas derechuyuqmi kanchik chay musuq chiqap yachaykunawan yanapachikuyta, imatapas chay ruraykunamanta chaskiyta.
2. Sichum umallanchikmanta imapas chaninchayuq kaqta hurquruchwan: qillqaykunata, sumaq ruray yachayta utaq pipapas manaraq rurasqanta imatapas chayraq taqwiruswan, ruraruchwan, hinaspaqa derechuyuqmi kanchik chay paqarichisqanchikkunapa ima qusqanrayku paguta chaskinapaq, hinallataq chaninniyuq kasqanta harkananchikpaq.

Iskaychunka pusaqniyuq (28)

Derechuyuqmi kanchik nacionninchikpi utaq may nacionkunapipas huk runahinalla, kaqlla derechuyuqhinalla qawasqa kananchikpaq, chaynapiqa kay tukuy qawasqanchik derechunchikkuna aypasqa kanqa.

Iskaychunka isqunniyuq (29)

1. Lliw runakunam llaqtanchikrayku imapas kanchik, chayraykum llaqtanchikpi yuyaywan ima rurasqanchikpas allin kanan.
2. Derechunchikpa nisqanmanhina utaq qispisqa kayninchikpi ima rurasqanchikpas manam pipa harkasqanchu kanman, chaykunamantaqa kamachikuykunallam harkakuwachwan, chayqa kanman wakinpa derechunkuna utaq qispisqa kayninku mana usurpasqa kananpaqmi, chaynapi chaqwakuna mana kananpaq. Chaynapitaq lliw runakunaqa sapakama kikin naciunninchikpi hawkalla kawsakunanchikpaq.
3. Kay derechunchikkunaqa utaq qispisqa kayninchikkunaqa manam imaraykupas hukllawasqa naciunkunapa munasqanta ima rurayninkunata waqllichiy yuyaywanqa rurakunmanchu.

Kimsa chunka (30)

Kay hatun kamachikuy qillqapiqa nichkanqa llapanchikpa derechunchik qispisqa kananpaqmi, manam huk runallapaqchu, manataqmi kamachikkuqkunallapaqchu, aswanpas pachantin llaqtakunapin huntakunan. Manam pipas kay qillqapa nisqanta waqllisqata hapispa ima munasqanta ruranmanchu.

Hawa tinkikuna

• http://qu.wikipedia.org/wiki/Pachantin_llaqtakunapi_runap_allin_kananpaq_hatun_kamachikuy (Qhichwa Wikipidiyapi qillqa)
• Llapallan Tiksimuyu runakunapa derechosninta riqsichin
• Pachantin llaqtakunapi runap allin kananpaq hatun kamachikuy (Ayakuchu runasimipi)